Тарих | ДОМБЫРА ФИЛОСОФИЯСЫ

ДОМБЫРА ФИЛОСОФИЯСЫ

Домбыра - қазақтың жаны. Ол тар жол, тайғақ кешу жолдарын бастан өткерген қазақ тарихын парақтауға негiз бола алады. Ұлтымыздың болмысына куә болған әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлерiне жан бiтiрiп, оның құнды қалпын сақтауға негiз болғанын көремiз.
Бұл мақалада домбыра өнерiн сақтап, қорғап, дамытып, насихаттау шараларымен қатар, оның шығу тегi турасынан да ой салады. Домбыра бойында байқала бермейтiн пәндiк сапаларды айқындай түседi. Сахна төрiнде орындаушының еркiндiк қалпы туралы ой қозғалады және құлағын бұрап келтiру кезiнде байқалатын адамның төрт түрлi психологиялық мiнезiн ашатын құбылыстар сөз болады.
Ғасырлар қойнауында қалыптасқан музыкалық-эстетикалық асыл мұраларды домбыра аспабы жеткiздi. Күй мен оның әңгiмесi қоса өрiлiп, домбыра мен аңыз қатар өрбiдi. «...Алғашқы рулық замандағы бiр адам (батыр, мерген) аңда немесе жорықта жүрiп, өзiнiң басынан кешкен бiр оқиғаны руластарына айтып беруi мүмкiн. Бұл жай әңгiме. Оны естiген адамдар ендi басқа бiреулерге айтады, айтқанда өз жанынан желi қосуы да мүмкiн. Ал одан естiген кiсi тағы бiреуге айтады, ол да өзiнше баяндайды. Сөйтiп, алғашқы жай әңгiме хикаяға, бiрте-бiрте аңызға айналады. Бiраз уақыт өткен соң ол аңыз бiршама көркемделiп, әпсана-хикаятқа айналуы мүмкiн. Мiне, бұл өмiр шындығына тiкелей қатысы бар...» дейдi белгiлi ғалым С. Қасқабасов. Аңыз әңгiменiң рухын күй сарыны күшейте түссе, күйлердiң сарыны аңызды әсерлеп жеткiзуге ықпал ете алады.
Домбыра бар жерде қазақ халқының тiлi, өнерi, тарихы бiрге жүредi. Домбыра аспабының философиясын ашуда аңыз-әңгiмелердiң желiсiне сүйенуге болады. «Ертеде бiр хан қызының кедей жiгiтпен көңiл жарастырғанын сезiп қалады да жiгiттi дереу дарға астырады. Екi қабат болып қалған қыз мезгiлi жетiп босанады. Оны аңдыған мыстан кемпiр егiз баланы көз көрмес, құлақ естiмес, алыс жерге апарып, жап-жасыл үлкен бәйтерек басына ұлды батысқа, қызды шығысқа қаратып iлiп кетедi. Сәбилердiң көз жасы тамған бәйтерек солады, жүрегi тоқтаған нәрестелермен бiрге ағаш та қуарады. Қаңқу әңгiме халық арасында жата ма, оны естiген қыз егiзiн iздеп, жолға шығады. Жолдан шаршаған қыз бала ағаш түбiне келiп, демалады. Құлағына күмбiрлеген сарын естiледi. Қайдан шығатын әуен екенiн бiлгiсi келiп ағаш үстiне шығып тыңдаса, жаңағы бәйтерек сынып кетедi. Ағаш, түбiнен басына дейiн iшi қуыс екенiн көредi. Екi басында бұтақтан-бұтаққа керiлiп қалған iшектердi көредi. Екi iшек самал желмен тербелiп, одан әуен шығады екен. «Егiз құлынымнан қалған жұрнақ осы болар» деп сол ағаштан аспап жасап алады. Батысқа қараған iшегi бостау, шығысқа қараған iшегi қаттылау керiлген екен. «Астыңғы iшек - жiңiшке дауысты қызым Зарлық, ал, үстiнгi iшек - бос қоңыр дауысты ұлым Мұңлық болсын» деп екi iшекке ат қойып, домбырасын тартып, күй шығарып кеткен екен» дейдi аңыз-әңгiме туралы еңбегiнде Ө. Жәнiбеков.
