Банк ісі | Ақшаның мәні қызметтері түрлері және Қазақстан Республикасының ақша жүйесі

Мазмұны

КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК ІСІН
ДАМЫТУДАҒЫ НЕСИЕНІҢ ҚАЗІРГІ ТАНДАҒЫ РОЛІ
1.1 Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасында несиенің негізгі
элементтері және принциптері
1.2 Қазақстан Республикасының несиенің ұйымдастырылуы
1.3 Қазақстандық банктердің несиелік қызметінің негізгі
бағыттары
2 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМЫТУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының несиенің қазіргі жағдайын
талдау
2.2 Банктердің несиелік қызметтерінің экономикалык жағдайын
талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК ІСІН ДАМЫТУДАҒЫ НЕСИЕНІН КДЗІРГІ ТАНДАҒЫ РОЛІ
1.1 Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасында несиенің негізгі элементтері және принциптері
Несиелеу жүйесі несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу принциптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтср жиынтықы ретінде түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу жүйесінің күрылымдық элементтерінс мыналар жатады:
• Несиелік қызметті реттеуге бақытталқан зандар мен
нормативтік актілер;
• Несиелік саясат;
• Нссиелеу шарттары;
• Несиелік механизм;
• Нссиелеу техникасы (механизм);
Қайта қүру кезеңіне дейінгі несиелеу жүйесінің элементтері
бүрынқысынша қалқанымен, шарушылықтың нарықтық
жакдайын өтуінс байланысты аталқан элементтердің
әрқайсысының мазмүны түбірімен өзгерді. Сонымен кдтар несиелеу жуйесінде ең басты буын рстіндс болатын, оңың барлық элементтерінің өзара байланысы мен біртүтастыкын кдмтамасыз етіп отьгратын несиелеу принциптерінің де мазмүны өзгерді.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық үйымдардың
меншікті жоне заемдық кдражаттар арасындақы шектік
қатынасты белтілеуде мемлекет тарапынан кандам да бір әмір
жүргізу жоқ. ИІаруашылық үйымдарының қызметтерінің
комерциялық нсгізі, экономикалық түрқыда олардың меншікті
қаражаттарын заемдык қаражаттар үшін толық матермалдық
жауапкершілікті болуқа жүктейді. Мүнда заемдық қаражаттар
ретінде тск қана банктік нссие емсс, сол сияқтьг ақшалай жоне
тауардай форм асы нда қы шаруашылықарал ы қ несие
қарастырылады. Кәсіпорындаркд кімнің каражатын жоне қаңша көлемде заемқа алу туралы өздері анықтауқа күқық берілген, ал оларды пайдалану шарты келісім-шартта айтылады.
Шаруашылық айналасывдақы мсншікті қаражаттар шамасы бүгінгі күні берілугс жататын несие шамасына, сондай-ақ несиелік қабілетін анықгау барысындақы клиештің іоіастық дәрежесін смпаттайтыы корсеткіштергс өсер етеді.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктін рссурсына негізделеді. Бүгінгі жағдайдың бурынғы әрекет еткен жүйедсн айырмашылықы --ол уақытта несиелік мекемелер өздеріне жоқарыдан берілген несиелік ресурстармен қана х-сүмыс жасақан болатын. Шынында
да төменгі банктермен жиақталатын барлық ресурстар КСРО
мемлскеттік банкі басқармасында орталықтандырылқан турде
жинақгалып, қайтадан сол орывдарқа несиелеу лимиті турінде
қайта беріліп отырқан. Сондай несиелеу шегінде, сол немесе
басқа аумақтың клиенттерін несиелеген. Банк бөлімшелерінің
ол уақыттарда қаражат жинақгауқа деген ешқандай да мүддслері
болмақан және олардың активтері пасивтсрінен тоуелсіз болкан.
Қазіргі несиелеу жүйссі басқа негізде құрылқан, яғни берілетін
несиелердің квлемі толықымен банктердің тартылқан
қаражаттарына байланысты. Бүл берілетін кесиелердің ауқьшының, сонымен қатар иесислік мекемеде калыптасатьтн пайда мөлшерін көрсетеді.
Қазіргі несиелік мсханизм коммерциялык сипатқа ие.
Осықан байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері, ерекше
маңызды болып келеді. Мүндай жакдайда несиелеудің тек
кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген қажеттілігін
қанақаттандьгру қана маңызды емес, сонымен қатар несислік мекеменің рентабельділігін арттыру үшін дс нссислеудің маңызы зор. Дол осы түста комерцияның: "арзанқа сатып алып, қымбатқа сату " принципі орын алады. Бүл әрине, клиенттердің несиелеріне жоне депозиттеріне, сол сияқгы банкаралық нес и с ге де тиісті.
