Педагогика | Бастауыш сыынп оқушыларының оқу икемділігі мен машығын қалыптастыру

Мазмұны
Кіріспе
1. Оқушылардың оқу икемділігі мен машығын қалыптастыру теоориялық негіздері
1.1. Оқу икемділіг мен машығының мәні
1.2. Қазіргі сабақ құрылысында оқу икемділіг мен машығының ролі
2. Оқушылардың оқу икемділігі мен машығын қалыптастырудың жолдары
2.1. Оқу еңбегін ұйымдастыу кезінде икемділіктер мен машықтарды қалыптастыру
2.2. Оқу икемділіктері мен машықтарын кезең бойынша қалыптастыру әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазіргі кезде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне қадам басуда.
Оқу жоспары мен бағдарламаларда анықталған мемлекеттік білім беру стандартына сәйкес білі мазмұны, оның басым бағыттары мен оқыту мүмкіндіктеріне сай оқыту мұғалімнен жоғары кәсіби дайындықты, шығармашылық ізденісті талап етеді.
Ұлы данышпан Аристотель кез келген әрекеттің жемісі ек ішартқа байланысты екендігін дәлелдеген.
- соңғы мақсаттың (нәтиже) дұрыс қойылуы;
- сол мақсатқа жету үшін мәтіндер мен құралдарды дұрыс пайдалану.
Оқушының жеке басын жан-жақты дамыту іс әрекет пен оқыту үрдісінде ғана іске асады. Жалпыға мәлім баланың жекеи басын дамыту барлық әлеуметтік әрекеттердің (ойын, оқу, еңбек, танымдық коммуникативтік) үйлесуі арқылы болады. Сондай-ақ жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттарында жеткіншек ұрпаққа ғылымның мнегізгі негіздерінен терең де тиянақты білім беру керектігіне баса назар аударылды. Сондықтан бүгінгі таңдағы «оқушыларды кітаппен және басқа білім көздерімен жұмыс істеуге белсендірек тартуға, олардың өз бетінше ойлау қабілетін қалыптастыруына көмектесуге тиіс.» [1]
Мектеп реформасында оқыту формаларын, әдістері мн құралдарын одан әрі жетілдіріп, иімді тәсілдерді қолдануды ұсынған.
Оқу министрілігінің мектептер бас басқармасы мақұлдаған «Оқушылардың жалпы оқу икемділігі мен машығын қалыптастыру туралы нұсқауы» оқушылрады оқыту, тәрбиелеу ісін жан-жақты дамытуға игі ықпал етеді.
Оқушылардың оқу еңбегін шебер ұйымдастыру тәсілдрі педагогика саласында жеткіліксіз зерттелген. Оқушылрадың белсенді таным-әреетін қалыптастыру методикасының жүйелі болмай отырған педагогика ғылымдары академиясының президенті М.И.Кондаковтың сөзінен көруге болады: оқушыларды қазіргі заманғы информация тасқынын бағдарлай ауға және өз бетімен білім алу деңгейін көтере білуге үйрету хақында талай ұрандар көтерілді. Ал іс жүзіне келгенде методикалық және басқа құралдары бұрынғысынша мұғалімдерге бағытталып отыр. [2]
Бастауыш сынып оқушыларының ісәрекетінде оқу еңбегі бастыроль атақарады. Сондықтан оқытудың бастауыш сатысындағы негізгі мақсат өз бетімен оқу икемділігн қалыптастыру болып табылады. Аталған мәселенің бүгінгі күнге дейін өз деңгейінде қарастырылмауы зертеу жұмысымыздың тақырыбын «Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділіг мен машығын қалыптастыру» деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділіг мен машығын қалыптастырудың теориялық және әдістемелік жолдарын айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш білім береін мектеп оқушыларынығң оқу икемділіг мен машығын қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалса; сол бойынша оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес материалдарды сұрыптап, оны меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдері жүзенге асырылса; оқу-әдістемелеік кещендермен қамтамасыз етілсе, онда оқушылардың оқу икемділіг мен машығын қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын қалыптастырудың теориялық негізін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін саралу, өлшемдері мен көрсеткіштерін анықтау, моделін құру;
- бастауышысынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын қалыптастырудың педагогикалық тхнологиясын негіздеу, оны педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.
- Зерттеу әдітері:
- Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық және әдістемелік еңбектерге ғылыми тұрғыда талдау жасау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оның нәтижелерін сұрыптау, оларды сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Дипломның құрылымы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Зерттеу жұмысында оның нәтижелері туралы мәліметтерді көрнекі үрде бейнелеген кесте, сурет орналасқан.