Мұндай аңыздарда айтылатын бәйтерек ағаш домбыра болмысымен үндес. Домбыра ағаштан жасалынып, одан әуен туады. Адамның қос iшектi соғуы арқылы пайда болатын әуенi жел, дауыл әсерiнен туатын сылдырлаған дыбыс үндерiн еске салады. Демек екi бағыт негiзiнде әрекет байқалады. Оның бiрiнде жел Бәйтерекке әсер етiп, қозғалудан ызың естiлсе, екiншi бағытта адамның домбыра шектерiн тербету арқылы әуендер шығады. Бәйтерек ағаш аңыздарда дүниенiң кеңдiгiн көрсетудiң символы болса, домбыра аспабынан туған үн өмiр мәнiн ұғынуға шақырады. Бәйтерек домбыра болып үн қатады. Ол табиғат пен өмiрдiң жалғасқан айналмалы шексiздiгiн меңзейдi.
Профессор С. Қасқабасов: «...Бәйтеректiң басына ұя салған Самұрық (не Алып қарақұс) кейiпкердi аспан әлемiне алып ұшады, я болмаса жер бетiне шығарады... зәулiм бәйтерек бейнесi - қазақ жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрi. Мұны қазақтардың айдалада өсiп тұрған жалғыз ағашты қадiр тұту салтынан да көруге болады» дегендi айтады. Бәйтерек ағаш киелi домбыра аспабы арқылы адамдарға музыкалық-эстетикалық әсер бередi. Аспаннан нәр алу космостық ұғымды бiлдiредi. Сол космос арқылы адамдар музыка тудырады. Космостан бәйтерекке, бәйтеректен адамға берiлуi де мүмкiн. Бұл ойымызды Ш. Уәлихановтың мына пiкiрi қуаттай түседi. «Жапанда өсiп тұратын жалғыз ағаш, немесе бұта қадiрленiп, оның басына түнейдi. Оның қасынан өтiп бара жатып, адамдар ағаштың бұтақтарына шүберек байлайды, ыдыс тастайды, тiптi құрбандыққа мал шалады, я болмаса аттың жалын түйiп тастайды». Бәйтерек ағаш басына барып, сиыну арқылы олар өздерiне қуат жинайды. Сезiнген сезiмдерiн домбыра аспабы арқылы музыкалық-эстетикалық әсемдiк сұлулығын бiр-бiрiне бiлдiредi. Ол бәйтерек жаратылысының эстетикалық болмысының жоғарылығымен iштей байланыс табады.
Бұл жайды арқалы жырау Қашаған жақсы айтып кеткен: Қолымдағы қу ағаш, Сөйлеп тұрған бұл ағаш. Қолымдағы ағашым - Алып жүрген домбыра. «Домбыра күнә» деген сөз Тек бiр айтқан дабыра. Пайғамбарым туғанда, Бесiк болған бұл ағаш. Ыбырайым Кәрба салғанда, Мешiт болған бұл ағаш. Ықырам үйдiң алдында, Есiк болған бұл ағаш. Қашаған жырау ағаш (бәйтерек - Е.Ж., А.Е.) пен домбыра арасындағы байланысқа мән берiп, олардың қасиеттерiнiң өзара сабақтас екенiн көре бiлген. Ресми деректерде де аңыз бәйтерек пен кәдiмгi бәйтеректiң ұқсастықтары айқын байқалады: «Бәйтерек, мырза терек (Populus italica) биiктiгi 40 м шамасында, қабығы айғыздалып тiлiнген, қоңырқай түстi. Бұтақтары жан-жаққа тармақталмай, жоғары қарай ұмтыла өседi. Бұтақ шоғыры пирамида тәрiздес. Жас өркендерi мен жас сабақтары түктi келедi, жапырақтары жалпақтау, үш бұрышты, ұшы үшкiрлеу не доғалдау, жапырақ жиектерi ара тiсi тәрiздес болады. Жерорта теңiзi жағалауында, Кiшi Азияда, Иранда, Еуропаның оңтүстiгiнде, Қапқазда, Орта Азияда, Қазақстанның Қызылорда, Шымкент, Алматы, Талдықорған облыстарында кездеседi. Жемiсi - көп тұқымды қауашақ. Жемiсiнде эфир майы болғандықтан парфюмерияда қолданылады. Дiңi қағаз өндiрiсiнде пайдаланылады» (Қазақ совет энциклопедиясы, 2-том).
