Психология | Бала дамуындағы ата-ананың рөлі отбасылық тәрбиенің қателіктері

Мазмұны

КІРІСПЕ
I. ОТБАСЫ ЖӘНЕ НЕКЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТУТТАРЫ
1.1. Отбасы ролі мен отбасы ішіндегі рольдердің құрылымы
1.2. Отбасы типологиясы
1.3. Отбасының әлеуметік қызметтері
II. ОТБАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ТӘРБИЕ
2.1. Тұлғаның әлеуметтік мінез – құлқы және қалыптасуы
2.2. Ата-ананың бала дамуындағы тәрбиелік ролі.
2.3. Әлеуметтік бағдарлама мен тұлғалық тәрбие
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жақсы ата-ананың балалары да жақсы болады деген сөздi өте жиi естимiз, сонда осы жақсы ата-ана деген кiмдер. Қазақта бұған байланысты мақалдар да жиi айтылады. Мысалы, “Ұяда ненi көрсең, ұшқанда соны аласың”.
Болашақ ата-аналар өз ұрпағының саналы да сапалы болуы үшiн арнайы бiр әдебиеттердi оқу немесе тәрбиелеудiң ерекше әдiстерiн ұйрену керек деп ойлайды. Әрине, педагогикалық және психологиялық бiлiмдер өте қажеттi, бiрақ тек қана бұлардың өзi баланы тәрбиелеуге жеткiлiксiз.
Ешқашан күдiктенбейтiн, әрқашан өздерiнiң iстерiнiң дұрыстығына сенетiн, ылғи да балаға не iстеуге болады және оған не керек екенiн дәл бiлiп отыратын, әр уақытта өзiнiң баланы өсiруде қалай дұрыс iстеу керектiгiн бiлетiн және әр түрлi жағдайларда өз балаларының мiнез-құлқын ғана болжап қоймай, оның болашақ өмiрiнде кiм болатының көрегендiкпен болжай алатын ата-аналарды жақсы деп айта аламыз ба?
Әлде үнемi қобалжып жүретiн, балаларының жаңа бiр тәртiп бұзуы кезiнде оларды қалай жазалауын бiлмейтiн, егерде жазаласа өз әрекеттерiне өкiнетiн ата-аналарды жақсы дей аламыз ба? Мұндай ата-аналар баласынан күтпеген өгде әрекеттер көрсе қорқады, ол ата-аналар балаларын өздерiн сыйламайды деп күдiктенедi, ал кейде өздерiн жақсы көрмейдi деп ойлайды. Ол ата-аналар балаларын бiр жаман қылық iстеп жүр деп ойлап, олардың болашағын ойлап қиналады. Оларға сыртқы орта “көше” керi керi әсер етедi деп санайды және олар балаларының сихологиялық денсаулығы үшiн сескене бастайды.
Яғни, жоғарыдағы ата-аналардың ешқайсысын жақсы деп айтуға болмайды. Ата-аналардың бала тәрбиелеуде өздерiне қатты сенiмдi болуы да немесе шектен тыс көп сескене берудiң де олардың жақсы ата-ана болуына көмектеспейдi.
Адамның кез-келген әрекетi әдетте бiр нормаға бағынады. Бiрақ тәрбиелеушiлiкте мұндай норма болмайды. Өйткенi бiз өз өмiрiмiзде күйеу және әйел болып немесе кез келген мамандықты қалай тәжiрибеде және теориялық жағынан үйренемiз, сол сияқты ата-ана болып та үйренуiмiз керек. Жанұядағы тәрбие бұл да сол өмiр және бiздiң балаларға деген iс-әрекетiмiз немесе көзқарасымыз өте күрделi, өзгермәлi және қайшылықты болып келедi.
Мысалы, егер ата-ана барлық жағдайда жаңаша көзқараста болса, кез-келген сұрақтарға дұрыс жауап қайтара бiлсе, онда мұндай жағдайда олар ең басты ата-аналық мiндеттi орындай алмайды, себебi баласына бәрiн өзi iстеп отыратын ата-ана баласын өзiнше iзденуге, жаналарды өзiнше танып бiлiп, оның оңы мен солын айыруына мүмкiндiк жасамайды.
