Дефектология | Ақыл есі кем балалардың сөздік қорын молайтудың ерекшеліктері

Мазмұны

КІРІСПЕ 3

1 КІШІ СЫНЫПТАҒЫ АҚЫЛ – ЕСІ КЕМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 8
1.1 Төменгі сынып оқушыларының сөйлеу тілін дамытудағы сөздікпен жұмыстың маңызы 8
1.2 Ақыл-есі кем төменгі сыныптағы оқушылардың сөйлеу тілін дамыту ерекшіліктері 11
1.3 Сөздікті молайту әдістемесінің теориялық негізі 17

2 АРНАЙЫ ТҮЗЕТУ МЕКТЕБІНІҢ ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН МОЛАЙТУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС 30
2.1 Ақыл-есі кем төменгі сынып оқушыларының сөздік қорының қалыптасу деңгейінін зерттеу 30
2.2 Сөздік қорын молайту бойынша түзете-дамыту жұмысы 34
2.3 Оқытылған эксперимент бойынша талдау 42

ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
Ақыл-есі кем балаларды оқыту мен тәрбиелеу арнайы мекемелердің алдында тұрған үлкен міндет болып табылады. Сондықтан мемелекет қазіргі таңда даму мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар аударып, қамқорлық көрсетіп отыр. Бұл қамқорлықтың бәрі Елбасының халыққа жолдауында, ҚР Білім туралы заңында, «Кемтар балаларды әлеуметтік-медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдану туралы» т.б. заңдарында айтылып, дамуында кемістігі бар балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесі, оларды оқыту, тәрбиелеу, еңбекке баулу және кәсіби даярлығын шешуде, бала мүгедектігінің алдын алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелер жан-жақты қарастырылған.
Білім туралы заңының 2-тарау 8-бабаының 6 тармақшасында «Мемелекет даму мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуына, дамуындағы ауытқуды түзетуіне және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз етеді» делінген.
Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Ленотьевтің және басқа психологтардың көзқарасымен келісе отырып адам психикасы әрекет процесінде белсенді өзгеріп отырады.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды түзетіп және оқыту барысында , адекватты түрде тәрбиелеу кезінде мұндай балалардың бойында өз-өзіне қызмет ету және оларды профессионалды дағдыларды үйретуге болатынын аналарына түсіндіреді.
Бұл мемлекетті оларды арнайы мекемелерде қамтамасыз етуден, ал балаларды қоршаған ортаға тәуелділіктен және толық көмексіздіктен босатады.
Мұндай балалардың құқықығын мойындау туралы дамудың сол немесе басқа кемістіктерінің бар болуына қарамастан барлық балаларды оқытуға құқығы тең туралы заңы куәландырады, мүгедектерге арналған тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету стандартты ережесі 1993 жылы 20 желтоқсанда БҰҰ –ның Генаралды Ассамблеясында қабылданған. Дамуында кемістігі бар балаларды оқыту және тәрбиелеу бағдарламасының реализациясына байланысты көптеген рөлді осындай бала тәрбиеленіп отырған отбасына жүктейді. Бұл отбасылардың мәмелелері интенсивті түрде оқытылады. Адаптация тәсілдері қоғамда әр жанұяда жеке түрде, ал осы процестің кейбір жалпы заңдылықтары құрылған. Бұл заңдылықтарды дамуында ауытқушылығы бар балалармен жұмыс жасайтын психология, педагогика аумағындағы мамандар және олардың отбасылары білуі қажет.
Барлық елде дамуында кемістігі бар балаларды тәрбиелеу және оқытуға қатысты интеграциялау тенденциялары өсіп келеді.
Сөз тілдің негізгі бірлігі болып табылады. Ол бәрінен бұрын номинативті қызмет атқарады – нақты затарды, іс-әрекетті, белгілерді, адамның сезімін, қоғамдық құбылыстарды және түсініктерді атайды. Сөйлемнің грамматикалық жағын ұйымдастырып, құрылымдық материалы болып табылады, сондай-ақ сөйлеу тілінің коммуникативті рөл атқарушы мүмкіндік туғызады.