Астана қаласында зәулiм бәйтерек ағаш, жаңа дизайндық үлгiмен архитектуралық құрылыс орналастырылды. Мұның өзi ата- бабалардан жалғасын тауып келе жатқан бәйтерек негiзiнде қалыптасқан домбыра үлгiсiн де еске салады. Жапан далада жалғыз өскен бәйтерек ағаштың жүрек тербетер сыбдыры дыбыстық әуенге айналып, адамдар оны табиғаттың ерекше құбылысы деп бағалап оған сиынып отырған. Бәйтерек ағаштың қылықтарына ұқсасын деп аспап жасап алуы да сол негiзге меңзейдi. Ағаштың тамыры жер астында, бұтағы мен сабақтары жер үстiнде, ұшар басы аспанмен тiлдесiп, түрлi сыбдыр дыбыс құрап, сезгiш көңiлге айрықша әсер еткен. Әуен - тазалықтың нышаны, ал Бәйтерек - үш әлем байланысының символы.
Бұл орайда Ш. Уәлихановтың болжамы жүйе түзуге жетелейдi: «...ән аспанда қалықтап ұшып, жер бетiне жақын келедi. Оның жерге ең жақындаған кезiн байқаған халық әндi ұстап қалған, ал өте жоғары қалықтаған, жердiң адамдары ешнәрсе үйрене алмаған. Құдайдың құдiретiмен келген ән қазақ жерiнде тiптi төмен ұшқанда қазақ халқы оны естiп, әндi жақсы айтатын болған». Демек, аспаннан пайда болған әуен Бәйтерекке берiлiп, одан шыққан әуен саққұлақ адамдарға естiлiп, ол дыбыстарды әуенге айналдырса керек. Оны орындаушылар өңдеп, дамытып, адамдардың әрекетiмен қалыптастырып, бiр-бiрiне үйретiп отырған. Сөйтiп үш түрлi әлемнiң құдiретiн бәйтерек ұғымы тiкелей байланыстырып тұрғандай. «Бәйтерек» ағаштан пайда болған әуендер домбыра арқылы құрастырылып, шағын музыкалық үндердiң жиынтығы келе-келе дамып отырған. Оған дәлел: қазақ музыкасында табиғатқа байланысты туған ән мен күй атаулары көптеп саналады. Мысалы: «Сары өзен», «Ертiс толқыны», «Боз төбе», «Қызыл қайың», «Мұңлық-Зарлық», «Тәңiрi күйi», «Аққу», «Құланның тарпуы», «Ақсақ құлан», «Бозiнген», «Шұбар ат», «Тепең көк» т.б. күйлер тегiне лайық туған.
Қамысты алып үрлесе, одан белгiлi бiр дыбыстар шығады. Ол Ескендiр патшаға байланысты жеткен аңыздарда айтылады. «Ескендiр патшаның басында мүйiзi болады, мүйiзi бар екенiн елге бiлдiрмеу үшiн ол шашын алған адамдардың бәрiн өлтiрiп отырған. Ең соңында бiр шаштаразшы тiрi қалады. Бiрақ ол Ескендiрдiң мүйiзi туралы құпияны жасыра алмай, құдыққа барып айқайлайды. Құдықтан қамыс өсiп шығады. Ол қамыстан бiр қойшы сыбызғы жасап, ән салады. Сөйтсе сыбызғыдан шыққан дыбыс «Ескендiрдiң мүйiзi бар!» деген сөз болады да, құпия елге тарап кетедi». Бұл аңыз музыканың үш әлеммен байланысы бар екенiн тағы бiр танытқандай. Қамысты үрлеу арқылы одан пайда болған әуен сыртқа теуiп шығады, ол жұрттың құлағына жетедi, демек өмiр мен үш әлемнiң арасында бiр байланыс заңдылығы бар.