Ата-аналар баланың алғашқы қоғамдық ортасы болып табылады. Ата-аналарының тұлғасы кез-келген адам өмiрiнде маңызды рөл ойнайды. Мысалы, өмiрлiк тәжiрибеден алып қарасақ қиын сәттерде бiздiң ата-аналарымызбен, әсiресе анамызбен сөйлесуiмiз кездейсоқ жағдай емес. Сондай-ақ бала мен ата-ана қатынасын бейiмдейтiн сезiмдер – бұл басқа эмоциялық байланыстардан күштi ерекше сезiмдер. Ата-ананың махабатына деген қажеттiлiк – жас өспiрiмге шындығында керектi өмiрлiк қажеттiлiк. Кез-келген баланың ата-анасына деген махабаты шексiз, шартсыз, шекарасыз және мәңгiлiк. Бұл тұрғыда ата-анаға деген махабат өз өмiрiнiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз етсе, өсе келе ата-аналарының махабаты адамның iшкi, эмоциялық және псиологиялық әлемiн ұстап тұратын қызметтердi атқара бастайды. Ата-ана махабаты – адамның болашақ өмiрiнiң бағдары, оның дене және iшкi жан дүниесiнiң, денсаулығының қайнар көзi мен кепiлi болып табылады.
Сондықтан да ата-ананың басты және негiзгi мiндетi – ең бiрiншi балаларына өздерiнiң жақсы мiнез-құлығымен, адами құндылықтарымен жақсы көрiнетiндiгi мен оларға әрқашан да қамқор болатындығына сенiм туғызу. Яғни, ешқашанда балалары өздерiн ата-аналары жақсы көретiндiгiне күмән туғызбауы керек. Ата-ананың ең табиғи және ең қажеттi мiндетiнiң бiрi өз балаларына олардың кез келген жасында оларға жылы махабатпен, қамқорлықпен және ұқыптылықпен қарау.
Балаларының өсе келе өз ата-аналарымен айырылысатын жағдайлар өмiрде жиi болып тұрады және бұл шартты құбылыс. Олар өздерiнiң ең жақын адамдарымен эмоциялық байланысын жоғалта отырып, психологиялық мағынада айырылысады.
Психологтар жасөспiрiм алкоголизмi мен нашақорлығының қайғысына көбiнесе ата-аналарының өз балаларын жақсы көрмеуi, оларды бауырына тартпауы себеп болатындығын дәлелдеген. Яғни, жанұялық тәрбиеге қойылатын басты талап жанұя iшiнде бiр-бiрiне кiршiксiз махабаттың болуы талабы. Осы мақсатта ата-ана өз балаларын жақсы көрiп қана қоймай, балалардың өздерiн ата-анасының жақсы көретiндiгiн әрқашан және кез келген жағдайда сезiнiп жүруiне көмектесу қажеттiгi туындайды. Бала өз ата-анасының махабатына сенiмдi болғанда ғана оның психологиялық әлемi дұрыс қалыптасады, яғни махабат махабатқа үйретедi.
Көп ата-аналар өздерiн балаларына деген махабатының жоғары болуы жағдайында бала өзiн ата-анасының жақсы көретiндiгiн сезiп, ерке, өзiмшiл болып өседi деп ойлайды. Бұл тұжырым өте дұрыс емес. Дәл осы жағымсыз тұлғалық қасиеттер ата-аналық махабаттың жетiспеушiлiгiнен, қайсыбiр эмоциялық тапшылық пайда бола қалғанда қалыптасады. Ата-ананаңы өз баласына оны жақсы көретiндiгi мен қамқор болатындығы туралы сезiмiн бiлдiру ата-анасының баласына бөлетiн уақытына да, баласының қайда өсетiндiгiне де, баласын материалдық қажеттiлiктермен қамтамасыз ету дәрежесiне де байланысты емес. Ол ең бiрiншi ата-ананың баламен терең психологиялық байланыстың болуы тәрбиеге қойылатын бiрегей талап, ол барлық ата-аналарға тәуелдi және мұндай байланыс барлық жастағы балаларды тәрбиелеп жеткiзуде қажеттi болып табылады.
