Педагогика | Экологиялық білім және тәрбие беру

Мазмұны

КІРІСПЕ ----------------------------------------------------------------------------------
1. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ.----------------
1.1.Ежелгі қазақ халқының табиғат пен экологияны қорғауы туралы түсінік.---------------------------------
1.2 Экологиялық білім мен тәрбие берудің қазіргі таңдағы міндеттері.-------------------------
2. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РОЛІ. --------------------
2.1 Қазақстан табиғатының экологиялық жағдайының зерттелуі.------------------------------------------
2.2 Географ-эколог ғалым, профессор
А.С.Бейсенованың зерттеудегі еңбегінің ролі.---------------------
ҚОРЫТЫНДЫ --------------------------------------------------------------------------
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР --------------------------------------------------
КІРІСПЕ
Көпке дейін бізде табиғат қана қорғауды қажет етеді, ал оның адамға қатыс жоқ деген түсінік алып келеді. Адам тағдырына қалай болса солай қарау ауыр зардаптарға соқтырды. Қазіргі кезде мемлекет табиғаты, биосфераны қоғау ісін адамның өмірі мен тіршілік ортасын, қоғамның игілігін қорғау деп қарастырды.
Адамның бүкіл өмірі – бұл оның табиғатпен және қоғаммен жанасуы, өзара әрекеттесуі. Адам табиғаттан тыс өмір сүре алмайды. Ол өзінің еңбегімен табиғаттың құрамды бөліктерін (жер, су, өсімдік, пайдалы қазбалар) өзінің қажетін, түрлі мұқтажын қанағаттандыруға бейімдейді. Адам айналадағы ортаны өзгерте отырып, өзі де осы өзгерген табиғаттың әсеріне ұшырайды.
Қазіргі кезде қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің кең көлемде жүретіні соншалық, мұның өзі бүкіл дүниежүзілік көлемде экологиялық проблема тудырды. Бұл проблема қоғам өмірін индустрияландыру мен урбандалу нәтижесінде айналадағы ортаның ластауына, энергетика мен шикізат қорының азаюына, табиғи экологиялық баланстың (биосфераның ішкі өзін-өзі реттеу механизмінің) бұзылуына, адамның шаруашылық әрекетінің қалдықтарымен табиғаттың ластануының нәтижесі ретіндегі энергетикалық зиянды зардаптарға байланысты.
Ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде адам құдыреті күшке айналды. Ол тауларды бұзып, өзен арнасын өзгертіп, жаңа көл, теңіз жасап, байтақ шөлдерді жасыл желекті мәдени алқапқа айналдыра алады.
Бір сөзбен айтқанда, ол табиғатты түбегейлі қайта құруға қабілетті.
Алайда қазіргі кезде адамзат өзінің табиғатқа үстемдігін ойсыз пайдаланудың табиғатқа шексіз араласа беруден бас тартуы қажеттігі, өзінің шаруашылық әрекетінен тууы мүмкін зиянды зардаптарды есепке алмай, оны қайта түрлендіруге болмайтындығы айқын көрініп отыр.
Адам қоғамының прогресі индустрияның дамуын қажет етеді. Индустрия дамыған сайын өнеркәсіп қалдықтары көбейе түседі. Қазіргі кезде айналамыздағы бүкіл табиғат - ауа, су, топырақ бәрі де белгілі дәрежеде ластанған.
Ағзалар мен айналадағы орта арасындағы күрделі байланыстардың бүкіл жиынтығын зерттеу экология пәнінің міндеті болып табылады.
Табиғи ортаның ластануы мен өзгеруінің аса күрделі проблемаларын ғылым мен техниканың әр алуан салаларының білікті мамандары шешеді. Алайда біздің әрқайсысымыз қазірдің өзінде-ақ табиғаттың күрделі құрылысы мен тіршілігі және оның жай-күйіне жауапкершілігіміз туралы міндеттіміз.
Экология - тірі организмдердің айналадағы ортамен қарым-қатынасы. Әрбір адам машинаны өзенде жуу, орман-тоғайда қоқыс, егістікке тыңайтқыш үйіндісін қалдыру – табиғат алдындағы қылмыс екенін санасына сіңіруі тиіс.
Айналадағы ортаны сақтауға әрбір адам белсене қатысуға міндетті.
Табиғат әкімшілік, мемлекеттік шекара дегенді мойындамайды. Климаттың, өзен көлдердегі судың сапалық өзгерістері әлемдік проблемалар тудырады.