Кдзіргі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі банктердің
меншікті және тартылкан ресурстарына қана байланысты емес,
сол сиякты клиенттерді нссислеуді жүзеге асыратын
комерциялық банктер үшін Орталық банк бекітстін нормаларға
жоне пруденциялық нормативтергс байланысты келеді.
Мысалқа, Қазакстан Республикасының Үлттық банкі орталық резервтерге міндетті толсмдер аудару нормасын белгілсйді. Сол сияқты, басқа да нормативтер, оның ішіндс комерциялық банкте қүрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқтьт банктің шндеттемелерін өтімді кдражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқьілы белгіленетін формаларындақы нормативтері дс бар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа негізделуі болып табылады. өтксн несиелеу жүйесінде клиент псн банк арасында қарыз алу барысында жасал аты н кел і с ім - шартты ң э ко н омикалық м а ңы з ы тө ме н болқандыктан да, оны формалдық сипатта болды деп айтуқа болады. Кейінен коммерциялык ынталавдыру туындақаннан кейін қана банк псн қарыз алушының арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, сол сияқгы қарыз алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасьш отырқан қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды ерешелігі. Бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеүте отуі болып табылады. Бурынкы несиелеу жүйесі объектіні несиелеуге қана негізделгендіг бізге бслгілі. Тауарлы-материалдық құндылықгар қоры және өндірістік шыкындардың болуы несиені алуқа қүқық берді де, ссуданың қайтарылуы барысына терең талдау жасалмады, клиент үшін жоспардьщ орындалуы ссуданың қайтарылуына автоматты түрде кепіл болады.
Жаңа ғіссмслеу жүйесі достурлі жонс өзіндік ерекше принциптерге негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қақвдалары, сол сияқты несиенің ақылылық сиапты да ескеріледі. Соньхмен қатар, олардың бір қатарының мазмүны түбірімен өзгерген. Бүдан бірнеше жылдар бүрьтн жақсы және жаман жүмыс жасайтын косігюрындар категориялары өмір сүріп. несиелеуде дифференцирлснген режим қолданылқан. Косіпорынды бақалау негізінс олардың жоспарлы корсеткіштерін орындау дәрежелері хсатқызылды. Бүгінгі тандақы қалыптасқан жүйе несиенің уақытьтнда кайтармау тәуекелін төмсндететін, юіиенттік несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ коммерциялық банк, қарыз алушыны телем қабілетінсіз деп жармялай отырып, оны қайта үйымдастыру және тарату туралы сүрақты қоюқа қүқылы.
Несиенің қамтамасыз стілуі принциптеріне де байланысты озгерістер болды. Тожірибе корсеткендей, нссиелердін тауарлы-материалдық күндылықтар қалдықымсн қамтамасыз етілуі, олардың уақытылы қайтарылуына кспіл болмады. Сондықтан да, қамтамасыз стілген ссудаларды бүрынқы тожірибедс қальштасуына байланыстьт түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару түрқысынан алқанда, толык кепілдігі жоқ ссудалар қана біршама сенімді несиелер болып табылады
Қазіргі несиелеу жүйссінің келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін жоғарғы дәрехседс кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің кдйтарылуын қамтамасыз ету түрқьгсында алканда олемдік тожірибедегідей біршама сснімді формаларқа кепіл қүқы (оның ішінде ипотска, зпклад, бақалы қақаздар кепілдігі,) кепілдсме жоне кспіл-хат, жалпы алқанда сақтандыру жүйслсрі жатады. Осындай формаларды қамтитын несиел ік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нықайту, сонымен қатар несиелік тоуекелді төмендету мумкіндігін береді.
Жалпы кәсіпорьщдарды несріелеудің езгсрген жүйесі біршама дәрежсде нарықтық қатынастарқа сай келген үлгі рстіыдс оларды бақалауға мүмкіндігін жасайлы.
Несиелік мсханизм — нарыктық кдтынастарқа сай экономиканың тмімді дамуын кдмтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу принциптерін, несиелеу әдістері мсн тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық механмзмнің құрамдас бөлігін білдірсді.
Кдзіргі нссислік механизм экономикалық мсханизмнің бір бөлігі ретінде бола отырып, іс-жүзінде несие кызметінің жүйссін нақты жоне кешенді түрде бейнелейді. Нарықтық экономика жакдайында несиенің дамуы және қьгзмст етуі үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзіыің негізі және қүрылымы бойынша объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиснің экономикалык категория рстіндсгі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-ақ оның қожалыеының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм скпатының объсктивтігін айта отырып, екі элсментті: несиені жоне нсскслік мсханизмді бір бірінен бөліп карау дүрыс емсс. Соңішсы несиенің бейнелейтін к,атынастарынан алыс жатпайды, якнм олардың нақты бір кабаты н қүрайды.