Дәл осы байланыс арқылы балалар ата-анасының ерекше махабатын сезедi, олардың өздерiне қарқор екенiн сезiп, оларға одан сайын жақындай түседi.
Осы байланысты сақтаудың негiзi – баласының өмiрдегi барлық нәрселер туралы хабардар болу, баласының кез келгенi тiптi елеусiз мәселелерiне қызығушылықпен араласа бiлу, өсiп келе жатқан жас өспiрiмнiң iшкi жан дүниесiнде болып жатқан барлық өзгерiстер туралы бiлiп жүруге, оларды түсiнуге деген ата-ананың ынталы болуы екендiгi күмән келтiрмейдi. Әрине бұл байланыс баланың жасына байланысты әр түрлi болып келедi.
Осы байланыстар ешқашан өздiгiнен пайда болмайды, оны тiптi ең алдымен сәби кезiнен бастап қалыптастыру керек. Осы өзара түсiнушiлiктер бала мен ата-ана арасындағы байланыс туралы сөз қозғағанда диалог туралы айтқан жөн.
Тәрбиелеушi диалог қалай қалыптасады? Оның психологиялық сипаттары қандай? Диалог құруға қойылатын басты талап – ортақ мақсатқа жетуге бiрiгiп тырысу, түрлi жағдайларда бiрге iс-қимыл жасау. Көбiне үлкендер мен балалардың көзқарастары бiр жерден шыға бермейдi, себебi олардың тәжiрибелерi әр түрлi. Бiрақ бұған қарамастан ең маңызды мағыналы мәселенi шешуге бiрiгiп бағыттылық алу керек. Бала әрқашан олармен ата-анасы сөйлесу кезiндегi олардың мақсаттарын түсiнуi керек. Бала тiптi өте кiшi жасынан тәрбиелеудiң объектiсi емес, жалпы жанұялық өмiрдiң бiр тұлғасы болып қалыптасуы қажеттi. Дәл осы жағдайда, яғни бала жанұялық өмiрге, оның барлық мақсаттары мен жоспарларын бөле отырып қатысқанда ғана ата-ана мен баланың арасында диалог қалыптасады.
Диалогтық тәрбиелiк қатынастың ең маңызды сипаттамасы бала мен үлкендердiң ұстанымдарының теңдiгi болып табылады. Әдетте ата-ананың балалардан қарағанда ұстанымдары мен мүмкiншiлiгi артық болады. Ата-ана күшi, тәжiрибесi көп, тәуелсiз болады, бала физикалық тұрғысынан әлсiз , тәжiрибесiз, толықтай тәуелдi болады. Осы жағдайларға қарамастан ата-аналар әрқашанда теңдiк орнатуға тырысуы мiндеттi болып табылады.
Бұл тұрғыдағы теңдiк позициясы дегенiмiз – баланың өзiнiң тәрбиесi процесiндегi белсендi рол ойнауы. Адам тәрбиелеу объектiсi болмауы керек. Өйткенi адам әрқашан өзiн тәрбиелеудiң белсендi субъектiсi.
Теңдiк позтциясы туралы айтқанда балалардың да өз ата-аналарына әсер ететiнiн бiлу керек. Өз балаларымен қарым-қатынасқа түсе отырып, балаларын тәрбиелеудiң арнайы әрекеттерiн жасай отырып, ата-аналардың өздерiнiң психологиясы, iшкi жан-дүниесi өзгерiске ұшырайды. Осы мәселе бойынша К.Кориак ата-аналарға қарасты былай жазған: “Әбден қалыптасқан ата-ана өз баласын бақылап, оны басқарып, тәрбиелеп, оны сапалы адам ретiнде қалыптастыра отырып, ата-ананың өзi баланы қоршаған әлемнiң әсерiнде қалмайды деген тұжырым дұрыс емес”.