Шығарушылық (ақын, композитор) қасиеттердi адам өзi бiлiп, болмаса бiреудiң оқып үйретуi арқылы жасамайды. Ондай қасиет үш әлемнiң қуатты күшi арқылы берiледi. «Келдiбек толғау айтқанда, ол отырған киiз үй шайқалатын, өз даусымен ол дауыл тұрғызатын, ауылға кенет құйын соғып, бұл стихияның iшiнен көзге көрiнбейтiн салт аттылардың тұяқтарының дүбiрiнен жер қайысатын едi», - дейдi М. Әуезов. Музыка дыбыстан құралады. Табиғаттан пайда болған жаңбыр, дауыл, жел, су сылдыры, құстардың үнi, аңдардың үнi мен қимылы, жан-жануарлардың боздау, кiсiнеу, мөңiреу, маңырау т.б. дыбыстарға елiктеуден әуен туады. «Мен далада тудым, дала менi асырады, бақты...
Дала өзгерсе, бiзде өзгеремiз. Бұлттан шыққан күн қандай шұғылалы, жарық, жадыраңқы болса, бiз де төбемiздегi аспанды торлаған қара бұлт көшкенде, бұрынғының бәрiн ұмытып, уайым-қайғыны серпiп тастап, жаңаша өмiр сүретiн боламыз...Сол кезде мен де өзгеремiн, өзiмнiң екi iшектi домбырамды басқаша күйлеп аламын да, мүлдем басқа күйлердi тартамын, домбыраға қосылып мүлдем бөтен ән айтатын болам...» дейдi А. Ивановский өз шығармасында. Даланың құбылуына байланысты музыка да сан түрлi мұңды, көңiлдi ырғақтарға толы болады. Өйткенi адамды қоршап, сыртынан жауып тұрған табиғат құбылыстары жаңа шығармалардың тууына әсер етпей тұра алмайды.
«…Қорқыт... дүниенi түгел шарлаған соң елiне қайтып келiп, желмаясын сойып, оның терiсiмен қобызының сыртын қаптайды. Құрғақ жерде тұрса бiр күнi ажал жетiп келер деген қауiппен бiр қырмызы масаты кiлемдi алып, Сырдарияның суына төсеп, сонда қобызын тартып тұра берiптi. Қорқыт дүние кезгендегi арманын да, өлiмнен қашқан қайғысын да, өзi көрген жақсылық-жамандық жайларын да қобызында ойнаған ғажап сұлу күйлермен жеткiзiп баяндайды. Қорқыт күйлерiн бүкiл дүние, жан иесi түгел ұйып тыңдайды... Қорқыт Сырдарияның көз жасындай суына қарап отырып, қобызын күйлеп, «өлiм менi қанша қуса да мен оны бұл жереге келтiрмеспiн» деп қобызын үздiксiз тарта берiптi. Қорқыттың күңiренген күйлерiн балқып тыңдаған ажал да бұған жақын келе алмапты» Қорқыт туралы аңызда осылай баяндалады. Қорқыт тұжырымы музыка әлемiнiң құдiреттi күш екенiн танытады.
