Қазақ әдебиеті | Айтыс ақындар тіліндегі троптар (О. Досбосынов шығармалары бойынша)

Мазмұны

Кiрiспе ...................................................................................................

1 АЙТЫС ЖАНРЫНЫҢ ӨТКЕНI МЕН БҮГIНI
1.1Айтыс жанрының зерттелуі........................................................................
1.2 Қазіргі заман айтыс ақындарының тілдік ерекшеліктері .....................

2 О. ДОСБОСЫНОВТЫҢ АЙТЫСТАРЫНДАҒЫ ТРОПТАР
2.1 Өлеңмен өрнектелген өмір......................................................................
2.2 О. Досбосынов тіліндегі троптың түрлерi .................................................
2.2.1 Метафоралы сөз қолданысы.................................................................
2.2.2 Ақын тіліндегі метонимия мен синекдоха ........................................
2.3 О. Досбосынов тіліндегі көркемдік тәсілдер ............................................
2.3.1 Теңеудің алатын орны .........................................................................
2.3.2 Эпитеттің қолданылуы ........................................................................

Қорытынды ..........................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер .............................................................
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Сөз өнерінің, көркем сөз тігісінің, образдың, көркем ойлардың, сөз шешендігі мен шеберлігінің тілдік көрінісін айтыс өлеңдерінен байқаймыз. Айтыстарда көркемдік бейнелеу, көріктеу тілі өз алдына, түлеп ұшқан тың өткір, ұтқыр тіркес аса мол болды. Айтысқа қатысқан екі ақынның қайсысы болса, халықтың тіл байлығын молынан пайдалана отырып, неше түрлі әдемі теңеу, сөз образдарын жасайды, айтайын деген ойын әрі ашық, әрі терең мағыналы етіп жеткізеді. Қазіргі кезеңде кемеліне келген әдеби тіліміздің ілгері басып, дамуына ақындық теңізі сияқты айтыс өлеңдерінің орны ерекше. Айтыс - өлеңді қолма-қол суырып салып айтатын өнер сайысы, синкреттік сипаты басым жанр. Айтыс тілінің көркемдік әлемі – оның бүкіл болмысын танытады. Көркем сөз өнеріне елеулі үлес қосқан айтыскер ақын О.Досбосыновтың шығармашылығын тілдік тұрғыдан талдап көрсете отырып, әдеби тілдің көркемдік нормаларын, соған сәйкес эстетикалық принциптерді қалыптастырудағы орнын анықтау зерттеудің өзектілігі деп білеміз. Ақын тіліндегі троптардың түрлеріне кеңінен тоқталып, өзге айтыс ақындар тілінің ерекшеліктерімен салыстара зерттеу маңызды болмақ.
Зерттеу нысаны: Жұмыстың зерттеу нысаны ретінде – О.Досбосынов айтыстарындағы троптың түрлері мен көркемдік тәсілдердің ерекшеліктері алынды. Сол арқылы айтыс тіліндегі троптарды зерттеу нысаны көзделді. Ақынның кейбір сөз қолданысындағы ерекшеліктерді анықтауда олардың қағысулары мен қайымдасулары, басқа да айтыс ақындарымен салыстырылды. Және де ақын айтыстарымен бірге өзінен бұрынғы өмір сүрген айтыскер ақындар Біржан мен Сара, ұлы ақын Абайдың өлеңдері, түркі жазба ескерткіштері тілдік салыстырулар ретінде қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің негізгі мақсаты – айтыс ақындар тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік-семантикалық, құрылымдық жағын, көркемдік амал-тәсілдердің экспрессивті, эмоциялық бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауда әр түрлі семантикалық, тұлғалық, өзгеріске ұшырап жаңаруын, сондай-ақ морфологиялық, кейбір синтаксистік ерекшеліктерді және өлеңнің құрылысын анықтай отырып, ақындар айтысындағы троптарды О.Досбосынов тілі бойынша зерттеп, маңызын анықтау.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері – стильдік-семантикалық талдау және баяндау, салыстыру, ғылыми тұрғыда талдау. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын лингво-стилистикалық әдістер басшылыққа алынады.