А. С. Выготский сөзді тек сөйлеу тілінің бірлігі емес, сондай ойлаудың
да бірлігі екендігін айтып кеткен. Бұл тезиске негізделе отырып, ол сөз бұл жалпылау және түсіну деп анықтады. Өз кезінде жалпылау ойлаудың нақтылығы болып табылады. Осылайша, сөз ойлау мен сөйлеу тілінің бірлігі болып табылады.
Берілген психикалық процесстердің өзара әрекеттестігін қарастыра
отырып, Л. С. Выготский – «ой көрініс таппайды, бірақ сөзде орындалады» – деп анықтады, яғни ой тек сөз арқылы ғана дамиды, нақтыланады. Сөз ногитивті (танымдық) қызмет атқарады, яғни сөздік қорынын дамуы тек ойлаудың ғана емес, сондай-ақ басқа психикалық процесстердің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Міне сондықтанда сөзді қалыптастыруға жүргізілетін жұмыс ақыл-есі
кем баланың психикасының дамуы мен түзету үшін маңызды мәнге ие, яғни бұл өның қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсуіне тиімді әсер етеді.
Мектептегі оқушылармен жүргізілетін сөйлеу тілін дамыту жұмысы
көп түрлі болып келеді. Оның бір бағыты – балалардағы дұрыс сөйлеу тілінің орфоэпиялық даму жолымен сөздік қорын дамыту. Бұл дегеніміз олардың дыбыс айту мәдиниетін, жақсы дикциясын қалыптастыру, сөйлеу тілінің мағыналылығын дамыту, сондай – ақ сөздің мәдинеттілігін жоғарлату болып табылады. Өкінішке орай, қазіргі мектептерде жазбаша тілді зерттеу әдетке айналмаған, яғни бұл дұрыс жазуды орфография түрінде қарастыру болып табылады.
Осы күнге дейін жарты ғасыр бұрын айтылған сөз актуальды болып
келеді: «мектептегі дыбыс айтудың дұрыстығы жайлы ой бұл біздің сөйлеу тіліміздің күнделікті иесі емес, яғги қонағы, сондай – ақ өте сирек қонағы деп айтуға болады».
Баладағы сөйлеу тілінің орфоэпиялық жағына көңіл бөлуге оның
көптеген факторлары анықталды. Олардың тілінде бірінші орында әлеуметтік фактор тұрады. Дұрыс ауызша сөйлеу тілі адамдар арасындағы жылдам, оңай қарым-қатынасқа түсуге мүмкіндік беріп, сөйлеу тіліне коммуникативті нақтылық ұсынады. Қазіргі қоғам өмірінде адамның тірі, дыбысты сөздерінің қозғалыс сферасы кеңейе түсті. Бұның барлығы дыбысты сөлеу тілінің жоғары түйсіну нормаларын меңгерудің міндеті қазақ тілінің бай дәстүрлерін құрметтеуге тәрбиелеу тек қоғамның әлеуметтік сұранымы сияқты қазіргі таңдағы маңызды қоғамдық міндет болып табылады. Дұрыс дыбыс айтудың жоғары және эстетикалық құндылықтары адамның жалпы интеллектуальды дамуын нақты көрсетеді. Мынадай сөздер кімнің есептеуіне жаман әсер тигізбесін, яғни балалардың жүйе ересектердің сөйлеу тілінде кездесетін сөздер, мысалы «мЕктеп», «қАрыздар», «мЕшит»? Дыбыс айту мәдениетінің іргесін ерте балалық шақтан қалана бастайды.
Мектепте мұндай дыбыс айту мәдениетінің қалыптастыру білім берудегі бастауыш сыныптарда міндеттелгент. Бастауыш сыныптардағы қазақ тілін оқытудың қозғалыстағы бағдарламалары (үш жылдық және төртжылдық мектертердегі) оқытудың бастапқы кезеңдеріне сәйкестене отырып, бала сөйлеу тілінің дыбыстық жағына жүргізілетін жұмысқа негізделген. Кіші мектеп жасындағылар сөйлеу мәдинетінің қалыптастырудағы ең жағымды буын деп есептеледі: Жоғары тілдің қабылдау, еліктеушілік бастауыш сыныптардағы сөйлеу тілінің дыбыс айту денгейін дамыту жұмыстарының тиімділігін арттырады. Бірақ, осы бастауыш мектептерде «тірі сөзді оқыту ... Мұғалімдер тарапынан дұрыс бағалана бермейді, сондай ақ оларды түзету өте қиынға соғады»
Өз уақытында Г. М Дульнев, көмекші мектептердегі оқышылардың жартысына жуығы сын есімдердің сөздер тобындағы 10 – 15 бірлігін ғана айтады деп көрсетті. Нәтижесінде кезекші сөздік құрылады, яғни балалар бұны әртүрлі жағдайларда, бір – бірін ауыстыра отырып қолданады. Сонымен қатар толықтырушы құралдар (сурет, сұрақ т.б) оларға лексикалық сөздік қорында бар қажетті сөзді еске түсіруіне көмектеседі.