Үш әлемнiң байланысы адамға музыка үнiмен жетедi. Сол музыка арқылы берiлген жұмбақ әуендi тыңдап, оның түйiнiн шеше бiлген адамға нұр құйылады. Музыканы түсiнген адамдарды әуен әсемдендiрiп тазалайды. Ал музыканы түсiне бiлмегендер үшiн бұл беймәлiм құбылыс. Демек адамдар музыканы түсiнушi мен түсiнбеушiлер болып екiге бөлiнедi. Қазiргi музыканы түсiнбеушiлердiң үлес саны түсiнушiлерден артық. Оның басты себебi - ұлттық тәрбие мен бiлiмнiң салмағы рухани сипаттан материалдық пригматизмге ауып кетуiнен туындап отыр. Бiрiншi - өнер, екiншi - тiл, үшiншi - тарих, осы үшеуiн ұрпақ бойына дарыту әлi де үлкен күшпен келуде. Зийа ад-дин Нахшабиды тыңдаңыз: «Патша баласының ақыл-есiн тексеру үшiн ғұламалар оған музыка әуенiн тыңдатып, сынақтан өткiзедi: «Бала бесiгiнiң жанына тағы да бiрнеше бесiк қойылады. Бәрiнде де бала бар едi. Содан соң өнерпаздарға түрлiше күйлер тартқызады. Аспаптар да сан түрлi. Оның iшiнде тамбур, дутар, кеманша, барбитон, ребаб және қытай аспаптары да болды. Даңғыраның күндей шалқыған үнiнен соң, кеманшаның түндей қайғылы үнi естiледi». Сол үнге патша баласы ең бiрiншi болып елiктеп, оның тектi тұқымынан екенiн айқындайды» Зийа ад-дин Нахшаби. Мiне, көрiп отырғанымыздай, музыка арқылы баланың есi мен тектiлiгiн анықтайды. Бұл адам болмысында музыканың үлес салмағы өте жоғары екенiн танытады.
Музыканың бүкiл тiршiлiкке араласу себебi, ол үйлесiмдi әуен дыбысы. Ал дыбыс - табиғаттан туындаса, үш әлем арқылы нұрлы әуен адамға жетедi. Өнер адамдары үш әлем байланысының ықпалында болады. Өнер адамдары әуендi космос арқылы төбеден қабылдап, бойға құйып алады, өңделу арқылы сыртқа тебiренiп шығады, басқаларға жеткiзiледi. Үш әлемдi байланыстырып тұрған бәйтеректiң сан-салалы тамыры жер астында, ал оның жайқалған бұтағы жер үстiнде. Ағаш күндiз-түнi аспан және жермен байланыста болады. Аспан арқылы табиғат әуенiн бойына жинайды. Ағаштан дыбыс пайда болады, бүкiл аспап ағаштан жасалады. Музыкалық «күй» жанрының дамып, қалыптасу тегiнде бiр негiз бар. «Күй» деген сөздiң арғы тегi «көк» пен байланысты...ендеше күйдiң де көкпен, аспанмен байланысты болғанын көремiз. Көк пен су екеуi бiр кезде бiр ұғым болған. Бiрi - жоғарғы аспан, бiрi - төменгi аспан болып саналған.
Көне дәуiр ұғымында екеуi де космос. Музыканың алғашқы шығатын жерi адамның сыртқы табиғатымен байланысуы, астарлап араласуы, - деп Қ. Жұбанов музыканың аспан мағынасына жақындығын тағы да дәлелдеп өтедi. Махмуд Қашқари «Диуани лұғат» деген XI ғасырдан қалған кiтабында «ол көк» деген сөздi мысалға алып, оны «ән салып тұр» деп аударады. Демек «көк» сөзiнiң аспанмен байланысуы, аспаннан нәр алып, «күйге» айналуы, адамның көңiл күйiне әсер етуi, табиғатпен тiкелей араласуы - ғылымда және қоғамдық пiкiрде мойындалған тенденция. Табиғаттың бұзылуы, адамдардың бұзылуына әкелiп соғуда.
Домбырадан алшақтаған қазақ жұртында ұлттық құндылық жұтаң. Ұлттық құндылықтар жадағай жерде тiлi мен мәдениетi және жер байлығы талан-таражға түсiп, ыдырап, күйреуге келiп тiреледi. Ауру ұрпақ ойсыз, әлсiз, күшсiз болады. Домбыра әуенi арқылы тәрбиеленген ұрпақ күй сарынын ұғып, аңыз-әңгiме негiзiнде оның мазмұнын түсiне алады. -Бiздiң көктегi тәңiр - ер, ал жердегi Ұмай ана - әйел. Домбыраны оң қолға алып тартқан кезде үстiнгi iшек аспанмен тiлдессе, астынғы iшек жермен тiлдеседi. Екеуi бiрiгiп Тәңiр мен Ұмай ананың ұрпағындай нұрын шашып сиқырлы әуен тудырады. Оны ұрпақ деп бейнелеуге болады.