Табиғат – оны құрайтын бөліктердің (су, ауа, топырақ, өсімдік, жануарлар және т.б.) жай қосындысы емес, ол барлық бөліктері өзара тығыз байланысқан біртұтас жалпыпланеталық биосфера жүйесі.
Адамның табиғат тіршілігіне стихиялы, ойсыз араласуына жол беруге болмайды. Биологиялық тепе-теңдік бұзылуы жер бетіндегі тіршілік үшін аса қатерлі зардаптарға әкелуі мүмкін.
Көп уақыт бойы адам табиғатты өзі үшін қажетті материалдық игіліктердің таусылмас көзі деп қарады.
Зерттеудегі Ә.С.Бейсенованың «Қазақстан табиғатын зерттеу мен ондағы физикалық-географиялық идеялардың дамуы» республиканың педагогика университеттерінің география мамандығын алушы студенттеріне арнайы курс есебінде енгізілгендіктен автор бұл еңбекті студенттер үшін оқу құралы бола алады деп санайды.
Қазақстан табиғатының зерттелуі мен географиялық идеялардың даму тарихын география пәнінің мұғалімдерінің жете білуі мектепте географияны оқытудың жағдайын жақсартуға көмек болары белгілі.
Қазіргі кезде экология ғылымымен географ, химик, биолог ғалымдар айналысуда.
Көптеген оқулықтардың жарық көруі қазіргі уақытта сұранысқа ие болып отыр. Экология ғылымының ролі қоғамда алатын орны ерекше.
Экология бойынша жазылған оқу-құралдар жоғару оқу орындарында, мектептерде пайдаланылып жүр.
Жас ұрпаққа экологиялық сана қалыптастыруда экологиялық оқулықтардың орны ерекше.

1. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
Қоршаған ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ таңы атқан кезден басталды деуге болады. Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде-ақ адамдар өздерімен бірге қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына тап келгені белгілі. Оларды жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып күрескенде ғана жеңе алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етуге болатындығына көздері жетті. Осылай қай аңды қай кезде, қандай жерде, қандай қару қолданғанда қолдарына түсіре алатындығын сезіне ала бастады. Олардың бұл әрекеттерін біз бүгінге тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу барысында тастан, ағаштан, т.б. жасаған қаруларын табу арқылы көзімізді жеткізіп отырмыз. Сондай-ақ мұндай деректер ежелгі египет, үнді, тибет, тағы басқа мәдениет ескерткіштерінде сақталғаны мәлім. Экологиялық элементтері сонымен қатар, көнеден келе жатқан халықтардың эпикалық шығармаларында кездеседі. Мәселен, үнділердің «Махабхарата» жырында (б.д.д.VI-II ғ.ғ) табиғаттың дүлей күштері су тасқыны мен жер сілкінісі туралы деректер келтіріледі, елуден астам жан-жануарлардың аттары аталып олардың өмір сүру белгілері сипатталады, тіпті қайсыбірінің санының артуы және кемуі туралы мәліметтер де беріледі. Вавилонның қол жазбалық кітаптарында жерді өңдеудің әртүрлі әдістері мен тәсілдері келтіріліп, кейбір мәдени өсімдіктерді қай мезгілде егудің жолдары көрсетіледі. Ал Қытайдың біздің дәуірімізге дейінгі VI-II ғ.ғ. хроникаларында бірқатар өсімдіктердің сорттары туралы сөз қозғалып, олардың пісіп жетілу мерзімдері де айтылады. Дәл осындай мәліметтер антик дүние ғалымдары Героклиттің (б.д.д. 530-470 ж.ж) Геппократтың (б.д.д. 460-370 ж.ж) Аристотельдің (б.д.д. 384-322 ж.ж.) еңбектерінде келтіріліп, экологиялық факторлар қозғалып, талданады. Мысалы, Аристотель өзінің «Жануарлардың тарихы» деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500 астам жануарлардың атын атап, түсін түстейді, мінез құлқына талдау жасайды. Ғылымды дамытудың алғашқы алғы шарттары нақты материалдар жинаумен оны жүйелендірудің тұңғыш тәжірибесі осылай жүзеге асады.
Геофрост Эррезийский (б.д.д. 372-287 ж.ж.) болса, қазіргі жерорта теңізінің жағалауындағы кең ауқымды кеңістік бойынша өзі байқаған өсімдіктерге топырақтың және ауа-райының тигізер әсерлерін баяндайды. Философтың бұл еңбегінде сонымен қатар, әртүрлі ағаштардың, бұталардың және жартылай бұталардың да қандай топырақта жақсы өсіп өнетіндігі туралы бірінші рет деректер келтіріледі.
