Психология | Бала агрессиясы және одан шығу жолдары

Мазмұны

КІРІСПЕ....................................................................................................................3
1 АГРЕССИЯ ЖӘНЕ БАЛА АГРЕССИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСНІКТЕРІ............................................................................................................4
1.1 Агрессия туралы жалпы түсінік.......................................................................4
1.2 Бала агрессивтілігін зерттеудің теориялық аспектілері................................8
1.3 Баланың дамуына кері әсер ететін қасиеттердің жағдайы..........................13
2 БАЛАЛАР АРАСЫНДАҒЫ АГРЕССИВТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫ БОЛДЫРМАУ ЖОЛДАРЫ..................................................................................16
2.1 Бала агрессиясын зерттеу................................................................................16
2.2 Балалар арасындағы кикілжің жағдайларды болдырмау жолдары..................................................................................................................18
3 БАЛА АГРЕССИЯСЫНЫҢ ӨЗГЕЛЕРГЕ ӘСЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖОЙЫЛУЫ...........................................................................................................22
3.1 Бала агрессиясының алдын – алу және оны жою.........................................22
3.2 Агрессияның өзгеге бағытталуы....................................................................26
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..................................................................30
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: Адам бойындағы агрессия мәселесі қазіргі біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі.Қоғамдағы болып жатқан террор жәбірлеудің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия сұрағы зерттеудің негізгі объектісі болып отыр.
Психолог А.А.Реан «агрессия» және «агрессивтілік» деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия (латын тілінен «agressio» аударғанда – шабуыл, басқындық дегенді білдіреді)- бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Агерессивтілік – бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға дайындық көрінісі.Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады.Егер агрессия – бұл әрекет болса, ал агрессивтілік оосындай әрекетке дайындық.
А.Басс және А.Дарки агрессияны бес түрге бөледі.Оны мынандай сызба түрінде ұсынады:
Адамдар үнемі қауіпті агрессивті әрекеттер жасайды. Неліктен олар мұндай әрекеттерге барады, деген мәселе ұзақ уақыттан бері маңызды дискуссиялардың пәні болып келеді. Психология ғылымында психикалық құбылыстардың ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
-Агрессия туралы жалпы түсінік
-Бала агрессивтілігін зерттеудің теориялық аспектілері
-Баланың дамуына кері әсер ететін қасиеттердің жағдайы
-Бала агрессиясын зерттеу
-Балалар арасындағы кикілжің жағдайларды болдырмау жолдары
- Бала агрессиясының алдын – алу және оны жою
-Агрессияның өзгеге бағытталуы
Курстық жұмыстың міндеті:
Эмоциялық тұрақсыздықтың бір көрінісі - агрессивтілік адамның жеке тұлғалық қасиеті ретінде де, эмоциялық жан күйзелісі ретінде де зерттелінеді. Сондықтан бұл мәселені зерттеу бірнеше бағыттан тұрады.Көптеген әр түрлі бір-біріне қарама –қайшы теориялық негіздерге қарамастан Р. Бэрон мен Д. Ричардсонның пікірінше олардың көбісі келесі төрт категорияның біріне сәйкес келеді. Агрессия бірінші кезекте мыналарға қатысты :
-Туа пайда болған түрткілер немесе нышандарға
-Сыртқы стимулдардан белсенетін қажеттіліктерге
-Танымдық және эмоционалдық процесстерге
1 АГРЕССИЯ ЖӘНЕ БАЛА АГРЕССИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСНІКТЕРІ
1. 1 Агрессия туралы жалпы түсінік
«Агрессия» термині қазіргі кезде кең мағынада қолдануда, сондықтан да оның мағыналарын бөліп шығаруды қажет етеді. Көптеген ааторлар өздерінің зерттеулерінде агрессия мен агрессивтілікке әр түрлі анықтама береді. «Өзінің жерін қоғау үшін» адамның туә біткен реакциясы (Лоренц, Арни) басшылық етуге талпылынушылық (Моррисон) жеке тұлғаның адамды қошаған ақиқаттылыққа жауластық реакциясы (Хорни, Фромм). Агрессия мен Фрустрацияны байланыстыратын теориялар кең көлемде таралды (Маллер, Дуб, Доллард).