Безендiрген жер жүзiн тәңiрiм шебер, Мейiрбандық дүниеге нұрын төгер. Анамыздай жер иiп емiзгенде, Бейне әкеңдей үстiңе аспан төнер, - дейдi Абай. Ұлы ақынның космостан хабар алып отырғанын өлеңдерiнен ұғуға болады. Абай екi алып күштi тең ұстаған: бiрi - көк болса, екiншiсi - жер. Абай бәйтерек секiлдi аспан мен жерден тең дәрежеде нәр алып, шығармаларды туғызған.
Ғалым З. Ахметов Абайдың «Жазғытұры» атты өлеңiнде... жердi мейiрiмдi анаға, аспанды қамқор әкеге теңейдi. Жердi ана бейнесiне алып қарау - қазақ халқы ғана емес, басқа елдердiң де ой-санасына тән нәрсе. Аспанды әке бейнесiнде көрсету де жайдан-жай алына салмаған», - дейдi. Өмiрдiң өзi табиғатта жұп өмiр сүретiнi сияқты домбыраның екi iшегi де сағынысқан жарлар елесiн бередi. «Көкте «ұлы тәңiр-ие» жердегi әр түрлi заттарды билейдi, көк «иелермен» адам баласы тiлдеседi деп нанған» көк тәңiр жердiң иесi екенiн айтады С. Сейфуллин.
Демек өмiр сүрiп жүрген ерлi-зайыпты адамдардың да иесi еркек екенiн еске салады. «Қазақ тiлiнде «тәңiр» деп көктi, «теңiз» деп суды айтады. «Тәңiр» - көктегi су болса, «теңiз» - жердегi су. Басқаша айтқанда, аспанның өзi әуелде «су» деп түсiнiлген, оның «көк», «тәңiр» болып аталуы содан. Ал, жердегi су да түсi жағынан аспан, яғни тәңiр сияқты көк болғандықтан теңiз деп аталған...үш түрлi әлем аспан, жер, жер асты...» - дейдi профессор С. Қасқабасов. Жердегi судың аспан түстес болып келуi әкенiң мейiрiмдiлiк қасиетiнен туған. Адам баласы өмiр сүру үшiн оған қажеттi қорек керек. Ол - судың қасиетi. Ол Жер-Ана Ұмайдың сүтi. Ал одан пайда болған сылдыр, сыбдыр дыбыстар әуендердiң негiзiн құрайды. Судың дүрiлi, гүрiлi, күмбiрi, сыңғырлаған үнi күйге ұласып, асыл мұра көздерiне айналды. Судың өзi ер-ұрғашы болып өмiр сүредi. Судың қатты гүрiлдеген дауысы еркектiң қасиетi. Бiркелкi, жай, ерке қалыпта ағу ақылды ару қылығы iсi. Музыка әлемiнде де осы қасиеттер бар.
Үш әлем аспан, жер, жер асты байланысы туралы Шоқан былай айтады: «Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдiктi тамағынан тартады, бiз ортада, жер бетiнде тұрамыз, сондықтан белдiктi белiмiзге байлаймыз, ал, жердiң астындағы адамдар белдiгiн аяғына орайды, олардың өздерiнiң күнi, айы, жұлдыздары бар». Домбыра аспабында да үш құрылым бар: бас, мойын, шанақ болып келедi. Шанақ жер қойнына ұқсас. Ол өмiрден өткен бабалар үнi мен сөзiнiң қоймасы. Мойын арқылы белгiлi бiр сазға түседi. Бас iшек бұрауының сақшысы. Музыкалық әуендер мойыннан құралады, шанақтан шығады. Домбыраның басы - Аспан, Домбыраның мойны - Бәйтерек, Домбыраның шанағы - Жер. Үш әлем домбыра бойында да бар екен. Демек «бiз ортада, жер бетiнде тұрамыз» деуiнде негiз бар. Домбыраның мойны арқылы әуендер шашылады. Бәйтеректiң бұтақтары жайылып, өнiмiн шашады. Жер құнарын берiп тұрады.