Диалогтағы теңдiк позициясы ата-аналардың әрқашанда әлемдi өз балаларының көзiмен көре бiлуiнен тұрады.
Баламен байланыста оған деген махабаттың ең жоғары құбылысы ретiнде, оның индивидуалдығын үздiксiз түсiну арқылы құруға болады. Тек өз баласының эмоциялық көңiл күйiн, оның iшкi жан дүниесiн олардың өзгерiсiн түсiну арқылы ата-аналар кез келген жастағы баласымен өзара байланыс, әрi тиiмдi қарым-қатынас орната алады.
Баланың ата-анасының махабатын сендiруге диталогтан басқа тағы бiр маңызды ережесi бұл балалардың айтқанын егер орынды болып отырған жағдайларды оны қабылдау, сондай-ақ балалары да ата-анасының тапсырысын орындау болып табылады. Психология тiлiнде айтқанда бала мен ата-ана арасындағы байланысты баланың қабылдауы деп аталады. Бұл дегенiмiз не? Қабылдау дегенiмiз баланың индивидуалдық құқығын, оның басқаларға ұқсамайтындығын (соның iшiнде өз ата-анасына) мойындау және түсiне бiлу керек.
Баланы қабылдау – баланы, оның өз қасиеттерi бар бiр тұлға ретiнде мойындау дегендi бiлдiредi. Сонымен күнделiктi байланыс кезiнде баланы қабылдау дегенмiмiз не? Ең алдымен ата-ананың өз балаларына қатысты айтатын сөздерiне ерекше көңiлмен қарау. Балаларға, олардың өзiндiк мiнезiнiң қасиеттерiне қатысты негативтiк бағалаулардан мүлдем бас тарту мiндеттi болып табылады. Өкiнiшке орай, “Топас! Бұл сөздi неше рет айтуға болады”, “Неге ғана мен сенi өмiрге әкелдiм екем”, “кезк- келген басқа бала сенiң орнында не iстеу керектiгiн бiлетiн едi, мисыз” деген сөздердi айту әдетке айналған.
Бiрақ қазiр кез келген болашақ ата-аналар өз балаларына осынау бiр үйреншiктi болып кеткен сөйлемдердiң қаншалықты дұрыстығына немесе қандай жағдайларда айтылатынына қарамастан, осы сөйлемдердiң өз балаларымен байланысқа түсуiне кедергi болатындығын, олардың өздерiн жақсы көретiндiгiне күдiк тудырып, бала мен ата-ана арасының алыстауына себеп болатындығын түсунуi керек. Сондықтан ата-аналар өз балаларының тек қана терiс қылықтарын ғана бағаламай, оны қандай болсын өзiнiң махабаттарына, оны сондай жақсы көретiндiктерiне сендiруi қажет. Нақты махабаттың формуласы – бұл “сен жақсы болғасын сенi сүйемiн емес, сен барсың, мен сенi сен қандайсың сондай кейпiнде сүйемiн” деген сөздердi жиi қолданылуынан бала мен ата-ана арасында шынайы махабат туындайды.
Алайда баланы оны бар болғаны үшiн де мақтай беруге де болмайды , егер шындығында баланың көптеген кемшiлiктерi болып, оны түзете алмаса оыны қалай мақтай беруге болады? Бiрiншiден, тәрбиелеу тек баланы қабылдау, мақтау немесе жазалаудан ғана тұрмайды, ол өзара байланыстың басқа да ыормаларынан тұрады және ол жанұядағы өмiрде қалыптасады. Бұл жерде ата-ананың өз махабатына сендiру, дұрыс эмоциялық фундаменттi, ата-ана мен бала арасындағы дұрыс байланысты қалыптастыру туралы айтылады.