Агрессияны жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінуге болады. Агрессивтіліктің сапалық және сандық сипаттамасы бар. Барлық қасиеттер сияқты ол әр түрлі деңгейлермен ерекшеленеді. Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір деңгейде агрессивтілігі бар. Оның жоқтығы пассивтілікке, конформділікке және т.б. алып келеді. Агрессивтілік өзігінен субъектіні саналы түрде қауіпті етпейді, өйткені ол бір жағынан агрессивтілік пен агрессия актісі ретінде қабылдауы мүмкін. А.Басс және А.Дарки өздерінің сауалнамаларын құру барысында келесі реакция түрлерін көрсетіп кетті.
1. Физикалық агрессия – басқа адамға бағытталған физикалық күш.
2. Жанама агрессия – басқа адамға тікелей бағытталмаған немесе ешкімге бағытталмаған күрт туған агрессия.
3. Тітіркенушілік – кішкентай тітіркену өзінде кері сезімдерді көрсетуге даярлық (ашуланшақтық, дөрекілік).
4. Негатив – мінез-құлық оппозициялық күй пассивты қарсылықтан қалыптасқан заңдылықтар мен дәстүрлерге қарсы күреске дейін жеткізетін күй.
5. Өкпелеу – қоршаған адамдарға даган нақтылы және ойдан шығарылған іс-әрекеттерге қызғанушылық пен жаккөрушілік.
6. Күдіктенушілік – адамдарға қатысты сенбеушілік және сақтықтан басқа адамдар зиян келтіруді жоспарлайды дегенге сенушілік.
7. Вербальды агрессия – негативты сезімдерді форма (айқай) арқылы және сонымен бірге сөздік жауаптар мазмұны арқылы (қарғау) көрсету.
8. Кінәні сезіну – субъектінің өзінің жаман адам екендігіне сенімділігі, сонымен бірге ар-ұятының жоқтығы сезінуі.
Сауалнама 75 тұжырымдардан тұрады оған зерттелуші «иә» немесе «жоқ» деп жауап береді.
Сауалнама
1. Кейбір уақытта біреуге кесір жасау ниетімнен қайта алмай қаламын Иә жоқ
2. Кейде ұнатпайтын адамдарым жайлы өсек атамын Иә жоқ
3. Мен тез ашуланамын, бірақ тез басыламын Иә жоқ
4. Егер менең жақсылап сұрамаса, мен оның өтінішін орындамаймын. Иә жоқ
5. Маған тиісті нәрсеге, мен әрдайым ие бола бермеймін Иә жоқ
6. Менің сыртымнан адамдар не айтатынын мен білемін Иә жоқ
7. Егер мен достарымның мінез-құлқын мақұлдамасам, мен оларға оны сездіремін Иә жоқ
8. Мен біреуді алдағанымда арымның мазаланғаны басымнан кешемін Иә жоқ
9. Менінше, мен адамға қол көтере алмаймын. Иә жоқ
10. Мен ешқашан заттарды лақтыратын дәрежеге дейін ашуланбаймын. Иә жоқ
11. Мен әрқашан біреудің кемшілікетеріне мән бере бермеймін Иә жоқ
12. Егер де маған бекітілген ереже ұнамаса, мен оны түзегім келеді. Иә жоқ
13. Басқалар әрдайым қолайлы жағдайларды достықпен қараса мен адамдардан өзімді сақ ұстаймын. Иә жоқ
14. Мен күткендей адамдар маған неғұрлым достықпен қараса мен адамдардан өзінмді сақ ұстаймын. Иә жоқ
15. Мен адамдармен жиі келісе бермеймін Иә жоқ