Жұмыстың жаңышылдығы: Зерттеу негізін құрайтын “Айтыс тіліндегі троптар” О.Досбосынов шығармалары бойынша зерттеліп, алғаш рет айтыскер ақынның көркем сөз образдарының тілдік бейнесінің мәні туралы пайымдаулар жасау үлкен маңызға ие. Ақын тіліндегі троптардың қолданыс аясын зерттеу арқылы бүгінгі айтыс тіліндегі троптардың ерекшеліктерін анықтайды


1 АЙТЫС ЖАНРЫНЫҢ ӨТКЕНI МЕН БҮГIНI

1.1Айтыс жанрының зерттелуі

Қазақ тарихында халықтың әлеуметтік – тұрмыстық ерекшеліктеріне сәйкес туып қалыптасатын фольклорлық мұраның қайнар көзі саналатын айтыс өлеңдерін зерттеу - қай кезеңде болмасын маңызды.
Айтыс - өлеңді қолма-қол суырып салып (импровизация) айтатын өнер сайысы синкреттік сипаты басым жанр. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда айтыстың алғашқы үлгілерінің тууына тұрмыс-салт жырлары негіз болған. Батыс түрік қағандығы кезінде (6-7 ғ) Қытай жылнамаларының деректерінде “түріктер бие сүтінен жасалған қымызды ішіп алған соң, ән шырқап бір-бірімен өлең айтысады” деп жазылған. Тіпті оның түп-тамырын “алғашқы қауымның әлеуметтік-экономикалық тіршілігінен іздеу керек” деген де тұжырым бар. Қалай десек те айтыс әріден – көне дәуірден тамыр тартады.
Халық өмірінен мәнді орын алып, күні бүгінге дейін толастамай ие бола жалғасып келе жатуы айтыстың өміршең екендігін көрсетеді. Ауыз әдебиетінің ең мол жанры ретінде айтыс, тек XIX ғасырдың ортасында былайғы қарайғы кезеңде ғана жазылып, жарық көріп түрлерге бөлініп, халыққа кеңінен таныла бастайды. Бұл іске Т.А.Сейдалин, С.А.Жантөрин, Б.Дауылбаев, Ж.Шайхысламов т.б. қатарлы жазушылар ат салысқан. Белгілі зерттеушілер Ш.Уалиханов, В.Радлов айтыс жанры жайында бағалы пікірлер айтқан. Өткен ғасырдың 20-30 жылдары А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров қатарлы белгілі адамдар елеулі еңбек еткен. Кейінгі жылдары М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ы.Ысмайлов, М.Қаратаев, Ә.Тәжібаев, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Р.Бердібай, М.Дүйсенов, М.Жармұхамедов, Н.Төреқұлов т.б. ғалымдар арнайы ебектер жазып, айтыс табиғатын жан-жақты қарастырған.
Қазақ еліндегі айтыс жеке ақындарға тән өнер түрі болуымен қатар, ол ең алғашқы туыс-бітімінде көптік жанр. Айтыстың әуелден кең өркендеп дамуына әркез бүкіл халық болып ат салысып келген. Халық бойындағы осы поэтикалық дарындылықты қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уалиханов айрықша атап көрсеткен. Ол сахарадағы мал баққан қазақ пен арап (бәдәуи) поэзияларының өзара ұқсастықтарына үлкен мән бере отырып: “Поэзияға, әсіресе суырып салма ақындары Европалықтарға қашаннан таныс. Аравияның шетсіз шөлдері мен ондағы жұрттың баспана шатырларының бәрін де өз көзімен көрген саяхатшылардың бәрі де жартыла жалаңаш араб балаларның өздеріне қойылған сұрақтарға төрт тақтасы жатық өлеңмен мүдермей жазып жүр. Бұл монғол түркі ұрпақтарына тән қасиет десе, қазақ халқының әдеби мұраларын көп жинаған, зерттеуші ғалым В.В.Радлов: “Қырғыз өзі тектес басқа халықтардан айрықша сөз мәнерлігі ғажайып шешендік тапқырлығымен дараланып көзге түседі. Қазақтар қашан да мүдермей ерекше екпінмен сөйлейді. Тіпті ауызекі сөйлесіп отырғанның өзінде оның сөйлемі мен ой кестесі өлең жолдары мен шумақтары секілді ұйқасып, үйлесіп келтіні сонша, нағыз өлең екен деп таң қаласыз”,- деді.
