Әңгімелер ✍️

«Не дейсің, Ұлжан шешейді ауруханадан шығарып, үйіне алып келіпті. Айтуға болмайтын «жаман ауру» екен – науқасы. Балалары аузына су тамызып отырған көрінеді» – деген суық хабар тау баурайындағы кішкентай ауылға жылдам тарап үлгерді.

Ұлжан шешей ауруханада жатқанда көңілін сұрап бара алмағандар өздерін кінәлі сезінгендей алдымен жетті. Алғашқы келген бес-алты әйел – өз қатарластары, абысын-ажындары еді. Бәрін бастап келген Бибіжан деген абысыны көңілі босап, есіктен кіре бергеннен-ақ жылап қоя берген. «Ес-түссіз, әбден қиналып жатқан шығар»,

• деп ойлаған-ды. «Үйбай-ау, сендер мені «өлтіріп те» қойдыңдар ма? Дауыс салғандарыңа жол болсын!» – деп қинала езу тартып күлімсіреген Ұлжан шешейді көргенде ол да күмілжіп, абдырап-ақ қалды. «Біз қайдан білейік, ел- жұрт солай деген соң», – десті қысыла төмен қарап.
  
  
  
  • Қайдан білесіңдер, бәлкім, жазылып, орнымнан тұрып кететін де шығармын. Ондайларда бар көрінеді ғой. Бұл жолы Ұлжан шешейдің дауысы ширақтау естілді.
  
  
  • Ойбай-ау, шешей! Мұныңыз тіпті рас. Анау Арыста, Шәуілдірде, Созақта жазылып кеткендер бар көрінеді. Өз құлағыммен естідім. Оллаһи, ана жолы қара қайнағаның үлкен баласының қайын енесі жазылып   кетіпті,   – деп әңгімесін бастай жөнелді Бижамал жейтін әйел. Бижамалдың бір әңгіме бастаса, ешкімге дес бермей, мезі ететін әдетін бәрі білетін.
  
  
  
  

Ұлжан шешей:

• Ешкім мәңгі өмір сүрмейді. Біреу ерте, біреу кеш дегендей. Дәм-тұз жазылармын, жазылмасам... – деп сөзінің аяғының соңын жұтып қойды. Сөйтті де:


• Шай әкеліңдер, – деп жанында отырған келініне ишарат білдірді.


• Жоқ, шешей, әуре болмасын. Нан ауыз тисек болды,

• деп әйелдер жағы жинала бастады. Ұлжан шешей басын жастыққа қойып еді, көзі ілініп кетіпті. Дәлізден самбырлаған дауыс естілді.
  
  
  
  • Есік қайда, құрғыр, неге ашпайсыңдар? – Бұл келген Дәуренбек қария еді. Ұлжан шешей ол кісіні қайнаға дейді. Қазір осы ауылдың жасы үлкен қариясы. Марқұм күйеуінен он екі-он үш жас үлкендігі бар.
  
  
  
  

–.... Келінжан, амансың ба? – деп кіріп келді. Ұлжан шешей орнынан тұрып, сәлем салмақ ыңғай білдіріп еді:

• Жата ғой, жата ғой. Ниетіңе Алла риза болсын, – деп оң жағын ала жайлап жүрелей отырды.
  
  
  
  • Келгеніңді бағана естігем. Біреу есегімді мініп кетіпті, соны тосып-тосып келмеген соң жаяу келдім.
  
  
  
  

Содан соң сәл үнсіз отырды да:

• Келін шырағым, бекем бол! Осы күні ауру да көбейді, балгер мен тәуіп те көбейді. Кім біледі, бір нәрседен бір нәрсе себеп болып, айығып та кетерсің. Не болса да пешенеге жазғанын көресің. Құдай – керек адамды өзі алып кетеді. Бармаймын деп айта алмайсың. Тірщіліктің мәні – ұзақ-қысқа жасағанда емес, пенденің өзгелерге жасаған жақсылығы мен еткен еңбегінде болса керек. Не дейін, бір шаңырақтың түтінін сөндірмей, анау Айтбайдан қалған төрт-бес жаман немелерді жетілдіремін деумен-ақ өткен жоқ па сенің көп күнің. Сол қайратыңа, еңбегіңе жұрттың бәрі риза. Осы күні қай еркек, жалғыз шаңыраққа да ие бола алмай жүрген жоқ па?! Затың әйел болса да, ер-азаматтық мінез, ерлік таныттың. Бұл еңбегің адам түгілі құдайдың өзіне де аян. Езіліп уайымға

беріле берсең, дертің де дендей береді. Сондықтан басқа салғанды төзімділікпен жеңе біл, – деді де Дәуренбек қария көп сөйлеп кеткен жоқпын ба дегендей жан-жағына қарап алды да:

• Қой, күн кеш болып қалыпты. Намаздың да уақыты болыпты. Ауылдамын ғой, келіп тұрамын, – деп орнынан тұрды.