Бұл сұрақтардың петуальдылығы, олардың жеткіліксіз теориялық және тәжірибелік жүргізілген жұмыстары бізге зерттеудің тақырыбын анықтауға мүмкіндік берді: «Ақыл-есі кем балалардың сөздік қорын молайтудың ерекшеліктері».
Зерттеудің мақсаты: ҮІІІ типтегі арнайы түзету мектебіндегі ақыл-есі кем кіші сынып оқушыларының тіл дамыту сабағында сөздік қорын байытуға байланысты кешенді тапсырмалармен жаттығулардың әсерлігін теорияға негізделе отырып экспериментальды жолмен тексеру.
Зерттеудің нысанасы – арнайы түзету мектептеріндегі кіші сынып оқушылырының тіл дамыту сабағындағы сөздік қормен жұмыс әдістемесі.
Зерттеу пәні – кіші сынып жасындағы ақыл-есі кем балалардың сөздік қорын байыту.
Зерттеу болжамы: сөздік қорын молайтуға байланысты ұсынылған кешенді тапсырмалар мен жаттығуларды мақсаты бағыттылықпен жүйелілікпен қолдану, арнайы түзету мекемелеріндегі ақыл-есі кем кіші сынып оқушылырының ативті және пассивті сөздік қорын арасындағы арақашықтықты максимальды түрде қысқыртуға мүмкіндік беру.
Осы мәселеге байланысты зерттеудің мақсаты мен пәні нәтижесінде келесідегідіей міндеттер қалыптасты:
 Көмекші мектептердегі қазақ тілі сабағындағы сөздікпен жұмыс
әдістемесін теориялық талдау;
 Ақыл – есі кем кіші сынып оқушылырының лексикасының даму\х
ерекшеліктерін анықтау;
 Тіл дамыту сабағындағы сөздік қорын молайтуға байланысты кешенді тапсырмалар мен жаттығулардың арробациясы мен атқарылған жұмыстары.
Зерттеудің әдіснамалық негізі болып табылады.
 Л. С. Выготскийдің бала ағзасының компенсаторлы мүмкіндіктері жайлы, кемістіктің күрделі құрылымы жайлы, ондағы биологиялық және әлеуметтік өзара іс – әрекеттестіктің динамикасы жайлы актуальды және жақын даму аймақтары жайлы еңбек ілімі;
 Кешенді және жалпы аномальды баланы зерттеу концепсиясы
( Л. С. Выготский, А. Р. Лурия, П. Я. Гальперин, В. В: Довыдов, В. Б. Эльконин);
 Қалыпты және бұзылысы бар бала интеллектісінің жалпы даму
заңдылықтарын жағдайы (Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев);
 Ересектердің көмегімен баланың потенциальды мүмкіндіктерін ашу жайлы концептуальды идеясы ( Т. В. Игорова, А. Я. Иванова, Н. Ю. Борянова, М. С. Певзнер, В. И. Лубовский ).
Жұмыс жүргізу процессінде келесідей әдістер қолданады: осы мәселеге
байланысты
 Психологиялық-педагогикалық және әдіснамалық әдебиеттерді теориялық талдау;
 медико – педагогикалық құжаттарды зерттеу, анықтау және
қалыптастырушы эксперимент;
 сұрақ – жауап;
 бақылау, әңгімелесу;
 сандық және сапалық талдау;
 математикалық статистиканың әдістері.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы бұл атқарылған жұмыста
мыналардан тұрады, яғни зерттеудің технологиясы және ақыл – есі кем кіші сынып оқушылырдағы сөздік қорын молайтуға байланысты кешенді
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы мыналардан тұрады: біз
арқылы атқарылған сөздік қорының ерекшеліктеріне байланысты зерттеу технологиясы, тіл дамыту сабағындағы сөздік қорын молайтуға арналған кешенді тапсырмалар мен жаттығулар арнайы түзету мектебіндегі бастауыш сынып мұғалімдерімен әдіскерлеріне тиімді болуы мүмкін.