Нссислік механизм несиелеуді экономикальгқ үйымдастыру қатынастарының бслгілі бІр қабатын, яқни несиелік қатынастардың жоқарқы буыныньЕн білдірсді. Мүндағы буын ретінде несиенің объсктивті сипатын және несиелік қатынастарды үйьшдастыруқа байланысты шаруашылықтың субъективті қызметінің өзара іс орексті түсіндіріледІ.
Демек, несггелік механизмге несиенің мазмүны және өзіндік ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және формалары жатадьг. Соңқылары несиелік қатынастардың моніне жатпаканымен де, олар нссисні іс - тожірибелік сипаттайтьш процеске жақын немесе оньщ үстінде калыптасады.
Нссиелік механизм банктік қызметке байланысты зандарм-ен, банктердің дербес несиелік саясаттарымен жоне экономиканьщ тиімділігін арттыру міндеттерімен анықталады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау барысында жаңадан ашылған банктердің басьш бөлігі өз кызметін осы және басқа да коптсген себептерге байланыстьг тоқтатуға мәжбүр болды. 1992-2002 ж.ж. аралығында банктсрдің сандык озгсрісінің динамикасын кестеден көруге болады.


Қазақстан Республикасы аумағында екінші деңгейлі банктердің
сандық өзгерісінің динамикасы

1992 1993 4994 1995] 1996 1997 1998 1999 2000 200Г ІЮ02Л
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
ЕДБ
барлығы 155 204 184 130 101 82 71 55 48 44 38
Лицензия
алған банктер 90 63 13 2 6 3 2 1 4
Лицензия
сынан айрылған банктер 7 14 54 31 25 14 18 8 8 6
"Коммерциялық банк" термині банк ісінің дамуындағы ертс кеземдсріндс пайда болды. Бастапқыда банктер сауда саласында (соттегсе), тауар айырбастау мен төлем жасау саласында қызмет көрсетті. Бан к кл ие нттері н і ң бас ы м көпш іл ігі саудагерлер болғандықган, коммерциялык банк үғымы осыдан пайда болған. Өзінің дамуындағы бүл кезеңдерде банктср тауар айырбасымен тікелей байланысты операцияларды несиелеп отырды.
Коммерциялык банктер мемлекеттің несие жүйесіндс үлкен рөль атқарады. Олар ссуда капиталы рыногындағы әртүрлі секторларда қызмет ететін ерекше кәсіпорын болып табылады. Коммерциялық банктер несие ресурстарының басым бөлігін шоғырландырып, • әз клиенттеріне қызметтердің бірнеше түрлерін (несие беру, салымдарды қабылдау, есептік қызметтер көрсету, бағалы кағаздар мен валютаны сату жоне сатып алу жоне т.б.) көрсетеді. Бүгінгі танда коммерциялық банктср клиенттерге скі жүзге жуық қызмет түрлерін үсьтна аладьг. Клиенттсргс коммерциялық банктердің ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзсге асыруьша байланысты жүргізетін операциялардьщ дәстүрлі жоне нарық талабына сай жаңадан пайда болған достүрлі емес формалары пайда болуда. Осыған байланысты банк қызметтерінің "коммерциялық" сипаты артуда.
Акциоыерлер жиналысы Басқарма (кеңес) қүрамынан Банк Басқармасынын төрағасын немесе банк президентін тандайды. Ол өзінің орынбасарлары арқылы банк қызметінің накты бөлімдеріне, басқармаларына, департаменттеріне жстскшілік жасайды. Олардың барлығы да Баскдрма (кеңес) қүрамына кіреді.
Ірі банктер, одстте, функционалдық белгі бойынша қүрылып, департамент, басқарма жонс бөлімдерден түрады. Олардың басшылары бүл болімдердіц буындарыныд қалыпты жүмыстарын қамтамасыз етумен айналысады.
Департамент директорлары, баскдрма басшылары жәнс олардың орынбасарлары бөлімшелер мен қызметтердің қызметін үйлестіреді, олардың нақты мақсаттарын анықтайды, кеңес береді, бакылайды жоне жүмыстарына баға бередІ.
Несие беру үшін банктс нақты шешім қабылдайтын және тексеру-бақылау жүмьгстарын жүргізетін несие комитеті мен тексеру комиссисы қүрьглады.
Төменде коммерцияльгқ банктің ыкліамдалып алынған басқару қүрылымы төмендегі суретте келтірілген.
Банктсгі бөлімдер саньг банк қызметінің көлемі мсн сипатына, банк операцияларының күрделілігіне, клиенттерге көрсететін қызметтерінің жан-жақтыльгғьгна байланысты боладьг.
Өзінің клиенттеріне ссуда бере отырып, банктер қаржы делдалдарының рөлін атқарады, ссбебі бос ақша капиталдарын тікелей ссудаға беру шаруашылық өмірде мүмкін емес. Банктердің мүндай қызметтері салымшыларға, банктерге және қарыз алушыларға
тиімді болып табылады. Олардың арасында несиелік қатынастар пайда болады.