Айтыс өнері халық бойындағы өнерді сарапқа сала отырып, заманның тыныс-тіршілігін танытатын фольклордың ең маңызды саласы болғандықтан ол туралы зерттеу, пайымдаулардың мәні де зор.
Қазақ айтыстарының жеке жинақ болып та әртүрлі газет-журнал, хрестоматияларда үзінді күйінде де басылып жарық көру мерзімі XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұлардың ішінен В.В.Радлов құрастырған халық әдебиеті нұсқалары жинағын айрықша атаған жөн. В.В Радлов өзі жинағына қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан өзінше топтастыра отырып, «Ұзатқан қыздың өлеңі» деген тарауда «жар-жарды», сондай-ақ «қайым өлең» деген бөлімде «Жанақ пен Түбектің айтысы», «Ұлбике мен Күдері қожа», «Мөнек пен Оспан қыз», «Шортанбай мен Орынбай» айтыстарын, ал «Жұмбақ» деген бөлімде қыз бен жігіттің жұмбақтасу айтысын алғаш рет орыс таңбасымен қазақ тілінде бастырады. Бұл шығармалар «жыршы қалай айтса, дәл солай…» жазушы жағынан да тұңғыш жанрлық топтастырылуы тұрғысынан да құнды. Мұнда В.В.Радлов өзі жинаған қайым өлеңдердің өзге нұсқаларының сипаты мүлде басқаша, дербес жеке бір жанр екенін дұрыс аңғарған.
Сонымен қатар қазақтың тұңғыш педагог ағартушысы Ы.Алтынсарин өз хрестоматиясында «Жанақ пен баланың айтысы», ал Я.Лютись құрастырған хрестоматияда «Орынбай ақынның Қожамен айтысқаны», «Болық-Толық пен Әзілкештің айтысқаны», «Айдос пен Қарашаштың айтысқаны» секілді айтыстардың жарық көруінің де мәні зор.
Қазақ айтыстарын мол жинаған кісінің бірі – Ә.Диваев. Ол қазақ айтыстары жөнінде арнайы пікір айта қоймаса да, революцияның алғашқы жылдарында Қызылорда, Жетісу төңірегін аралап, көптеген айтыс үлгілерін хатқа түсіреді. Мәселен, ол М.Әуезов зерттеуінде аталатын Орынбай мен Кеншімбай, Бақтыбай мен Байтоқ, Күдері мен Ұлбике айтыстарынан тыс, Сырдария облысы Перовск уезі, Сырқұдық облысының ақыны Жұманазар Үрімқұловпен атақты Бұдабай ақынның айтыстарын және Сыр еліндегі «Жар-жар», «Бәдік» үлгілері мен әр түрлі қыз бен жігіт қақтығыстарын, сондай-ақ Түбек, Жанақ, Шернияз, Бармақ ақынның айтыс өлеңдерін жазып алады. Ал, Жетісу өлкесіне жасаған сапарында ол «Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны», «Сүйінбайдың Найман қызымен айтысы», «Құлан аяқ Құлмамбет», «Жансай мен Тезек төре» және басқа көптеген айтыстарды қағазға түсірген.
Айтысты жинап бастыру ісінде жазушы С.Сейфуллин де айрықша еңбек етті. Ол «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» атты жинағында «Орынбай мен Шөже», «Балта мен Шөже», «Кемпірбай мен Шөже», «Жанақ пен Түбек», «Орынбай мен Серәлі», «Орынбай мен Тоғжан» т.б. көптеген көркем де көлемді айтыс үлгілерін енгізді. Жалпы алғанда бұл жинақ әдеби мұраларды оның ішіндегі іргелі жанр – айтыстарды халық игілігіне айналдыру талабында жасалған алғашқы адым, тың бастама еді. (1.26)
XIX ғасырда қазақ сөз өнерінің үздігі айтыс айрықша салтанат құрды. Зерттеуші ғалымдар осы бір өзгеше өнердің жанрлық сипаты, түрлері, тілдік ерекшеліктері жөнінен ілгеріден айтып келген. Шоқан Уалиханов қазақ әдебиеті үлгілерін жинау барысында әйгілі айтыс ақындары Шөже, Орынбай, Жанақ, т.б. туралы алғашқы жазба деректерді ұсынды. В.В. Радловтың 1870 жылғы III томында бірнеше айтыс ақындары аталып, айтыс мәтіндері беріледі. XX ғасыр басында айтыс үлгілерін теориялық жақтан жүйелеуді мақсатты түрде қолға алынып, зерттеуші ғалымдар өз ғылыми еңбектерінде зерделеп қарастырады.