• Қайнаға, отырмадыңыз ба? Шай ішсеңізші, – деді Ұлжан шешей әлсіз үнмен. Дәуренбек қария мойнын бұрмады, естімей де қалған екен.


• Е-е, бұл кісіде қартайыпты-ау, – деді Ұлжан шешей іштей.

Ұлжан шешей көз шырымын алмақ болып жастыққа қайта қисайып еді, кірпіктері еш айқаспай қойды. Шынында да несіне езіліп, үгіле береді. Қайнағасының сөзінде де жан бар-ау. Өзі тумаса да өзі туғаннан бетерге жақсы көріп, Айтбайдың кіші әйелі туған төрт-бес баланы өсірудің бар бейнетін бірге бөлісіп, ыстық-суығын бірге көргені де рас. Жатырқаған жері жоқ. Олар дегенде ақ пейілін, адал көңілін, ыстық-ықыласын, жүрек жылуын еш аяған жоқ. Ойлап қараса, мұқалып жаси берер жөні жоқ екен-ау.

Өзі бауырына басқан Айтбайдың қыздары мен ұлдары оны да анамыз деп санап, қасынан бір елі қалмайтын. Бала жүрегі сезімтал ғой. Кім мейірім шуағын төгіп, жылы қабақ танытса, сол адамды жақсы көреді. Есейе келе туған шешелерінің кім екендеріне көздері жеткенде Ұлжан шешейді бұрын қалай жақсы көрсе, солай жақсы көрді. Әлі де сол қалыптарынан танған емес. Осы ауылға келін болып түскен кезі есіне түсті. Ел соғыстан ес жиып, қарны тоя бастаған кез еді-ау. Жаны соғыс салған жарадан жазыла бастаған халықтың көңіл-күйі көтеріліп, ән-жыр естіле бастаған. Қанша қырғын болса да, өмір тоқтай ма! Қайтадан ана жерде, мына жерде тойлар өте бастады. Ел

де той-томалақтан қалмайтын. Бір сәт болса да қайғы- мұңды ұмытады. Сол тойлардың бірі – марқұм Айтбай екеуінің тойы еді. Айтбайды екі-үш тойда көріп, тілдесіп қана қалған. Ұзын бойлы, ақ сары жүзді, шегір көзді. Ұяла кұлімсіресе, ақ сары жүзі қызарып кетеді екен. Мінезі де салмақты. Көздерімен тілдесіп, іштей ұғынысып та қалған. Екеуі де өз ойларын әке-шешелеріне білдіргенде екі жақ та қарсы бола қоймады.

Қыз ұзату тойы кезінде қызды ауылдың жеңгелері күйеу баланы түрлі сынаққа салды емес пе? Бір жеңгесі әңгімелесіп, әзілдесіп отырған болып, Айтбайдың шалбарын көрпеге тігіп тастапты. Түрегелген кезде өзімен бірге көрпені көтере тұрған Айтбайды көрген жұрт қыран- топан күлкіге көмілген. Күйеу жолдас жігіт бәкісімен дереу көрпені тіккен жіптерді қиған. «Айтбайдың мұн аңғармағаны – қулық-сұмдықты білмейтін аңғалдығынан ғой», – деп ойлаған сонда Ұлжан.

Марқұм содан көз жұмғанша сол қалпынан айныған жоқ қой. Араларындағы сыйластық, кісі қызығарлықтай еді. Тіпті бір-біріне ренжіп те көрмепті. Тек бір ғана нәрсе жетіспейтін. Ол – перзент еді. Кейде тағдырдың жоқ жерде сараңдық танытып, қытымыр мінез көрсететіні бар емес пе?! Әйтеуір, бұларға келгенде қырсығына басты. Айтбайға жасырып та, жасырмай да барған балгер, көрінбеген тәуіп қалмады. Бірақ үміт үзілмеген. Қанша дегенмен, мейлі еркек, мейлі әйел болсын, балалы болғанды қалайды. «Құс екеш құс та ұя түзеп, балапан ұшырсам» дейді. Ол тілек орындалмаса, өле-өлгенше жаныңа маза бермес. Айтбай соны сөзбен білдірмесе де, оны Ұлжан қабағынан аңғарғандай болған. Жас болса келіп қалды, уақыт бір орнында тұрмайды, ерте ме, кеш пе бір шешімге келетіні анық деп ойлаған. Ұлжан бір күні Айтбайға өз ойын білдірсін. Сондағы айтқаны: «Менен үміт жоқ, сенің жолыңды байламаймын, басқа біреуді

әйел етіп ал», – деді. Айтбай алғашында шоршып түсті.