Зерттеудің экспериментальды базасы: Жамбыл обылысы білім беру
әкімшілігі басшылығындағы ақыл-есі кемдерге арналған арнайы мектеп-интернат.
Зерттеу кезеңдері. Ғылыми-теориялық қызметі 3 кезеңге бөлінеді
(2011 – 2013жж ).
Бірінші дайындық кезеңде арнайы білім берудегі мәселенің теориялық және тәжірибелік жағдайы, интеллектісінде бұзылысы бар кіші сынып оқушыларының сөздік қорының атқарылған жеке фрагменттері мен процедураларын зерттеліп, ары қарайғы зерттеу бағдарламасы анықталды.
Екінші негізгі кезеңде зерттеудің пәні, нысанасы, міндеттері
анықталды және нақтыланды, Тараз қалалық интеллектісінде бұзылысы бар балаларға арналған арнайы түзету мектеп-интернаты базасында тәжірибелі – экспериментальды жұмыс жүргізіледі, ақыл-есі кем кіші сынып жасындағы оқушылардың тіл дамыту сабағындағы сөздік қорын молайтуға арналған түзету жұмыстары жүргізіліп, зерттеу мәселесіне байланысты материалдар жинақталды.
Үшінші, қорытынды кезеңде осы жүргізілген тәжірибелік-экспериментальды жұмыс барысында алынған мәліметтер өңделді. Дипломық жұмысты жабдықтау.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, 59 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және ұсыныстардан тұрады.

1 АҚЫЛ – ЕСІ КЕМ КЕМ КІШІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

1.1 Кіші сынып оқушыларының сөйлеу тілі дамуындағы сөздік жұмыстың ролі мен маңызы

Жақсы сөйлеу тілін қалыптастыру – қатысушылардың мәдениетті сөйлеу тіліне байланысты жұмыстың басқа жағы болып табылады. Бұл бағыт іс-әрекеттегі бағдарламадан көрініс табады. Осыған байланысты бағдарламада – үлкен тақырыпқа айналған басты мәнге ие:
 Зат есімнің, сын есімнің, етістіктің, үстеудің және тағы басқа синонимикалық жүйесі (сирек антонимдік сөздер);
 Параллельді синтаксистік құрылымы;
 Жеке морфологиялық категорияларды қолдану сферасы, сөзжасам,
синтаксистік құрылымы және тағы басқа;
Осылайша қатысушылардың сөйлеу тілін байыту сөздік лексикалық
лексикалық және грамматикалық мәнін, сөзжасам құрылымы, сондай – ақ қолдану сферасындағы стилистикалық ерекшеліктері арқылы болжанды. Бұл ой тілдік құрылымның қандай да бір сөйлеу тілі жағдайы үшін оқытудың оптимальды таңдауының құрылуы негізінде болып табылады. Басқаша айтқанда, мұғалім байланыстырып сөйлеу тілінің мақсатты – коммуникативті дамуының негізін қалайды. Оқушының сөйлеу тілін молайту жоспары бойынша Отандық әдістемеде былайша бөлінеді:
 Сөздік жұмыс;
 Қатысушылардың сөйлеу тілінің грамматикалық жағын байыту
бойынша жұмыс жүргізу.
