Психология | Зиятында ауытқу бар мектеп жасына дейінгі балалардың фонематикалық түсінігі

Мазмұны

КІРІСПЕ..................................................................................................................
І. ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ – ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ
1.1 Мектеп жасына дейінгі зиатында ауытқуы бар балаларға психологиялық – педегогикалық мінездеме.........................................................
1.2 Мектеп жасына дейінгі жоғарғы топ балаларының есту
фонематикалық қабілетінің қалыптасуы..............................................................
1.3 Мектепке дайындау бөлімінің жоғары топ Балаларына жасалатын дифференциалды жағдайдың теориялық негізі...................................................
ІІ. ТАРАУ. ЗИЯТЫНДА АУЫТҚУ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТҮСІНІГІ.
2.1 Тәжірибенің қалпы, міндеті, мақсаттары мен әдісі.......................................
2.2Тәжірибенің нәтижелерін талдау......................................................................
2.3 Зерттелетін тәжірибенің міндеті......................................................................
2.4 Бақылау тәрбиесінің нәтижелерінің мақсаты, міндеті, талдауы...................
ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.......................................................................
ҚОСЫМША ...........................................................................................................
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі.
Баланың мектептік жағдайға жемісті кіру мен оқу ісін тез меңгеру , оны мектепке дұрыс дайындалуына байланысты. Аксенова, Өмірбекова, Бектаева, Самсонова Қ.А. т.б.
Арнайы мектептің басты мақсаты, әрбір баланың мектепке дайындығының, келесі сатыда мектептік бағдарламаны жемісті игеріп кетуінде.
Жазу мен оқудың психофизиологиялық негізі болып бірнеше талдау жүйелерінің бірігіп жұмыс атқаруда екені белгілі. Көптеген авторлардың зерттеулерінде, көрсетілгенг топтардың аталған жайттарды жүзеге асыру үшін сақтау қажеттілігі аталады. Мысалы: А.Н.Гнецеренов, В.В. Воронкова басқалар сауат ашу қажеттілігі үшін фонематикалық талдау мен ситезді сапалы ақыл-ес әрекеттері ретінде сақтауды көрсетеді.
М.В.Гнездилов, В.В.Воронкованың зерттеулері дыбыстарды артикуляциялық кинестетиклық талдаудың маңыздылығы мен қажеттілін сақтауды атап көрсете отырып, екінші жағынан әр дыбыстың әр сөзінде алатын орнын дұрыс қоюды негіздейді.
Фонетика – фонематика жетіспеушілігі бар балаларды мектепке дайындау, сауат ашу кезінде жоғарыда көрсетілген жайттар білінеді. Бұндай балаларды мектепке дайындау жемісті толыққанды болады деп айта аламыз. Мектепке дайындық кезінде көптеген балалар мектепке барар алдында зиятында ауытқуы бар олқылықтарды толық жеңе алмайды.
В.В.Воронкованың пікірі бойынша дифференциалдық ыңғайдың (әдіс) мақсты әр баланың әр топтаь сөйлеу деңгейіне арналған мазмұны салмақты материалды қамтуында:
- сөздердің барлық дыбыстарын анық беретін;