• Сенде қайдағыны айтады екенсің! Маған өзіңнен басқа ешкімнің керегі жоқ. Оның үстіне маған әйел үстіне кім әйел боп тие салады. Сенен еш уақытта да айырылмаймын, – деді Ұлжанды құшағына ала түсіп. Ұлжанның бұл әңгімені қозғағаны да жайдан-жай емес еді. Айтбайға көздеп жүрген адамы да бар болатын. Өзінің нағашыларына алыс ағайын болып келетін Нұржан дейтін кісінің Сара есімді қызы. Әке-шешесі ерте қайтыс болып, аға-жеңге қолында қалған, соңында тете інісі бар. Жеңгесі жайсыз, қыз бен балаға күн көрсетпейді дегенді еститін. Несі бар, Айтбайға қосылса жаман болмайды. Інісіне де қамқор болар еді. Ал өзіне келетін болса, дәм-тұздары жарасса, бәрі бір шаңырақ астында тұра береді. Болмаса, Айтбайдың бақыты үшін кетуге де тура келеді. Кетер болса, оған да титтей өкінбейді. Айтбайдың жолына байлау болып, кедергі келтірмек пе?! Өзің сүйген адамды бақытты етуден асқан бақыт бар ма? Сонымен өзі араға түсіп Айтбайды Сараға үйлендірген. Ұлжан бұрын қандай күйде жүрсе сол қалпында. Сара да момын бала екен. Кішкентайынан көп тепкі көрген бе, тым жалтақ. «Қарағым» деп жұмсасаң, қолды-аяққа тұрмайды. Араларында ешқандай жасырын сыр жоқ. Шүйіркелесіп шай ішеді, тірлік жайын сөз етіседі. Апалы- сіңілі адамдардай жарасып кетті. Жылға толмай Сара босанып, қыз тапты. «Бұл өзімнің қызым», – деп Ұлжан оны бауырына басты. Артынан ұл, бір қыз, тағы да ұл туды. «Балалы үй – базар» дегендей бәрі мәз-мейрам. Үй іші бала күлкісіне бөленді. Барлығының көңілі шат. Тату- тәтті өмір басталды. Бұл тағдыр Ұлжанның төзімін тағы да сынаған еді. Айтбай аяқасты қайғылы қазаға ұшырады. Марқұм жұмыс десе жанын салып істейтін. Тындырымды, елгезек еді. Ағаш кесетін цехта істейтін, ашық далада дайын тұрған өренелерді кеседі электр арамен. Күн

бұлтты, желкем болатын. Әлі жел көтеріліп, алай-дүлей болып кетеді. Үстіндегі сулығының етегін жел көтеріп, ара тісіне іліп кетеді. Ар жағын айту – тіпті қорқынышты. Сөйтіп есіл азамат осылай мерт болды.

«Ойпыр-ай, Айтбайдың шаңырағы не болады екен?! Екі әйелдің арасында шатақ шықпасын», – деп ел іштей тынған. Сөйтіп жүрген Айтбайдың қырқы да, жылы да өтті. Обалы не керек, Ұлжан да, Сара да, балалары да бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып дегендей ауыр қайғыны жеңе білді. Туған-туыстары да қарап қалмай, қол ұшын беріп қолғабыс етті. Бұл үйдің тірлігі бұрынғы бірсыдырғы қалпына түсе бастаған. Бір күні қайнағасы Дәуренбек қария келіп:

• Келін шырағым, Айтбай кеткен соң қайтер екен деп сыртыңнан бағып жүр едім. Жарайсыңдар, татулық, бірлікке не жетсін, лайым осы қалыптан танбаңдар! Мынау Ұлжан осы үйдің үлкені боп қалды, осының айтқанын істеңдер. Сендер тату болсаңдар, балалар қайда барады, – деп Сараға да ақыл айтқан. Одан бері талай уақытта өтіпті. Өзі болса алпыстан асты. Сара да елудің үстінде, тұңғыш қызы Бағила тұрмысқа шыққан. Ұлдың үлкені Әли тіпті Тәшкенге, Алматыдағы профессорларға дейін апарды. Жазылмаса да Ұлжанның көңілі бек риза. Осыларға еткен еңбегі, сүйіспеншілігі еш кетпепті. Өзім тумадым деп қалай айта алады. Адамның ойға берілсе шаршайтын әдеті емес пе?! Керісінше, осы ойлар бойына күш беріп жігерлендіре түскендей. Ауырғаннан бері өзін тұңғыш рет сергек сезінді. Дендеген дерт қойсын ба, Ұлжан шешей күннен-күнге әлсірей берді. Бір күні Сара мен балаларды шақырып алып: «Сендерге ризамын, тату- тәтті болыңдар!» – деп Ұлжан шешей мәңгіге көз жұмды. Әсіресе, балалары «апалап» жылағанда, жиналған жұрт еріксіз көздеріне жас алысты. «Қайтсін-ай, тумаса да өз туғандай бас-көз, қамқор болып еді-ау, марқұм. Соны

білгендері ғой, бұлардың», – деп жатты. Жаны шығып кеткеніне әлденеше сағат өтсе де, осы бір шынашақтай аққұба әйелдің жүзінен қайсарлық, табандылық табы ұзақ тұрып кетпей қалды.