Айтыс – қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан жанр. Мысалы, “жар-жар”, “аужар”, “бәдік” айтыстарын алсақ, олар ерте заманда шыққанға ұқсайды. Бірақ ерте заманда шыққан айтыстардың шыққан мезгілін, шығарушысын шамалау қиын, бұлар ауыздан ауызға көшіп ел мүлкі, ел қазынасы болып кеткен.
Айтыс жазба тілі дамып, тарихы әріден келе жатқан, мәдениетке ерте суарылған елдерде (грек, рим т.б.) ұшыраспайды. Тек ескі мәдениетті елдерде кездеседі. “Айтыс” бар ел – араб елі. Арапта біздің “айтыстағыдай” өлеңмен сөйлесу “мұғалақат” көбінесе көшпенділер арасында ұшырасатын көрінеді.
Айтыс жанры атына тығыз байланысты. Қазақ тұрмысының жағдайында, жазба тіл тумаған кезде ақынға “ақын” деген атақ әперетін ең басты поэзия - айтыс болған. Ақын болу үшін ақынға өзінің ақындық күшін көп алдында таныту керек; ақындығын жарыстырып, көптің сынына түседі.
Қазақтың ескі тұрмысында ақындардың айтысы жүйрік аттардың бәйгесімен бірдей болған. Жарыста озғанға бәйгі беру сияқты айтысушы ақындарға да бәйгі тігіліп, бәйгіні қай жеңгені алған.
Қазақтың ескі әдебиетінде жарысқа түскен жүйрік те, айтысқа түскен ақын да өз намысы үшін емес, ел намысы үшін түседі.
Ахмет Байтұрсынұлының “Әдебиет танышқыш” атты еңбегінде: “Айтыс – екі балуан күрескен сияқты, екі ойыншы ұстасқан сияқты, екі батыр жекпе-жек ұрысқаны сияқты, екі ақынның көз жүзінде аңдып, бірінің-бірі қапысын тауып жеңу үшін айтатын өлеңдері,- ” деген пікірі айтыстың мәнін аша түседі. Демек, ақынға ақындық атақ әперетін поэзия жанры – айтыс.
“Айтыс” қазақтың төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы, пікір таласы деген ұғымда қолданылып келген. Қазақта айтыс шешендік қара сөзбен де, өзара күй тартысумен арқылы да, кезектесіп айтылған суырып салма өлеңмен де болуы мүмкін. Мұның қай түрін алсақ та, аса сезімтал тапқырлық пен алғырлықты, қиынынан қиыстырар шеберлікті керек етеді. Ерте заманнан-ақ “өнер алды- қызыл тіл” деп, сөз өнерін қадір тұтып қастерлеген қазақ халқы жалпы бұл асыл мұраға, оның ішінде өрнек-айқышы мол ақындар айтысына айрықша мән беріп, оның өзінің рухани мол өмірінің жарқын көрінісі, көнермес асыл мұрасы тұрғысында буыннан-буынға үлгі етіп отырған. (2.4)
Ақындар айтысының бәр дерлік жұрт бас қосатын ойын-сауық, үлкен жиын ас-тойларда қолма қол суырып салып айтылатыны мәлім. Сол шаршы топта олар өз елінің намысын қорғаушы ақынның қарсыласына сөз есесін жібермей, қалай да жеңіп шығуын тілейді. Сөз жоқ, бұл айтысушы екі ақынның да сурып салмалық дарынымен қатар, өз заманының тоқығаны мол, білімді, зерделі адамдар болуын талап етеді. Мұның үстіне айтыс қазақ тұрмысында ежелден ақынның атын әйгілеп, даңқын шығаратын өнер мектебі тәрізді. Сол себепті ақындар айтыстың қай тақырыпта боларын күні бұрын білмесе де, ел өміріндегі елеулі оқиғалардың бәрін тізіп, бұған алдын-ала іштей дайындалып жүреді.