Екiншiден, баланы қабылдау оны бар болғаны үшiн сүюден, бала әлi өте кiшi болса да дамып, жетiле түседi. Ата-ананың өз баласымен оның тұлғалық кемшiлiгiн сынамай байланысқа түсуiне баласының бойында бiр жақсы және күштi бiр ерекше күш бар деген сенiм көмектеседi. Шынайы махабат ата-ананың балаларының әлсiздiгiн, кемшiлiгiн және жетiспеушiлiгiн белгiлеуден бас тартқызады, олардың барлық тәрбиелiк күшiн баласының жағымды қасиеттерiн мығымдауға, жан дүниесiнiң мықты жағын қолдауға, кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктерiмен күресуге бағыттайды.
Қабылдау негiзiнде баламен байланысқа түсу барған сайын ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың шығармашылық сәттерiне айналуынан деп түсiндiрiледi. Жасанды қылық немесе бiреудiң схемасын пайдаланып баланы тәрбиелеу жасалады. Бiрiншi жобаға өз баласының “жаңа” портретiн жасау жұмыстары шығады. Бұл жаңа ашуларға жол ашады.
Баланың тұлғалық қаиетi емес , оның iс әрекет қылықтарын бағалауда оның авторларын өзгерте отырып жүзеге асыру керек. Шынында да егер сiз балаңызды икемсiз, жалқау, кiр қожалақ деп атасаңыз, ол сiзбен әрине келiспейдi және ол өз қылықтарын өзгерте қоймас. Бұл жағдайда баланың толық тұлғалық қасиетiн мойындап және оны жақсы көретiндiгiн сендiруге оның белгiлi бiр қылығы сынға түссе, мұндай жағдайда баланың өз қылығын өзiне бағалауға мүмкiндiк берген жөн. Бадланыз кейiн тағы да қателесуi мүмкiн, бiрақ ерте ме кешпе “дегенiңiз болады”, бұған сiздiң балаңызбен байлаңысыңыз бұзылмайды, керiсiнше жеңiске жеткеннен пайда болатын қуаныш ортақ қуанышқа айналады.
Балаға айтылған негативтiк ата-аналық бақылауды жүргiзiп отыру, сондай-ақ мынадай жағдайларда қажет, көбiнесе ата-аналар басқа бiр себептермен шаршап және еңтеңкеге көңiлi болмай жүрiп балаларына ұрсуы мүмкiн. Мұндай кезеңдерде ата-ананың өзiн ұстай бiлгенi орынды. Бұндағы қабылдау ата-ананың баланың терең алаңдауларын түсiнуге, оның “жүрегiне қатысуға” мүмкiндiк бередi. Ашу, қайғы және кек емес, ата-ананың бойында барлық жағдайларды сезiну – мiне бұл баласын сүйетiн нағыз ата-ананың эмоциясы.
Бала мен ата-ана арасындағы байланыс адамдар арасындағы ең күштi және ең мығым байланысқа жатады. Тiрi организм неғұрлым күрделi болса, ол сщғұрлым аналық организмге жақын болады. Бұл байланыссыз баланың дамуы мүмкiн емес, ал ерте жасынан баланы анасынан айыру оның өмiрiне, болашағына қауiп төндiруi мүмкiн. Адам болса ең күрделi биологиялық организмге жатады, сондықтан ещқашан толықтай тәуелсiз бола алмайды.