Шанақ әуенiн шашып тұрады. Домбыраның басы ретiн қарап тұрады, аспан да өмiр ретiн қарап тұрады. Үш әлемдi байланыстырған «Бәйтерек», одан пайда болған «Домбыра», адам қажетiне жарап, байланысу арқылы тәрбие мен бiлiм көзiн ашуға ықпал еткен. Үш әлеммен байланысқан құдiрет иесi - домбыра өнерi ұлттық идеологияны дамыту үшiн де керек. Ұлттық идеологияда домбыра әуенiн ұстанбай, ұлттық құндылықтарды сақтап жалғастыру қиын болмақ. Жерден өскен ағаш адамға пайдасын (жемiс, жапырақ) бередi. Ал домбыра қоңыр әуен арқылы құлаққа енiп, ықпал етедi. Жерден өнген өнiмдер адам қорегiне қажет болса, домбырадан шыққан күй - адамның рухани жан азығы.
Демек, айналаны қоршап тұрған дыбыс екен, ал оны жағымды әуендерге айналдырып жеткiзетiн - домбыра аспабы. Егер, қоршаған айналаның дыбыстары түгел жойылатын болса, онда адамдардың өмiр сүру қабiлетiне нұқсан келген болар едi. Мысалы, қазiргi үлкен қалаларда құстардың табиғи сайрауының жоқтығы үлкен ой салады. «Қазақ халқы, мүмкiн, өмiрдi тек өнер ғана сәндендiредi, тек өнер ғана бiздi ерте қартаюдан сақтандырады...»деген түсiнiктiң қалыптасуының астарында бәлкiм осы қағида бар шығар дейдi Г. Потанин.
Мүмкiн бәйтерек негiзiнен әуен шығып, адамдарды елжiретiп, бойын балқытып, әсерлендiруiнiң арқасында түрлi өнердiң пайда болуына ықпал еткен болар. Өнер адамдарды бағындырып, табындыруға шамасы жетедi.
Аристотель: «Ырғақ пен әуенде әрқашан өмiр шындығы болады. Онда адамдардың қайраты мен көркемдiлiгi, ерлiгi мен байсалдылығы және соларға тән барлық қайшылықтар, сонымен бiрге адамдардың мiнез-құлықтары да бейнеленедi» дейдi. Өнердi тыңдап отырған адамдар қол соғады, қосылып ыңылдайды, айтады. Демек өнер тұтас адам баласын қамти алады. Кабуснамада: «...Барлық үлкен-кiшiге өнер үйрету қажет. Өйткенi тек өнер үйренумен ғана өз замандастарыңнан дәрежең биiк бола алады. Әр уақытта сен өзiң өнер иесi болып, замандастарыңда сендегi қасиеттiң жоқ екенiне көзiң жеткен жағдайда ғана өзiңдi басқалардан артық деп айтуыңа болады» деген.
Той, жиын, мереке, отырыстар мiндеттi түрде өнер адамы арқылы өтедi. Ал ән, күй тартылған жерде келеңсiз жағдай болмайды. Өйткенi музыка әуенi кез келген түсiнiспестiк құбылыстарды ынтымақтастық негiзде алып шыға алады. Музыка жақсылыққа септiк ете алады. Авторы: Жасарал Еңсепов, Қазақстан Республикасының бiлiм беру iсiнiң үздiгi, күйшi, композитор, «ДЭККО» жанрының авторы, педагогика ғылымдарының кандидаты.

Асылбек Еңсепов, «Дарын» мемлекеттiк жаст http://www.dmk.kz