1. Оқушылардың оқу икемділігі мен машығын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Оқу икемділігі мен машығының мәні.
Зерттеу мекемелері, ғалым-дидактиктер, ұстаздар қауымы мектеп рефорасы қойған талаптар тұрығысынан оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруды қайта қарастырып, білім берудің мазмұны мен міндеттерінің мәнін жаңаша түсіндіру мен жетілдіру ісіне кірісті. Оқыту мазмұны теорияся саласында, мектепке арналған оқу материалдарын дұрыс іріктеу принциптерін анықтау жолында ғалымдар көптеген жұмыстар атқарады. Мысалы, М.А.Данилов [4], И.Я.Лернер [5], М.Н.Скаткин [4] еңбектерінде ғасырлар бойы қалыптасқан адамзат мәдениетінң құрамды элементтерін, өмір тәжірибесін келешек ұрпаққа жеткізудің формалары сөз етілді. Олар табиғат, қоғам, ойлау мен іс-әрекеттер жайлы білім жүйесі, творчестволық қызмет әрекет тәжірибесі, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасынан туатын материалдық және рухани байлықтары.
Интеллектуалдық және практикеалық икемділік пен машық совет мектебіндегі білім мазмұнының бөліктері қатарына жатады. Оушы далыпы білім жүйесі \, оған жеткізетін іс-әрекеттер тәсілдерімен қатар оқу еңбегін саналы орындауға, білім алуға жетелейтін икемділіктер мен машықтарды мегереді. Бұларды ол кез-келген жаңа жағдайға бейімдей алса, оның алдынан тфорчетволық ізденіс жолы ашылаоды. Жүзеге асқан түрлі іс-әрееттер арқылы жас шәкірт өзін қоршаған айналамен, адамдармн қарым-қатынас жасауға үйренеді. Ендеше икемділік пен машықтың оқу процесніде, мұғалім мен оқушы қарым-қатыаынң мазмұынында үлен мәні бар.
Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарынң мәнін анықтаудан бұры ұстаз назарын мына жағдайға аударғымыз келеді.
Мұғалім шәкірттерге оқу материалын түсіндіреді, оқушы мұны қабылдайды, меңгереді және қайта баяндап береді. Бұл схема бойынша оқушы – мұғалімнің педагогикалық әрееті бағытталған пассивті объект ретінде, ал оқу нәтижесі мұғалімнің тек жеке басының іскерлігіне байланысты қарастырылады. «... Оқушының оқу пройеснің субъектісі ретінде ғана оқытудың мақұсаты мен міндетін табысты шешуге болады....» [6] Ендеше қазіргі кезеіңде оқушыға тек жаңа білім жүйесін берумен шектелмей, оны оқуды және оған керек икемділікті үнемі қажетсінуін әрбиелеу қажет. Сөйтіп, мұғалімнің ең алғашқы міндеті – баланы өз бетімен кітап және сөздікпен, анықтам әдебиеттермен жұмыс істеуге, уақытты қадірлеп, оны дұрыс пайдалануға, күн тәртібін орндауға, іс-әреетін жоспарлап отыруға үйрету.
Енді мына «білім», «машық», «икемділік» деген ұғымдарды анықтап алайқ. Педагогикалық әдебиетте бұл түсініктердің біркелкі анықтамалары жоқ. Айта кету керек, бұл мәселе республикамызда бастауыш кластарға арналған және жеке пәндер программаларында бірыңғай шешімін таппаған.
Білім-фактілер, еределер, қорытындылар, заңдылықтар, идеялар, теориялар түрінде кездесетін шындықтың түрлі салалары бойынша адамзат жинақтаған тәжірибе. Білім адам санасында түсінктер, ұғымдар түрінде бейнеленеді.
Икемділікті көбіне іске асқан, қолданысын тапқан білім деп анықтайды. Ал икемділіктің психологтар анықтаған басқа да қызмет бар. Онда икемділік ақыл-ой және практикалық әрекеттің саналы мақсатты меңгеруге бағытталған ерекше қызметі деп көрсетіледі.
Ю.Н.Бабанский қандай да болсын қызмет тәсілін саналы меңгеруді икемділік дейді. Бұл анықтама мына жүйеге негізделеді. Оқу қызметі белгілі бір әрекеттің жиынтығы арқылы іске асырылады, әрекеттің іс ке асу әдісін меңгеру – икемділік. [7]
Машық бірнеше ре қайталанған жаттығулар негізінде қалыптасады.