16. Кейде менің басыма өзім ұялатын ойлар келеді. Иә жоқ
17. Егер кімде-кім мені бірінші болып ұрса, мен оған жауап бермеймін. Иә жоқ
18. Мен ашуланған кезде есікті қатты жабамын. Иә жоқ
19. Мен сырттан қарағандағыдан ашуланшақпын. Иә жоқ
20. Егер кімде-кім өзін бастықпен деп есептемесе, мен оған әрқашанда қарсы тұрамын. Иә жоқ
21. .менің тағдырым, өзімді қамықтырады. Иә жоқ
22. Менің ойымша, мен көп адамдар жақсы көрмейді Иә жоқ
23. Егер адамдар менімен келіспесе, мен міндетті түрде сол пікір-таласқа түсемін. Иә жоқ
24. Жұмыстан жалыққан адамдар, кінәні сезінуі керек. Иә жоқ
25. Кім маған және менің жанұяма тіл тигізсе, мен ұруға дейін барамын. Иә жоқ
26. Мен дөрекі әзілдеуге қабілетті емеспін. Иә жоқ
27. Егер мені мазақ қылса, мен ашуланамын. Иә жоқ
28. Адамдар өзінен бастық жасағанда, олар таңданбау үшін қолымнан келгенін жасаймын. Иә жоқ
29. Мен апта сайын, өзіме ұнамайтын адамдарды көріп тұрамын. Иә жоқ
30. Көптеген адамдар мені көре алмайды. Иә жоқ
31. Адамдардың мені сыйлағанын талап етемін. Иә жоқ
32. өзімнің ата-аналарыма аз жақсылық жасағаным мені қинайды. Иә жоқ
33. Мені әр кезде ашуландыратын адамдарға «өзім білемін» деп айтуға тура келеді. Иә жоқ
34. Мен ашуланудан ешқашан көңілсіз болмаймын. Иә жоқ
35. Маған тиесілі дәрежеден нашар қатынас туындаса мен ренжімеймін. Иә жоқ
36. Егер кімде-кім мені өзінен шеттетсе, мен көңіл аудармаймын. Иә жоқ
37. Мен мұны көрсепесемде, мені қызғаныш билейді. Иә жоқ
38. Кейде менің ойымша маған күлетін сияқты Иә жоқ
39. мен ашулансам да, «мықты» сөздерге сүйенбеймін. Иә жоқ
40. Мен күнәмнің кешірілгенін қалаймын. Иә жоқ
41. Тіпті егер біреу мені ұрса да, мен сирек жауап қайырамын. Иә жоқ
42. Менің ойымша болып шықпаса, кейде мен ренжіп қаламын. Иә жоқ
43. Кейбір адамдар мені өзінің бір қатынасуымен ашуландырады. Иә жоқ
44. Менің шынымен жек көретін адамдарым жоқ. Иә жоқ
45. Менің принципім «Ешқашан өзгерлерге сенбеу» Иә жоқ
46. Егер мені біреу ашуландырса, мен ол туралы не ойлатынымның бәрін айтуға дайынмын. Иә жоқ
47. Кейінірек өкінетін, мен көп нәрсе жасаймын Иә жоқ
48. Егер мен ашулансам мен біреуді ұра алмаймын Иә жоқ
49. Мен балалық шағымнан ашуымның сыртқа шыққанын көрсетпеймін. Иә жоқ
50. Мен әрдайын өзімді жарылайын деп тұрған оқ-дәрі бөшкесі сияқты сезіненмін Иә жоқ
51. Менің не сезінетінімді бәрі білсе, мені бірге жұмыс істеуге қиын адам деп есептер еді. Иә жоқ
52. Мен әрқашан адамның маған жағымды бір нәрсе жасауын құпия себептер мәжбүр етеді деп ойлаймын. Иә жоқ
53. Егер біреу маған айқалайса, мен де айқайлап жауап қайтарамын. Иә жоқ
54. Сәтсіздіктер менің көңілімді қалдырады. Иә жоқ
55. Мен басқалармен жиі де, сирек те төбелеспеймін. Иә жоқ