Психолог А.Н.Леонтьев былай айтқан: “адам өмiрi – бұл бөлiнген өмiр сүру, оның басты белгiсi болып басқа адаммен жақындасу қажеттiгi болып табылады. Сонымен қоса бала мен ата-ана арасындағы байланыс қайшылыққа толы, егер бала өсе келе өз ата-анасынан бөлiнуге тырысса,и ал ата-анасы керiсiнше өз баласын жақын ұстауға тырысады. Ата-аналар жас өспiрiмдердi өмiрдiң қиын жағдайларынан және аяқ астынан болатын себептерден сақтамақ болып өздерiнiң тәжiрибесiмен бөлiсiп отырғысы келсе, ал балалары өзiндiк бiр тәжiрибенi қалыптастырғысы келедi. Осы туындап оытрған iшкi қарама-қайшылық көптеген мәселелер тудыруы мүмкiн, бұл тұрғыдан тәуелсiздiкке ұмтылу мәселесi баланың өте кiшi жасынан басталады. Шынында да бала мен ата-ана арасындағы анықталған бiр дистанция болуы қажет. Баланың алғашқы қадамдары, “Мен өзiм” деген сияқты сөздерi оның тәуелсiздiкке ұмталғандығын айғағы болып табылады. Ата-ана күнделiктi баласымен арасындағы дистанцияны анықтап отыруы керек.
Осы мәселенiң шешiмi, басқа сөзбен айтқанда, балаға тәуелсiздiк беруе ең алдымен баланың жасына байланысты, оның жаңалықтарды ашу дәрежесiне байланысты реттеледi. Бұл жағдайда көбi ата-ананың тұлғалық ерекшелiгiне, оның баласымен қатынасына тәуелдi болады. Жанұялар бiр-бiрiнен өз балаларына беретiн тәуелсiздiк дәрежелерiмен ерекшеленедi. Бiр жанұяларда бiрiншi сынып жасындағы балалар дүкенге барады, сiңiлiн бала-бақшаға апарады, мектебiне өзi барады. Басқа бiр жанұяда жасөспiрiм кез келген немесе өте кiшi әрекетi үшiн ата-анасына жауап бередi, оны достарымен қыдыруға, оның қауiпсiзiдiгi үшiн де жiбермейдi. Мұндай балаалрдың достары да ата-аналары жағынан таңдалып отырылады, баланың кез келген әрекетi ата-анасы жағынан қатаң бақылауда болып отырады.
Бұл орайдағы дистанция тәрбиелеу процесiн анықтайтын жалпы фактормен байланысты, ол ең алдымен “мотивке” тәуелдi. Бiр мотивтер адамға анықтаушы маңызды болып келсе, басқалары бағынушылық мағынада болады. Басқа сөзбен айтқанда адамның кез келген әрекетi оны тудыратын мотивпен анықталады. Кей кездерде бiр әрекеттi бiрнеше мотив туғызады, ал осы мотивтер өзара қарама-қайшылықта болуы мүмкiн. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшiн ата-ана өзiнiң тәрбиелеушiлiк әрекеттерiн тудыратын мотивтерiн, ата-ана өзiнiң мотивизациялық құрылымындағы бала тәрбиесiнiң қандай орын алатынын анықтау керек.
Тәуелсiздiк мәселелерi егер тәрбие ата-ананың өзiне ұнайтын белгiлi қасиеттердi қалыптастыру мотивтерiне бағынатын болса, онда бұдан тәрбиелеу процесi мүлдем күрделенуi мүмкiн.
Бұрынғы тәжiрибе ықпалымен адам санасында өте жоғары деп аталатын құндылықтар қалыптасады. Мұндай құндылық болып белгiлi бiр адамның қажеттi, өмiрде маңызы бар деп табылғанм қасиеттерi саналуы мүмкiн. Мұндай жағдайларда ата-аналар өз балаларында да осындай қасиеттер қалыптасатындай етiп тәрбиелеуге талпынады. Мысалы, ата-аналар өзiнiң ұлынын немесе қызының мейiрiмдi, ақ көңiл болып өсу керек деп ойлайды. Ата-аналары балаларын тәрбиелеуде құнды деп тапқан қасиеттерi баласының индивидуалдық, өзiндiк ерекше қасиеттерiне қарама-қарсы келгенде баланың тәуелсiздiк мәселесi одан сайын күрделене түседi.
Осы мысалдағы мiнез-құлықтық бұзылуына ата-ананың баласының даму ерекшелiгiне, оның жасына қарамастан оған жоғары құндылықтарды “күшпен” үйретудiң нәтижесiнен пайда болып отыр.....