А.В.Петровскийдің еңбектерінде машық икемділктен бұрын қалыптасады деген пікір айтылады. Оқушының күрделі іс-әрекетті әр түрлі жағдайда орындау үшін бойындағы бар білімі мен машығын саналы түрде пайдалануын икемділік деп анықтайды.
«Оқыту» - оқушылардың жаңа білім, икемділік пен машықты меңгеруге бағытталған қызмет түрлерінің жүйесінен тұрады. Оларға жататындар мыналар:
- оқулықпен жұмыс істеу;
- жаңа тақырып бойынша мұғалімнің түсіндірмесін тыңдау;
- сабақта мұғалімнің басшылығымен өз бетінше жұмыс істеу;
- мұғалімнің сұрағына жауап беру;
- сабақта өткізілген тәжірибені байқау;
- топмсаяхатқа шығып, табиғат құбылыстарын бақылау;
- жазба жұмыстарының түрлерін орындау;
- үй тапсырмасын орындау;
- ауа райын бақылау күнделігін жүргізу;
- теледидардан оқу программасы бойынша берілетін хабарларды тыңдау т.б.
Қандай болсын икемділікті, машықты оқушы іс-әрекет үстінде, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау барысныда меңгереді. Икемділік – машық еліктеуден басталып, өз бетімен атқаратын іс-әреетке ұласады. Икемділік пен машықты меңгеру еңбекті ғылыми ұйымдастырудың негізгі бағыттарның біо\рі. Мысалы: К.Маркс еңбекті йымдластырудағы негізгі принцип уақыт пен күшті үнемдеу деп көрсеткен. Сондықтан, икемділік пен машықты нәтижелі меңгеру уақытты үнемдеуге, еңбк қарқынын жоғарылатуға, жұмысты қатеміз орындауға мүмкіндік туғызады. Мұндай нәтиже оқушын қуанышқа бөлейді. Икемділік пен машықты дұрыс меңгеруден туған оқу еңбегінің нәтижесі кейін оған көмегін тигізеді.
Сөйтіп, икемділік пен машық төменгі сынып оқушыларын оқыту ісінде, олардың жетілуі жолында маңызды білімдік қызме атқарады және оөқыту процесінде тірек, негіз болады.
К.Д.Ушиский: «Икемділіктің қандай түрінде де – жүру, сөйлеу, оқу, жазу, сурет салу, есептеу т.б. машықтар басты роль атқарады... Егер адамның мащшықтану қабілеті болмаса, онлда адамның жетіліп дамуы қиын болар еді. Аадм машықтана келе ақылы еркін жаңа жұмыс, жаңа жеңіске жұмсайды. Міне, сондықтан тәрбиеленушілерге қажетті машықтар туралы түсінік бермей, ақыл-ойын дамыту жағы ғана ескерілсе, онда ол жетілудің күшті тірегінен айрылар еді» [9] деп жазды.
Икемділіктер мен машықтар жалпы (пәнаралық) және арнайы (жеке оқу пәні) болып бөлінеді.
Біз бұл құралда бастауыш сыные оқушыларының жалпы оқу икемділіктері мен машықтарына ғана тоқталамыз.
Оқу министрлігі бекіткен «Оқушылардың жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын дамытуға арналған нұсқауда» (1984 ж.) икемділікиер мен машықтар төрт салаға ажыратылған: 1) оқу – ұйымдастырушылық; 2) оқу – информациялық; 3) оқу – интеллектуалдық; 4) оқу – коммникативтік (алдыңғы үшеуін Ю.К.Ббабнский [7], төртінші саланы Н.А.Лошкарева [10] ұсынған).
Оқу-ұйымдастырушылық икемділіктері мен машықтары мынадай негізгі екі топқа бөлінеді:
1. Блім алуға қолайлы жағдай туғызуға бағытталған икемділіктер;
2. Оқу тапсырмаларын орындау тәртібін анықтауға мүмкіндік беретін икемділіктер.