Орта ғасырлар дәуірінде табиғатты зерттеу жөніндегі жұмыстар жүргізу біршама тоқырап қалады. Өйткені бұл кезде құдайға құлшылық етуге едәуір баса назар аударылғандықтан, жаратушыға қарсы шығуға, ол туралы өздерінің ой-пікірлерін білдіруге көпшіліктің батылы жете бермейді. Жалпы қоршаған орта мен организмдердің құрылымдық байланысы бар екендігін ешкім ашып айта алмайды. Барлық нәрсе тек құдайдың жаратушылық құдыретімен жасалған деген ұғым көптеген көкірек көзі ашық, көңіл көкжиегі жүйрік адамдардың өзінің «қол-аяғын» байлап, «ерік-жігерін» тұсап тастаған болатын. Бұл кезең осылай мың жылдай мерзімдік уақытқа созылды. Осы уақыт аралығында саусақпен санарлықтай ғана ғылымдық мәні бар еңбектер жазылды. Олардың да басым көпшілігі Разестің (850-923 ж.ж.) Авиценаның (980-1037 ж.ж.) дәрілік шөптердің қасиеттері туралы айтылған еңбектеріне, Марко Полоның (13 ғ) Афанасий Никитиннің (15 ғ) өлке елдердің табиғаты, мәдени өсімдіктері, жан-жануарлары туралы қолжазбаларында көрсетілген түсініктемелеріне, танымдық материалдарына сүйеніп жазылды.
Орта ғасырлар дәуірінің соңғы кезеңіне ғана ғылымға жаңа серпін, соны бетбұрыс жасауға Альберт Великийдің (Альберт фон Больштедтің, 1193-1280 ж.ж.) еңбектері қозғау салды. Ол өзінің өсімдіктер туралы кітабында өсімдіктердің өсуіне топырақтан басқа оларға «күн жылуының» да әсері ерекше роль атқаратындығын және олардың «қысқы ұйқыға» кетуі өсімдіктердің өсіп-өнуіне, көбеюіне айрықша ықпал тигізетіндігін, бұл құбылыстардың бір-бірімен өте тығыз байланыстары бар екендігін ашып көрсетіп берді.
Қайта өрлеу дәуіріндегі географиялық жаңалықтардың ашылуы және бұрын белгісіз болып келген жерлердің елдендірілуі әсіресе биологиялық ғылымның күрт дамуына кең жол ашты. Нақты материалдарды жинақтау мен жүйелеп, сұрыптап көрсету сол кезеңдегі жаратылыстану ғылымдарының басты шартына айналды. Алайда, соған қарамастан, табиғаттанушылардың еңбектерінде табиғат туралы метофизикалық көзқарастар басым болумен қатар, экологиялық факторлар өз орындарын тауып жатты. Бұл еңбектерде өсімдіктер мен кейбір жан-жануарлардың белгілі ортаға бейімделуі баса көрсетіледі. Өсімдіктердің, жануарлардың жерсіну ерекшеліктері, су тасқынының орын алу себептері туарлы ой-пікірлер кеңінен қозғалды. Олар бұл еңбектерін сол аймақтағы «жан-жануарлардың тарихы» деп атады.
Танымал ағылшын химигі Р.Бойль (1627-1691 ж.ж) тұңғыш рет экологиялық жағдайларға байланысты тәжірибелерді жүзеге асырды. Ол әр алуан жануарларға төменгі атмосфералық қысымның әртүрлі әсер ететіндігін салыстырмалы көрсеткіштер арқылы дәлелдеп берді.
Жер шарындағы ауа-райының өзгеруі ондағы тіршілік ететін жан-жануарлардың, өсетін өсімдіктердің әлеміне әсер тигізетіндігін бір сөзбен қорыта айтқанда, қоршаған ортадағы жансыз және жанды құрауыштардың өзара тығыз байланысты екендігін 18 ғасырда Ресей ғалымдары да өз еңбектеріне өзек етті.
Мысалы, орыстың атақты ғалымы М.В.Ломоносов «Жер қыртысы туралы» трактатында: «Адамдардың көбісінің табиғатта көргеннің бәрі жаратушының құдыретімен жасалған деп ойлаулары бекер...) деп атап көрсетті. Ол табиғаттағы өзгерістер тек өсімдіктер мен жануарлар әлемінің тікелей қатысуының нәтижесі деп санады. Әр кезеңдегі жануарлардың өлі сүйектерін зерттей отырып, олардың тіршілік еткен табиғи жағдайлары туралы тұжырым жасады.