56. Мені қатты ашу қысып, қолыма түскен заттарды сындырғанмды, мен есіме түсіре алмаймын. Иә жоқ
57. Кейде мен төбелесті бірінші болып бастауға дайын екенімді сезінемін. Иә жоқ
58. Мен кейде өмірдің маған деген әділетсіздігін сезінемін. Иә жоқ
59. Алғашқыда мен адамдардың көпшілігі шын айтады деп ойлайтынмын, бірақ қазір мен оған сенбеймін. Иә жоқ
60. Мен ашуланғандықтан ғана ұрысамын. Иә жоқ
61. Мен дұрыс жасамасам, мені ар-ұятым қинайды. Иә жоқ
62. Мен өз құқымды қорғау үшін, қара күш жұмсаудан тайынбаймын. Иә жоқ
63. Кейде мені өз ашуымды, үстелді жұдырықпен ұру арқылы көрсетемін. Иә жоқ
64. Маған ұнамайтын адамдармен, мен дөрекілеу қатынаста боламын. Иә жоқ
65. Менін зиян келтіретін жауларым жоқ. Иә жоқ
66. Егер біреуді орнына қою керек болса, мен оны орныма қоя алмаймын. Иә жоқ
67. Мен дұрыс өмір сүргенімді жиі ойлаймын. Иә жоқ
68. Мені төбелесуге дейін апататын, адамдарды мен білемін. Иә жоқ
69. Мен ұсақ нәрсеге бола ренжімеймін. Иә жоқ
70. Мені ашуландырғысы және тіл тигізгісі келетін адамдар жайлы ойлар маған сирек келеді Иә жоқ
71. Мен жиі ескерту жасағанымен, оны іске асырмаймын. Иә жоқ
72. Мен соңғы кездері мылжың бола бастадым. Иә жоқ
73. Ұрыс кезінде мен әрдайым даусымды көтеремін. Иә жоқ
74. Мен адамдарға деген өзімнің жаман қатынасымды жасыруға тырысамын. Иә жоқ
75. Мен дауласып жатпай –ақ келісе саламен Иә жоқ
Жауаптар 8 шкала бойынша бағаланады:
1. Физикалық агрессия:
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 1, 25, 31, 41, 48, 55, 62, 68, «жоқ»-1, «иә»-0, 9, 7.
2. Жанама агрессия:
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 2, 10, 18, 30, 34, 42, 58, 63, «жоқ»-1, «иә»-0, 26, 49.
3. Тітіркенушілік
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72, «жоқ»-1, «иә»-0, 11, 35.
4. Негатив
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 4, 12, 20, 28 «жоқ»-1, «иә»-0, 36.
5. Өкпелеу
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 5, 13, 21, 29, 37, 44, 51, 58.
6. Күдіктенушілік
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 6, 14, 22, 30, 38, 45, 52, 59 «жоқ»-1, «иә»-0, 33, 66.
7. Вербальды
«иә»- 1, «жоқ»- 0: 7, 15, 23, 31, 46, 53, 60, 71, 73 «жоқ»-1, «иә»-0; 74, 75
8. Кінәні сезіну
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 8, 16, 24, 32, 40, 47, 54, 61, 67
Қарсыласу көрсеткіші 5 және 6 шкалада, ал агрессиялық көрсеткіш (тікелей және мотиаациялық) 1,3,7 шкладан көренеді.
Агрессияның норма көрсеткіші 21±4, ал қарсыласу көрсеткіші 6,5-7±3 тең болған кезде көрінеді.
Сондықтан Басс-Дарки сауалнамасын басқа әдістемелермен бірге байланыстырып қолдану керек: психикалық күйдің жеке тұлғалық тесті (Кеттел, Спилбергер), жобалау әдістемелері (Люшер) және т.б.