Бірінші топқа санитарлық-гигиеналық талаптарды орындауға байланысты икемділіктер енеді: а) сабақтағы тәртіп талаптары (партаға дұрыс отыру, оқу, жазу гигиенасы, жұмысқа кірісу тәртібі т.б.); ә) үзілістегі тәртіп талаптары (қысқа және ұзақ үзілістегі демалыс, ыстық тамақ ішу,класс бөлмесінің ауасын тазарту т.б.); б) ұзартылған күн топтарындағы, мектеп интернаттағы гигиаеналық талаптарды орындау; в) мектепте және үйде күн режимін сақтау (үй тапсырмасын әзірлеуге дайындалу, ұйқы, тамақтану, таза ауада болу, демалы, каникул күндерін дұрыс өткізу т.б.); кластағы жән үйдегі жұмыс орнын жабдықтау.
Екінші топқа оқу тапсырмасын орындауда оқушыға күш пен уақтты аз жұмсауға мүмкіншілік беретін икемділіктер тобы жатады. Оларға өлеңді жаттау, мәтінді баяндауды жоспарлау, сеп шығару, сабақ үстінде, үй тапсырмасын орынлау кезінде өз бетімен жұмыс істей білу, орныдалған жұмыс, тапсыраны даяр үлгі бойынша тексеру, өзін-өзі, өзара тексерудің тиміді жолдарын, әдістерін жатқызуға болады.
өйтіп, оқу-ұйымдастыру икемділіктері оқушыынң оқу еңбегін ғылыми тұрғыда ұйымдастыруға мүмкіндік береді, басқаша айтқанда, кез келген оқу әреетін белгілі мақсатқа бағыттай білуге, оған жетудің әдіс-тәслдерін анықтауға жағдай жасайды.
Оқу-информациялық икемділіктерсаласына информацяның ауызга, жазбаша, көрнекі түрлерін меңгеруге мүмкіндік беретін икемділіктер жатады. Ол – ең алдымен оқу информациясын тыңдау және оны қабыл алу шеберліг. Жеке оқу пәндері бойынша оқушылар негізгі деректерді оқулықтардан алады. Оқулықпен жұмыс істеу, мәтіннен, суреттерден мәліметерді іріктеп алу, өмекші әдебиеттерді пайдалана білу қажет. Сондай-ақ оқулықпен жұмыс істеудің бүкіл жүйесі – кітап мазмұнымен танысу, қажетті беті, ережені, есепті тез таба білу сияқты икемділіктерге үйрету де осы салаға енеді.
Бастауыш сынып оқушыларының қажеті информация алуының ең басты жолы - оқу икемділігі. Оқу икемділігі – кітапты пайдалана отырып, айнала қоршаған дүниемен қарым-қатынас жасаудың машыққа айналуы. Бастауыш мектеп оқушыларын оқуға үйрету жүйесі ана тілі сабақтарының мазмұны арқылы көрініс табады. Ол үш негізгі өлшемге бөлінеді:
1. Жазба тіл жүйесінің белгілері;
2. әдеби шығармалар тексінің түрлері;
3. балаларға арналған оқулықтардың негізгі түрлері.
Бастауыш сынып оқушыларын оқуға үйрету жүйесі сабақтың мынадай үш түрін қамтды – сауат ашу сабағы, сыныпта оқу сабағы, сыныппен оқу сабағы.
Сабақтың бұл үш түрі бір-бірімен тығыз байланысты және бір мақсатты көздейді. Оқу сабағында жоғарыда аталған объектілердің әрқайсысы көлеміне қарамастан, мүмкіндігінше іске асуы тиіс. Сонымен бірге, оқу қызметі процесінде бұл объектілердің әрқайысысы негізгі екі бағыта (техникалық және мазмұндық) болады.
Оқу қызметінің техникалық жағы (мысалы, кітаппен танысу, жаттығу тапсырмалары, кітап мазмұнын тез табу, ал мазмұн арқылы тақырыпты, бетін табу т.б.) оқу еңбегіне машықтану құралы. Оқушының кітапты пайдалана білуі, тақырыпты анықтауы, сыныптан тыс оқылатын кітаптарды сыртқы негізгі белгісі бойынша (кітап авторы кім, мұқабадағы жазу нені көретеді, сурет не туралы?) ажыратуы да осыған жатады.
Оқу жұмысының мазмұнды болуы оқушылардың оқу қызметінің жоғары деңгейде қалыптасуына мүмкіндік береді. Оны іске асыру үшін, төмендегілерді ескеру керек: а) оқушыларда белсенділігін артыру мақсатында кітаппен жиі жұмыс істеу; ә) көркемсөз сайысын ұйымдастыру; оқуға деген ынтызарлық арттыру үшін сыныптан тыс оқудың түрлі тәсілдерін қолдану.