XVIII ғасырдың соңымен XIX басында қоршаған ортаның құбылысын зерттеушілердің саны бірте-бірте арта түсті. Олардың еңбектерінде экологияның элементтері жиі-жиі кездесетін болды. Ғылымның дамуының екінші кезеңі ботаникалық-географиялық ірі-ірі көлемді зерттеулерге ұласты. Өсімдіктер экологиясының бірден-бір негізін қалаудың мәртебесі биолог ғалым А.Гумбольдтың (1769-1895) еншісіне тиді. Ол 1807 жылы Орталық және Оңтүстік Америкада жүргізген көпжылдық зерттеуі негізінде «Өсімдіктер географиясы туралы ойлар» еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен өркен жаюы ауа-райының жағдайына, әсіресе температуралық факторға байланысты екендігін жан-жақты ашып көрсетіп берді.
Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымдары К.Ф.Рульенің (1814-1858), Н.А.Северцевтің (1827-1885), А.Н.Бекетовтың (1825-1902) еңбектерінде одан әрі жетілдіріліп, тереңдетіле түсті. Экология ғылымының одан әрі дамуы ағылшын ғалымы Ч.Дарвиннің (1809-1882) эволюциялық ілімінің негізінде жүзеге асырылды. Оған атақты орыс ғалымдары В.В.Докушаевтың (1846-1903), В.И.Вернадскийдің (1863-1945), В.Н.Сукачевтің (1880-1967), Н.Ф.Реймерстің (1931-1993) қосқан үлестері мол. Олардың ішінен В.И.Вернадскийді ерекше атап өтуге болады. Ол биосфера туралы ілімінің негізін қалап, қазіргі заманға ғылымның болашағын күні бұрын көре біледі. Биосфераны әлемдік эко жүйе деп танып, оның артықшылығы мен дамуы экологиялық заңдылықтарға негізделетінін, заттектермен энергия балансына байланысты екенін тұңғыш рет ашып көрсетті.
В.И.Вернадский сонымен қатар ноосфера концепциясының негізгі қағидаларын да тұжырымдады.
Алайда, «экология» деген терминді алғаш рет енгізу неміс ғалымы Э.Геккельдің (1834-1910) еншісіне тиді. Ол экологияға төмендегідей анықтама берді: «Экология деп, біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді – жануардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе жанама қатысымын жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қостастық әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеуді түсінеміз».
Экология бастапқы кезде биологиялық ғылымның құрамына еніп, организмдермен қоршаған ортаның өзара тығыз байланысын ғана зерттеумен щектелген болса, қазіргі заманда экологияның шеңбері одан әрі кеңіп, көптеген ғылымдармен, атап айтқанда, география, геология, агрономия, химия, архитектура, математика, физика, генетика, медицина, қысқасы ғылымның барлық салаларымен қоян-қолтық араласып кетті.
Осылай қазіргі заманғы экология - әмбебап, зор қарқынмен дамып келе жатқан, біздің планетамыздың барлық тұрғындары үшін іс жүзінде аса зор маңызы бар іргелі, кешенді ғылым болып саналады. Экология болашақтың ғылымы және адамдардың өзінің өмір сүруі осы ғылымның тікелей ұдайы дамуына байланысты болуы да мүмкін деуге жатады.

1.1. Ежелгі қазақ халқының табиғат пен экологияны қорғауы туралы түсінік.

Кез келген қауымдастықтың адаптация (сөзбе сөз: бейімделу) мәселелерін талдау осы терминге нақты анықтама беруді қажет етеді. Биологиялық мағынасында кеңінен қолданылып жүрген «бейімділушілік» ұғымы особтің немесе популяцияның қоршаған орта жағдайларына бейімделуінің нақты формасы мен ерекшелігін білдіреді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық мәселелеріне қатысты «адаптация» термині жаңаша мағынаға ие болады.
Жаңа жағдайларда адаптацияның мәні этногенез және этностық экология мәселелеріне байланысты ашылады. Басқаша айтқанда, адаптацияның жаңа мағынасы этностармен олардың мәдениетінің дамуын басқаша саралауға негіз жасайды.
Қазақ халқының табиғатты пайдалану, мәдени-шаруашылық дәстүрлерінің, мәдениетінің өзіндік сипатының қалыптасуы қоршаған мекен ортасындағы мүмкіншіліктерді таңдап алуды «адаптациялық стратегия» немесе «адаптацияның стратегиясы» деуге болады.