- барлық дыбыстарды дұрыс айта алатын, әсіресе бір дыбысты өзге дыбыспен алмастыру;
- 1 сынып балаларының сөз дыбыстарына талдай жасай алуын игеру қажет.
Осы мақсаттың әдістемелік пәні баланың мектеп бағдарламасын сенімді меңгеріп, өз сауатын жемісті ашуына себепкер болуында екенін баса айту керек. өкінішке орай қазіргі таңда зиятында ауытқуы бар мәселесі және ғылыми толыққан дифференциалдық әдіс баланы дайындауда сауат ашуында ғылыми негіздерге сүйенген бағытты қамти алмай отыр. Мектепке дайындық топтарын және 1 сынып бағдарламаларының жетілмегендігі, оны тәжірибиеде дұрыс қолдана алмауы, мектептегі бағдарламаны баланың игеріп кетуіне айтарлықтай қындықтар туғызады. Сонымен бұл проблема (қиындықтар) зерттеу мақсатын анықтауға негіз болады.
Зерттеудің мақсаты: Әртүрлі ақыл-кем балалардың олқылықтары бар балардың сауатын ашуда дұрыс астары кең, мәні зор әдісті тәжірибиеде қолдануында.
Мақсатқа сәйкес зерттеудің кеесі міндеттерін атай кетуіміз керек:
- «Сауат ашуға дайындық», « фонематикалық ойын», «дифференциялдық әдіс» ұғымдарының түсінігін ашу.
- Ақыл-ойы кем балаларының а)фонематикалық ойындарының қалпын меңгеру: Олардың жиынтығын, дәрежесін анықтау; б) олардың жиынтығының дәрежесін анықтау; в) мектептегі 1 сыныптағы дифференциалды әдісті дәйектеу және осы әдісті жетілдіру.
Зерттеудің нысаны болып мектепке дейінгі және 1 сыныптағы әртүрлі ақыл-ойы кем олқылықтары бар дайындық сыныптарының балаларын мектепке дайындау болып табылады.
Зерттеудің пәні болып ақыл-ойы кем олқылықтары бар дайындық және 1-ші сынып балаларына сауат аштыруда дифференциалдық әдісті қолдау болып табылады.
Зерттеудің ғылыми болжамдары.
Егер ақыл-ойы кем оқушыларды сауаттылыққа дайындылығы анықталса онда әдістердің нақтылығы дәлелденді. Балалардың қарым-қытынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми теориялық негізі айқындалды. Оқушылардың мәдениетін қалыптастырудағы тиімділігі арттырылды.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасалынып эксперимент жасалынды.
Зерттеудің базасы
Алматы қаласы № 7 арнайы (түзету) мектеп-интернаты.
Зерттеуге қатысқандар дайындық сынып оқушылары 10 бала. 1 сынып оқушылары 10 бала.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы мынада:
1. « Сауат ашуға дайындық», «фонематикалық ойын», «дифференциялдық әдіс» түсінігі толық ашылды.
2. Ақыл-ойы кем балаларды дайындық және 1 сынып балалардың фонематикалық ойындарын сатылай деңгеймен орналастырылды.
3. 7 жасар балалардың фонема жайындағы түсінігі аңықталды.
4. Ақылы кем балалардың фонематикалық түсінігінің динамикасы негізделді.
Практикалық мәнділігі.
Ақыл ойы кем баларды мектепке дайындау, сауат ашудағы жайттар ашылды. Кестеде көрсетілгендей сөз өзгерту дағдылары зиятында ауытқуы бар балаларда 40% - 45% -ті ғана қалыптасқан. Сөйлеуі қалыпты сақталған балалардың 50% дурыс айтады. Сонымен зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Зиятында ауытқуы бар балалардың қарым-қатынас мәнділігін қалыптастырды
- Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптасыруға байланысты әдістемелік усыныстар жасалынды.

І ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ – ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ

1.1 Мектеп жасына дейінгі зиатында ауытқуы бар балаларға психологиялық – педегогикалық мінездеме.

Орта және жоғарғы топ балаларының тіл жетіспеушілігінің көбін олардың дұрыс айтпауын құрайды.
Осы аталған топқа балалардың дыбысты дұрыс айтпауы мен көптеген дыбыстардың айтылуын дұрыс қабылдамауы жатады. Осы балалардың дыбыс айтуын мұқият зерттеу олардың кейбіреулерінің дыбыстың айтылымды қабылдауының «ырғақты – есту» қабілетінің жетілмегендігін білдіреді. Бұл олқылықтар жазу мен оқуды дұрыс қабылылдамауға ықпал етеді.
Сонымен фонетика - фонематика жетіспеушілік – бұл баланың ана тіліндегі сөздік қордың айтылу жүйесін бұрыс қабылдауы, сөзді бұрып айтуы мен оның айтылуында қателік жіберуі. Бұл топқа ақыл-есі дұрыс дамымаған балаларды жатқызамыз.
Логопеттік ғылыми тәжірибенің, физиологиялық және тіл психологиясының дамуы мен (Р.Е.Левина, Н.В.Ивачкин /41/ А.Р.Лурия) дыбыстың есту артикуляциондық интерпретациясының бұзылмауынын оны қабылдаудың деңгейі әртүрлі дәрежеге төмендейді.Р.Е.Левина /41/. Бала тілінің психологиялық зерттеу негізінде Левина, фонематикалық қабылдаудың,тілдегі дыбыстың , толық дұрыс қабылдауы үшін маңызды негіз береді пікірге келеді.Дыбысты дұрыс қабылдап қабылдау артикулярлық процестің жетімегені байқалады.
Балалар тілінің фонематикалық жетілуі оларға дыбыстық талдау жасауға мүмкіндік береді. Жетілудің деңгейін баланың дыбысты қабылдап оны сөзге дұрыс қойып,сол дыбысты дұрыс таба білуіне байланысты анықталады. Осыған орай бұл жерден жетіспеушіліктің бірінші 1-ші, 2-ші дәрежесін де анықтайды.
Екінші дәрежелік фонематикалық қабылдау жетіспеушілігі тілдік кинестезияның бұзылуында,ауыз мүшелерінің анотомиялық дұрыс болмауында байқалады.Бұл жағдайда дұрыс есту қабілеті бұзылыды, ал ол айту механизімдерінің дамуында маңызды роль атқарады. Сонымн қтар балалның сөйлей бастағандығы йналаны салбыр қабылдауы қабілетттің әлсіздігі де елеулі әсер береді.
Бұл құбылысты түсінуге мыны жағдайлар толық мінездем е береді.Бәрінен бұрын дыбыстық топтарды дифференционалды емес айту. Бала 1 дыбыс 2 дыбыс немесе оданда көп дыбыстарды ауыстыру айту үшін пайдаланады.өзіне жақсы дысты келген дыбыспен ауыстырып айтып , өзіне түскен қиындықты жеңеді.
Келесі жағдай ол дыбыстарды араластыру ол әр түрлі сөздегі тұтас дыбыстар тобын тұрақсыз қолдану .Бала бір жағдайды дыбысты дұрыс айтып, ал келесі жағдайда ол дыбысты артикуляциямен акустикалық белгісі бойынша соған жақын дыбыспен ауыстырып айтады.
Осы маңыздылықтардың барлығы айтылудың басқада қиындықтарынмен жалғасады ( Р - өнешті, С-тіс аралық дыбыс ). Бұл жағдай фонематикалық естудің жетіпмегеннің себебі яғни дыбыстарды айыра алмауы болып табылады.
Дыбыстарды дұрыс айтып, оны айыра алмаған бала сауат ашуға дайын бола алмайды.
Л.Ф.Сперова /42/ мектеп барар алдында ақыл ойы кем олқылықтары бар және дүрыс тілі жетілген балаларда бйқалады. Ол кісінің мәліметтері бойынша сөзден дауысты дыбыстарды дұрыс тілі жетілген баланың 78% ал, ақыл –ойы кем бар балалардың 46,2% таба алды.
Ол сөздегі дауыссыз дыбысты дұрыс тьілі жетілген балның 53,4% ақыл-ойы кем баланың 18% таба алады. әсіресе балаларға сөздің соңынан бастап дауысты дыбысты табу қиынға түсті. Бұл міндет ақыл-ойы кем баланың 3,1% дұрыс тіл дамымаған баланың 25,5% атқарып шықты.
Р.Е.Левина /41/ және т.б бұрынғы СССР дефектология институтының мамандары зерттеулері бойынша ақыл-ойы кем бар оқушылар бірінші кезеңнен – ақ жалпылама әдісті, бағдарламаны қолданғанда қиындықпен түсініп, ақырын оқиды және де көптеген қателіктер жібереді, өзінің оқығанын өзі түсіне алмайды.
Ақыл-ойы кем бар балаларды мектепке дайындаудың арнайы бағдарламасы, жоспары бар.
Бұл жүйенің маңыздылығы мынада мектепке дайындықты дыбысты дұрыс айтуға оқытуды дұрыс тілі жетілген балалар мен өткізу.
Оқу жүйесінде оқытылатын дыбыстар аралығындағы нақты ұқсастық, тақырыптар немесе жазу мен оқу мазмұны, фонемдік талдаудың басқада түрі қамтылған.
Тағы да маңызды мінездеме – ол баланы мектепке даярлау кезіндегі созылмалы кезеңнін ерекше мазмұндылығы.
Үшінші ерекшелік – балалар қабылдайтын материалдың әр жаңа кезеңнін өте ұқыптылықпен жіктеліп бөлінуі және оның мұқият өңделуі.

1.2 Мектеп жасына дейінгі жоғарғы топ балаларының
есту фонематикалық қабілетінің қалыптасуы.