Сонымен, оқушылар кез-келген информацияның мазмұнын өз бетімен ұғынуы үшін тек жеке икемділіктермен шектеліп қалмай, машықтануды тұтас жиынтығын меңгеруі керек.
Ал үшінші салаға талдау, жинақтау, алыстыру, қоыртындылау, себеп-салдар байланыстарын аңғару және ақыл-й дамуна себін тигізетін басқа логикалық әрекеттер сияқты оқу-интеллектуалдық икемділіктер жатады.
Оқу-интеллектуалдық икемділіктердің әрқайсысын жеке қарастырайық. Оқу пәндерін меңгеру ісінде талдау, жинақтау шешуші роль атқарады.
Талдау мен жинақтау процесі ажыратылған объектінің тұтастығын, оның ерекшеліктерін сақтай отырып, қайта қалпына келтіру дегенді білдіреді. Яғни ойлау жинатаудан бастылп, жинақтаумен аяқталады: алғашқыда объект тұтасымен, содан кейін оның бөліктері алынып, сол зат немесе құбылыс жүйелі, жан-жақты қарастырылады.
Ойау операциясыныің маңызды бөлігінің бірі – салыстыру. Саоыстыру операциясының көрсеткіштері төмендегі алты түрлі деңгей арқылы анықталады.
Бірінші деңгей (төменгі) – оқушы салыстырудың мәнін түсінбейді, объектінің кез-келген белгілерін атай салады;
Екінші деңгей – оқушы салыстырудың мәнін түсінбейді, бірақ объектінің айтылуға тиісті белгілерінің бірнешеуін кездейсоқ болса да атайды;
Үшінші деңгей – оқушы объектінің ұқсастығы мен айырмашылығын түсіндіре отырып өзара шатастырады, бірнеше белгілерін атай отырып, ең негізгісін ажырата алмайды.
Төртінші деңгей – оқушы салыстыру мәнін ашудың орнына объектінің өзін не оның белгілерін атайды. Салыстыру үстінде негізгі белгілерге емес, кездейсоқ белгілерге сүйенеді;
Бесінші деңгей – оқушы салыстырылатын объектілердің ұқсастығы мен айырмашылығын сезінеді, негізгі бөліктері бойынша толық, көлемді, жүйелі салыстыру жасай алады;
Алтыншы деңгей (ең жоғарғы) – оқу, салыстырудың мәнін дұрыс түсініп, салыстырылатын объектілердің жинақталған негізгі белгілерін жүйелі түрде дәлелдейді.
Жоғарыда аталған деңгейлер салыстыру операциясын дамытудың кезеңдері болып табылады және І-ІҮ сынып оқушыларында қалыптастырылған салыстыру шеберліктерінің деңгейі осы өлшемдермен анықталады. Жалпыдау икемділігі, алдымен, оқушының ақыл-ой өрісіне, байқағышығына, талдау, жинақтауды меңгеруіне, сондай-ақ қорытындылаудың құрылымы мен әдіс-тәсілдерін сезінуіне тікелей байланысты. Жоғарыда аталған логикалық икемділікке төселдіру жұмысы бастауыш сыныпқа арналған пән көемінде арнайы және үздіксіз іске асырылуы тиіс. Жалпылау, қорытындылаудың қалыптасқандығын анықтаудың негізгі көрсеткіші ретінде оқушының бұл икемділікті түсініп, саналы орныдауы, бір жағдайдан екінші жағдайға саналы түрде ауыстырып қолдану, қорытындылау тәсілдері мен оның құрылымын жетік меңгеру сияқты сапалар алынады.
Оқу еңбегінде топтай білу икемділігінң де өз орны бар. Оның қалыптасуы мына үш көрсеткіш: жіктеу негізін дұрыс ажырата біл; топқа енетін түсініктерді тап баса біл; сол топ объектісінің негізін межелеу арқылы анықталады.
Жоғарыда келтірілген ойлау операциярларының көмегі арқылы оқушыда ғылыми түсінік пайда болады. Топтай білу арқылы түсініктердің мазмұны ашылады.
Төртінші салаға коммуникативтік икемділіктер мен машықатар жатады. Оның негізгі бөлшетері – ауызекі және жазбаша тіл арнайы жазу және тыңдау. Бұл икемділік көбіне сабақта және кластан тыс жұмыстар кезінде белгілі бір жағдайға сәйкес баяндап беру, сұраққа жауап беру, тыңдай білу, жазбаша тапсырманы орындау сияқты іс-әректтердің орындалуы барысында....