Қазақтардың көшпелі мал шаруашылығын саралау барысында оның дәстүрлі қазақ қоғамы үшін адаптацияның барынша жетілген формасы болғандығын айтуға болады, себебі ол неғұрлым тұрақты экономикалық өнімділікке қол жеткізді. Сонымен, Қазақстанның құрғақ далаларын адамның игеруі шаруашылық, мәдени және әлеуметтік адаптацияның өзіндік ерекше формалары пайдалану нәтижесінде ғана мүмкін болды. Осы тұрғыдан айта кететін жағдай, «адаптациялық» дегеніміз - өзін-өзі реттеуші жүйелердің ақпараттық белсенділігін білдіретін қасиеттерінің комплексі. Олай болса этностық мәдениетті, ұрпақтарға берілетін кез келген диахронды ақпаратты адаптацияның өзіндік көріністері ретінде қабылдау қажет.
Геоографиялық фактордың адаптациямен байланысы биологиялық сатысында ғана емес, әлеуметтік-экономикалық даму барысында да айқын ажыратылады. Этногенез процесінде адаптацияны географиялық тұрғыда түсіну этностық қауымдастықтардың қалыптасуына жаңа көзқарас тудырады.
Бұл «қоғам – табиғат» жүйесіндегі қарым-қатынастардың географиялық аспектілерін жете түсінуге көмектеседі.
Адамдардың мекен ортасына бейімделуі заттық және рухани мәдениетінде, дәстүрлі тұрмысында, психологиялық мінез- құлқында көрініс табады. Әртүрлі географиялық орталарда мекендейтін халықтардың шаруашылық – мәдени дәстүрлері ғана емес, тұрғын-үй типтері де бір-бірімен айтарлықтай айырмашылық жасаған.
Халықтардың тіршілік ортасы жағдайларының географиялық жіктелуі әртүрлі мекен ортасына бейімделудің өзіндік тәсілдерін анықтап, сол ортаның ресурстық мүмкіншілігіне барынша сәйкес келетін өндірістің өркендеуіне алып келді. Мұның өзі мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: географиялық жағдайлардың әртүрлілігі «өркениеттің даму дәрежесімен негізгі параметрлерін» анықтауға негіз болады. Көшпенділікті аридтік жағдайларға бейімделудің бір түрі ретінде ғана қабылдау жаңсақтық болар еді. Өйткені экожүйелердегі экстрималды табиғат жағдайларында шаруашылықтың бұл түрін өнімді етіп ұйымдастыру үшін экологиялық тәжірибеде қажет болды. Олай болса, халықтың табиғи ортаға бейімделі үшін қажет ақпарлар жиынтығы ұзақ жылдар бойына жиналып, ұрпақтарына беріліп, кеңістік пен уақыт талқысына түсті. Мысалы, көшпенді мал шаруашылығының дамуына алғы шарт ролін аңшылық кәсіп атқарған. Аң аулау барысында жабайы аңдардың қоныс аударған территорияларын көру арқылы адамдар шөлдердің табиғи-климаттық ерекшеліктерін танып, болашақтағы көшпелі мал шаруашылығына қажетті экологиялық бейімделудің тәжірибесін жинақтай бастады. Көшпелі шаруашылықты, көшпенді тіршілікті, таңдап алу арқылы адамзат құрғақ белдемдерді игеруді бастады, бұл табиғатты пайдаланудың жаңа ерекше формасын қалыптастырды. Сонымен көшпенді халықтардың ғасырлар бойғы тәжірибесі қазақ халқына оның этногенезі барысында берілді деуге болады. Дегенмен көшпенділердің ареалына енетін территориядағы табиғи-климаттық айырмашылықтар мал шаруашылығының түрлік құрылымын әркелкі етті.
Көшпелі қазақ қоғамының қуаңшылық жағдайға бейімделінің тағы бір дәлелі табиғатты пайдалану механизмінен көрінеді. Зерттеушілердің пайымдауынша, өндірістік процес пен тіршілік келбетінің шашыраңқы (дисперлік) құрылымы ерекше экожүйелердің нәзік құрылымын сақтауға бағытталған қадам болды. Мұның мәне табиғи жайылымдарды пайдаланудың маусымдық сипатынан, көшу маршруттарының нақтылы заңдылықтарға бағындырылуынан, көшпенді шаруашылықтардағы мал санының шектеулілігінен айқын ашылады.....