Дүниге келе салысымен балаларды әртүрлі дыбыстар: адамдардың дауысы, әуен , ағаштар сыбдыры т.б қоршайды.
Бірақ осы дыбыстардың ішінен ол тектілдік дыбысты сөзбен санасына сіңіреді жәнеде сол арқылы өзінен үлкендермен байланысқа түседі,мәлімет алады,өмірге бейімделеді. Бала жеке сөздерді түсініп, айтпай тұрып, алдымен ол ишара арқылы адамдармен байланысады. Ақырындап бала сөздерді тыңдай бастайды, оларды салыстырып айтуға тырысады. Ол тағыда ана тілінің дыбыстарын естіп, оны айыра алатын болады, яғни сөздік дыбыстық жүйесіне назар аудаады.
Бала сөзді таза және дұрыс айту үшін , оны жақсы естуі керек . естеудіңдұрыс болмауы дыбыстық құрлымның айтылуын бұзады . Баланың тілдік естілімі – кен ауқымды түсінік. Ол өзіне сөзді есту назары қабілетін , тілдік әр түрлі сапасын қабылдауды оны аиыра алуды : тембірін , мәнерін қосадыжетілген тілдік есту л жақсы фонематикалық есту яғни ана тілінің барлық дыбыстарын дефференциолдық түрде қабылдау – бір – біріне ұқсас сөздер мағынасын айыра алу: там-тым, сая-сия
Баланың есту қабілеті өте ерте басталады. 2-3 апталық бала аракідік сөзге мән береді, 6-7 айлық бала дауыс ырғағына әсер етеді, ал біраздан соң дауыс тембрын да айыра алды. 2 жастағы бала дыбыстарды тоық естей алды , түсінеді бірқ оны дыбыстап айтуға әлі шамасы келмейді.
Осы мәселерді зерттеп жүрген ғалымдар ойынша мұндай жағдай күнделікті байланысқа түсуге жарғанымен, жазу мен оқу қабілетті үшін аздық етеді.
Оқуды қабылдау үшін баланың жана фонематикалық есту қабілеті қалыптасуы қажет немесе фонематикалық қбылдауы жетілуі керек яғни: сөзде қандай дыбыс естілетіннен айыра білуі,олардың орналасу тәртібі мен санынбілу керек. Бұ өте қиын қабілет: ол тілдік құрлымды тыңдай білуді, оны санда сақтауды,дыбыстың атауын есте сақтауды талап етеді.
Бұл зерттеулер сонымен бірге балаларға мектепке бармай тұрып-ақ оларға оқу жайында түсінік береді,оларға қызығушылықпен оятады. Әрбір фонема өзінің анықтамасы бар: өзіне ғана тән акустикалық құрлымы белгісі бар. Тілдік дыбыс (фонема) өзі жалғыз ешқандай мағынасы жоқ кішкентай ғана тілдік бөлшек. Бірақ ол дыбыстар сөзді құрайды,оны дұрыс айту арқылы адам байланысқа түседі.
Есту қабілетінің қалыптастыру жұмыстары барлық жастағы баллар топтарында жүргізіледі.
Балалармен есту назары мен өздерінің есту қабілетін жетілдіру үшін ойын өткізіледі. Жасы өсе келе ойындар қиындайды, мазмұны тереңдейді. Баланың фонематикалық қабылдауын оның өзінің тіліндей аналитикалық қбылдуын қайратын арттырады: тілдегі айыра тани алу, ол сөйлемдегі сөздерді – дыбысарды айыра алу, сабқ барысында балаларға « дыбыс» деген түсінік беріледі, әртүрлі сөздер мысалында балаға сөз дыбыстан тұратыны олардың орналсу тәртібін бір дыбысты өзге дыбыспен ауыстыру жайлы айтылады ( құс-қыс,шана-шама). Балаларды сөздің дыбыс ырғағына үйретеді.
«Дыбыс» деген түсінікті бекіту үшін сөздік жаттығу жүргізіледі (жұмбақты тыңдап шешімін табу – қандай да бір сөз) немесе өлеңнен қандайда бір дыбысы бар сөзді табу.
Дыбыстық құрамға қызығушылық тудыру үшін көркем шығарманы пайдаланады. Сөздің дыбыстық құрамына талду жұмысын жүргізгенде баллрдың назарын аударатын жқмыс өткізу керек,ол творчестволық, қызықты,күлкілі болуы қажет. Бұл баланың мектепке брар алдындағы фонематикалық қабылдауын өсіреді: 2-ші дыбысты тап, осымен сөз құра, 3-ші дыбысты тап,сөздегі оған сөз құра, сөздегі дауысты,дауыссыз дыбысты тап. Сөздегі 2-ші дуыссыз дыбысты тап,онымен сөз құра,сөздің соңы не дауыссыз,не дауысты дыбыспен бітетін сөз құра. Бұндай жаттығулар ойын түрінде құралады. Дыбыстық талдау жүргізу бала үшін, ойлану санасын оятады....