Несиелік функцияларын атқару барысында коммерциялық банктер айналымға несие ақшаларын шығарады, яғни қарыз алушыларға ссуда беру ксзінде жалпы ақша массасы артадьт, ал қарыз алушының ссуданы отеуі нотижесінде ақша массасы азаяды. Оның себебі, қарьтз алушыға берілетін ссуда ғслиенттің банктегі іпотьтна түседі, яғни банк депозит құрайды, есесіне банктің қарыз міндеттемелері ұлғаяды. Депозит иесі банктен қолма-қол ақша алуы арқылы айналымдағы ақша санын кобейтеді. Сонымен, несиелеу функциясын орындай отырып, коммерциялық банктер несие ақшалары эмиссиясын жүзеге асырады. Депозиттік-несиелік эмиссияны жасауымен банктер басқа қаржы мнституттарынан ерекшеленеді.
1.2 Қазакстан Республикасында несиені ұйымдастырылуы
Тарихи маманданқан несие-қаржы институттарының аяқашқы мекемелері қарыз капиталы нарықындақы кейбір сүраныстарды қанақаттандыру мақсатында пайда болды. Мысалы, бұрынқы КСРО-да 20-жылдарда комерциялық банктер түтыну нсеиесін берумен иіұқылданбақандықтан, сол кездерде түтыну несиесін беретін көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықгық экономмкада кез кслгсн мемлексттің несие жүйесінде нық орын алуда.
Маманданқан несие—қаржы институтары (немесе оларды парабанктік мекемелер деп те атайды) бслгілі бір клиенттерге қызмет көрсетеді нсмесе бір-екі қызмет түрін мсңгсреді. Ол мекемелер бір жакыиан клиенттердің нссие-ессп операцияларын жүргізіп Орталық талагттарын орындаса, екінші жақынан қаржы, сақтандыру иипсстициялық жоне т.с. операциялар орындауымен сол салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әр түрлі маманданқан қаржы институттарының жиынтықы: іюсие-жинақтау мекемелері, инвестициялык қорлар нсмссе компаниялар, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, мсксмелсрдегі өзара көмек кассалары, ломбардтар және т.б. „ркендеген мемлекеттерде бүл институтар, яқни банктік емес мекемелер комсрцпялық банктермен кдржы нарыкында бәсекеге түсіп, халыққа фирмалар мен компанияларқа сан алуан қызмет көрсетуде. Оазақстан экономикасының нарықтық қатынастарқа өту шақында бүл мәселелер бойынша әлемдік тожірибсге қызыкушылык болуда.
Маманданқаі і несие—қаржы институтары кейбір
шаруашылық аясында кең түрде қызмет көрсетуде: • халықтың үсақ жинақгарын тартуда;

• ипотекалық несие бсруде;
• тұтыну несиесін беруде;
• ауьгл шарушылықывда несиесін беруде;
• сыртқы сауда операцияларын кдржыландыру мен есеп
айырысуда;
• өнеркәсіп компанияларының бақалы қақаздарын
орналастыру мен капитал инвестициялауда.
Бірсыпыра мемлекеттерде маманданкан несие-қаржы
институттарына: жинақ мекемелері, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар, кдржы компаниялары, ақша нарықындақы өзара қорлар жатады.
Жинақ мекемелері несие жүйесінің көмегінсіз өз алдына капитал ретінде пайдалануқа болмайтын ұсақ жинақтар мен табыстарды өзінде жинақгайды.алқашқыда жинақ мекемелері жүйесі не жергілікті басқару органдары, не почта ведомствосы үйымдастыркан мемлекеттік мекемелер түрінде, әсіресе, орталык Еуропа (Германия, Австрия) кең тарақан. XX қ. 30-40 жылдарынан бастапжеке жинақ мекемелері түріндс кең өрістеуде. Жинақ мекемелернің үш типі бар: өзара-жинақтау банктері, несие-жинакхау ассоциациялары жонс несиелік одақтар (кооперативтер).
Өзара жинақтау банктері — үсақ салымдарды белгілі бір мерзімге қабыддайды. Бүндай салымды кері алуқа формалды түрдс 30 күнге дейінгі мерзім көрсетіліп, куәлік беріледі, ал шындықында банктер ақшаны клиенттің бірінші талабы бойынша қайтарады. Тартылқан қаражат әр түрлі жакдайларқа жонс бақалы қақаздар сатып алука, негізінен түркын үй салу кспілдігі үшін ипотекақа, мемлекеттік бақалы қақаздарқа жоне жергілікті үкімет оргавдарының облигацияларына жүмсалады.
Несие-жинақтау ассоциациялары ........