“Айтыс” – “айт” етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда “айтыс” – екі кісінің сөйлесуі. Бұл сөйлесу қазақ арасында көп ұшырасады. Айтыстың мағынасы осындай кең болғанымен “айтыс” ұғымындағы сөздердің ішіндегі ең басымы өлеңмен айтысу.
Зерттеуші С.Мұқанов өз еңбегінде “Айтыс жанрының туу, даму, өркендеу процестерін айрықша зерттеу – қазақ халқының поэтикалық түсінік түйсігі мен талап талғамының жетілу жолдарын айқындап алуға мәнді арнаның бірі болары анық” деген еді. Демек, айтыстың туу, даму, өркендеуімен бірге айтыс ақындарының сөз қолдану аясын, тілдік ерекшеліктерін зерттеп, зерделеу сол заманның поэтикалық өнерінің қырын ашуда маңызды болмақ.
Шалқыған, шабыттан туған суырып салма өлең жолдарының айтыстан кейін жаңа бір кезеңі туады. Табиғи дарын – қабілетті әртүрлі екі ақынның тікелей бір-біріне қарсы айтылған айтыс өлеңдері енді өзара тығыз жымдасып, бөлуге келмейтін бас аяғы тұтас бір шығармаға айналады. Мазмұн – сипаты бір-біріне қарама-қарсы құралған осы айтыс мәтіндерін жымдастыра теліп, тұтас, дүние етіп тұрған дәнекер не деген мәселеге келсек, ең алдымен бұлардағы логикалық ішкі байланыстың мәнін айрықша атап көрсету керек. Айтыста беталды мақсатсыз айтылған пікір-таластың орын алуы мүмкін емес. Әрбір жеке сөз, саралы ой үнемі жүйелі бір мәселенің төңірегінен табылып, әріде түпкі нысанаға қызмет атқарып тұруға тиісті. Қарсылас екі ақын осы принципті ұстанғандықтан, сол айтыс үстінде өзектесе туған жырлар кейіннен жеке-дара өмір сүре алмайтын тұтас туындаға айналады да, осы күйінше ел арасына кеңінен танылып отырады. (4.18)
Айтыстың ауызекі, яки жазба күйінше таралу жолдары да әр алуан. Мұнда ең әуелі елге жайып тарату міндеті негізінен сол айтысушы әрптес ақындардың үлесіне тиген сияқты. Айтыстан кейінгі әр түрлі басқосу, үлкен жиындарда қаумалаған көптің қолқалауымен осы екі ақынның қайсысы болса да, әркез қайта жаңғыртып отырған. Әрине, айтыс үстінде экспромтпен айтылған жыр жолдары сол жағдайда жолма-жол, қаз-қалпында қайталанады дей алмаймыз. Мұнда да жалпы ауыз әдебиеті үлгілеріне тән қайсыбір өзгеріс ауытқулардың болуы заңды, әйтсе де ақын сол айтыстағы түйінді-түйінді ой өзегін көшелі сөз жүйесін өз сөз саптауына қарай толық сақтау міндетті.
Қайталап айту кезінде негізгі салмақ жырлаушының алғырлық – зейіні мен дарын-қабілетіне байланысты. Рас, уақыт озып, айтыс мерзімі ұзаған сайын, оның дәуір талабына сай өзгеріп, жаңарып отыруына ешбір дау жоқ.
Айтыстағы ақындық тәсіл жеңу-жеңілу жүйесін әңімелегенде, айтпай кетуге болмайтын бір мәселе бар. Бұл – айтыс үстіндегі ақындардың шындықтан жалтармай, жолына жығылу жайы ертеден жалғасып келе жатқан дәстүрлі әділдік жайы. Айтыста жүйесіз құрғақ мойынсынудың өзі көп артық, бұдан оның ақындық атақ абыройы арта түспесе кемімейді, сондай-ақ бұл жайт ақынды үнемі шындыққа, әділеттікке тәрбиелеп отырады.
М.Әуезов өзінің “Қазақ әдебиеті тарихының” алғашқы кітабы мен соңғы басылуындағы айтысқа байланысты жазған тарауларында айтыс өлеңдерін ірі......