Қатысушылардың сөздік қорын байыту – бұл:
а) Қазақ тілін оқытудың әдістемесі аймағы;
б) Балалардың сөйлеу тілін дамыту бойынша жұмыс жүргізудің бір бағыты;
в) Мектептегі қазақ тілі курсының маңызды міндеті;
Қатысушылардың сөздік қорын молайтуға байланысты арнайы жұмыс
жүргізудің қажеттілігі мыналар арқылы анықталады біріншіден, сөз сөйлеу тілінде маңызды рөл атқарады (ол тілдің орталық бірлігі болып табылады, ол әр түрлі семантикалық ақпаратқа ие – түсінікті, эмотивті, қызметтік – стилистикалық және грамматикалық; коммуникативті бірлікте қандай да бір позицияны толықтырады – сөйлемде сөз адамдар арасындағы тілдің қарым – қатынастың антын етеді), екіншіден, сөз қорын күнделікті толықтыруын қажет етеді (адам қаншалықты сөздік қоры бай болса, ол соншалықты адамдармен сөйлеу тілінің ауызша және жазбаша түрінде жақсы байланысқа түседі).
Сөздік қорды толықтыру бойынша жұмыс мектептерде революцияға дейінгі кезеңдерде қазақ тілі мұғалімі мен әдіскерлерінің назарын аударған болатын.
Сондай-ақ, Ф.И.Буслаев (1844) ана тілі мұғалімдеріне «баладағы тума сөздің дарынды дамытуды» ұсынды, И. И. Срезневский (1860) оқытушылардың баланың сөйлеу тілін дамытуға байланысты жарыс ұйымдастырды «қажетіне жарайтын сөздер және олардың мағынасымен», яғни бұл олар үшін «олардың есінде ешқандай белгісіз және түсініксіз» сөз қалмауы мақсатына бейнелердің жету жолында жасалынды.
Сөздермен және бейнелермен дұрыс қолдана алуға үйрену, сөздер және мағынасына сапалы көңіл аударуын қадағалау. К. Д. Ушинский былай деп жазды: «Балалар сөз арқылы халықтың рухани өміріне қол жеткізеді».
Оқушылырдың сөздік қорын кеңейтудің қажеттілігі әр түрлі себептермен анықталады. Қоршаған орта мектептегі білім алу,кітап,газет,журналдарды оқу радио және телебағдарламаларды тыңдау баланың білімін кенейтеді, сонымен қатар олар бейтаныс сөздерді үйренеді. Білімнің жетілуі жаңа сөздерді есте сақтауына байланысты.
Олар мол сөздік қорына ие болса, оқылғанда жақсы түсініп, кез-келген адамдар ұжымында қиындықсыз еркін қарым-қатынасқа түсе алады. Баланың өз сөздік қорын толықтыруға деген ұмтылысы мектеп ұжымы қолдап отырыуға тиіс. Сөз сөйлеу тілінің функциональды - стилистикалық әртиптілігінде әр түрлі қолданылады яғни оның не негізгі және көмекші мағынасының ерекшеліктерімен байланысты. Балаларға түсінікті бұл байланыс – оқушылардың белгілі және жаңа сөздерді өз ойларында қолдана алу мүмкіндігін оқытудың негізі болып табылады.
Оқушылардың сөйлеу тілін молайтуға байланысты алынған факторлар арқылы келесідегідей мақсаттар анықталды:
1) Сөздің сандық жоғарылауы және сөздік қорына иеленудің сапалық
орындалуы;
2) Белгілі және жетілген сөздерді қолдануға үйретуді оқыту.
Оқушылырдың сөздік қорының молаюы бірте – бірте меңгерілген
сөздерге жаңа сөздерді қосып отыру арқылы анықталады. Ал сөздік қорының сапалылығы былайша тұжырымдалады. Біріншіден, балаға белгілі сөздің лексикалық мағынасын оның қолдану аймағын анықтау, екіншіден әдеби емес сөздермен орын алмасуы. Сондай – ақ баланың сөздік қорын дамытудың сандық – сапалық жағына олардың сөздік қорында бар көпмағыналы сөздердің лексикалық мағынасын анықтауға байланысты жұмыс жүргізу жатады.
Оқушылардың сандық – сапалық сөздік қоры олардың сөздік қорын дамыту әдістемесіндегі парадигматикалық бағыт бойынша анықталады, яғни сөзбен және оның семантикалық жағымен жұмыс жүргізу. Ол сөзді қолдануда басқа сөзбен сәйкестенуі арқылы көрініс береді.
Оқушылардың сөздік қорынмолайтудың екінші мақсаты олардың сөздік қорын дамыту әдістемесіндегі синтаматикалық бағыты бойынша анықталады, яғни сөздің контексті қолданылуы бойынша жұмыс жүргізу – ...