1.2 Бала агрессивтілігін зерттеудің теориялық аспектілері
К.Ю.Юнгтің агрессияға көзқарасы: агрессия, зорлық-зомбылық санадағы санасыз адам психикасындағы қимыл әрекет деп түсіндірді. Индивидтің дау-дамайы оның қорлықтан құтылмайтын түнек бөлігі, рухани талқандалуы, жеңуі, жаңаруы.
Агрессия фрустрациялы жағдайдан шығудың бір жолы болып қарастырылады. Құмарлық теориясы агрессияның қайнар көзі ретінде сыртқы себептердің қарқындылығынан туындайтын өзгелерге зиян тигізуге ұмтылу деп жорамалдайды. Бұл жерде агрессиялық әрекет эволюциялық процеске емес, жағдайға байланысты қарастырылған. Адамзат бойындағы агрессияның бұл бағытының негізін қалаушы Дж. Доллард. Оның көз қарасы бойынша агрессия - бұл адам бойындағы автоматталған құмарлық емес, фрустрация әсері қажеттілігін қанағаттандыру үшін кездескен кедергілерді жеңу, ләззат алу мен эмоциялық тепе-теңдік. Бұл теорияның нақты түсінігі бойынша агрессия бұл фрустрация көрінісі, ал фрустрация әр уақытт агрессияны өзіне ілестіреді. Агрессия – фрустрация бұл төрт негізгі түсініктің шоғырлануы: агрессия, фрустрация, тежелу, орнын баса тұруы.
Агрессия – бұл өзінің іс - әрекеті арқылы өзгеге қиянат келтіру ниеті.
Фрустрация – көзделген реакцияны орындалуында кедергілердің туындауы. Фрустрация деңгейі кедергінің маңызы мен бағышталған әрекетінің саны мен осы көріністің мотивациялық күшіне байланысты. Мақсатқа жету және мақсатқа бағытталған әрекеттің санынан кейін фрустрация басталады.
Тежелу – бұл тенденция күтіп отырған жағымсыз зардапты шектейтін болмаса алдын орындайтын әрекет.
Агрессиядағы қондырылған тежелу акті кез келген болатын шабуылдың күшімен тікелей тепе-теңдігінде. Агрессиядағы тежелу акті қосымша фрустрация болып табылады, осы тежелудің қателесіп қабылдануы, агрессияның басқа формаларының оянуының артуы агрессияны адамға қарсы қойып, агрессияның басқа формаларының оянуының артуына әкеліп соқтырады.
Орнын баса тұру – бұл бөгде біреуге қарсы бағытталған агрессивті әрекет құлшынысы, фрустрацияның шығуы, оның негізгі түбіне қатысты емес, сол мезеттегі реакция. Дж. Доллардтың теориясының негізгі екі болжамы бар:
1. Фрустрация әрдайым агрессияның қандай да бір формасына әкеледі.
2. Агрессия үнемі фрустрацияның нәтижесі болып табылады.
Осыған қоса, қосымша аспектілер бар. Агрессияға түрткі болатын маңызды үш фактор бар:
1. Біріншіден, болашақта мақсатқа жетуден күтілген қанағаттану дәрежесі.
2. Екіншіден, мақсатқа жету жолындағы кедергілер жолы.
3. Үшіншіден, жүйелі фрустрацияның саны.
Кейіннен Доллард агрессияны баяулататын факторларды зерттеуге көшті. Агрессияның кез келген актісінде баяулау дәрежесі осы әрекеттен кейін жүзеге асатын жазалау ауыртпалығына қарай тікелей сәйкестеніп түрленеді. Бұл теориясын нақтылай келе Берковиц фрустрация агрессивті әрекет етуге дайындалуға әкеледі деп тұжырымдады. Агрессивті құлық пайда болу үшін агрессияның алғышарттары, яғни агрессияны тұтастай ұйшықтандыратын өзекті факторлармен байланысты орта стимулдары болу қажет(Сызба 1.3 назар аударыңыз)
Агрессивті құлықтың пайда болуы (Берковиц бойынша)
Сызба 1.3...