Моноклоналды антиденелердің маңызы. Моноклоналды антиденелердің өндірісі. Бірінші сабақ. Биология, 11 сынып, дидактикалық материал.

Қосымша 4

Адамдағы моноклоналды антиденелер

 Антидене - бұл зиянды заттар болып табылатын антигендерге жауап ретінде ағзаның иммундық жүйесі шығаратын нәруыз. Антигендерге бактериялар, саңырауқұлақтар, паразиттер, вирустар, химиялық заттар және иммундық жүйе бөгде деп танитын басқа заттар кіреді. Кейде дене қалыпты ұлпаларды қате анықтап, ұлпаларға қарсы антиденелер шығарады. Бұл аутоиммунды жағдайлардың негізгі себебі, мысалы, ревматоидты артрит және бірнеше склероз немесе обыр.

 Антиденелер табиғи түрде иммундық жүйемен шығарылады. Алайда ғалымдар иммундық жүйенің әсерін еліктейтін зертханаларда антиденелер жасай алады. Бұл жасанды (синтетикалық) антиденелер аутоиммундық бұзылулары бар адамдарда қалыпты тіндерге/ұлпаларға шабуыл жасайтын нәруыздарға қарсы әрекет етеді. Антропогендік антиденелер тышқандарға немесе басқа қолайлы сүтқоректілерге антиденелер шығаратын адам генін енгізу арқылы алынады. Содан кейін тышқандарға антиденелер егіліп, ғалымдар антиденелер шығарғысы келеді. Бұл тышқандардың иммундық жасушаларында адамның қалаған антиденесін тудырады. «Моноклоналды антидене» термині антропогендік антидененің клондалған иммундық жасушалардан синтезделетіндігін, ал алынған бірдей моноклоналды антидененің антигеннің бір түрімен байланысатынын білдіреді.

 Моноклоналды антиденелі дәрі-дәрмектер тізімі (қолдануға рұқсат етілгендер) абциксимаб, адалимумаб, алемтузумаб, базиликсимаб, белимумаб, безлотоксумаб, канакинумаб, цетуксимаб, даклизумаб т.б. Әрбір дәрі-дәрмек арнаулы бір ауруды емдеуге қолданылады. Мысалы, базиликсимаб трансплантантқа қарсы тұруды емдейді, ал белимумаб жүйелі қызыл жіңішке эритематоз ауруын емдейді.

 Моноклоналды антиденелерді диагностикалауда қолдану

 МКА медицинада әр түрлі қолданыста және олар үшін қолданудың жаңа түрі зерттеу нысаны болып табылады. Олар диагностика үшін де, емдеу үшін де қолданылады. Мысалы, МКА терең тамыр тромбозы бар деп болжаған адамның денесіндегі қан ұйығыштарының орналасуын анықтауға болады. Антидене адамның қан ұйығының негізгі нәруызы фибринді тышқанға енгізу арқылы өндіріледі. Тышқан фибринге қарсы антидене шығаратын көптеген плазмалық жасушаларды жасайды; бұл плазмалық жасушалар оның көкбауырында жиналады. Плазмалық жасушалар ісік жасушаларымен бірігіп қосылады да антифибринді антидене өндіретін гибридома айналады. Гамма-сәуле шығаратын радиоактивті химиялық заттар әрбір антидене молекуласымен байланысуымен, радиоактивті белгіленген антиденелер жасалынады. Белгіленген антиденелер науқастың қанына енгізіледі. МКА денедегі қан ағымына түскендіктен, олар кез-келген фибрин молекулаларымен байланысады. Бұл белгіленген антиденелерден шығатын радиоактивтілік ағзада олардың қай жерде екенін анықтау үшін қолданылады. Адам организміндегі антиденелердің нақты орнын анықтау үшін гамма-сәулелік камера қолданылады. Белгіленген МКА орныққан жері кез-келген қан ұйығыштарының орналасуын көрсетеді.

 Қазір кезде жүздеген түрлі медициналық жағдайларға диагноз қоюға болатын көптеген MКА-лер бар. Мысалы, оларды ісік жасуашаларының орналасқан жерін анықтау үшін қолдануға болады. Себебі ісік жасушасы бетіндегі нәруыздар дене жасушасы бетіндегі нәруыздардан ерекшеленетіндіктен оны антиденелермен табуға болады. Олар сонымен қатар инфекцияны тудыратын вирус немесе бактерияның нақты штаммын анықтау үшін де қолданыла алады; бұл пациент үшін ең қолайлы емдеуді таңдауды тездетеді. MКА сондай-ақ қан құюдан алдын қанның сәйкестігі мен трансплатациядан алдын ұлпалардың сәйкестігін тексеру үшін қолданылады.

Моноклоналды антиденелерді медицинада қолданылуы

Ауруларды емдеуде моноклоналды антиденелерді қолдану иммунотерапия деп аталады, өйткені моноклоналды антидененің әр түрі организмдегі белгілі бір антигенге бағытталған.

Моноклоналды антиденелер үшін қолдану мыналарды қамтиды:

• Қатерлі ісік
• Ревматоидты артрит
• Шашыраңқы склероз
• Жүрек-қан тамырлары аурулары
• Ойық жаралы колит
• Псориаз

Моноклоналды антиденелердің жанама әсерлері

 Бұл жанама әсерлер бірнеше моноклоналды антиденелерге тізімделген жанама әсерлерден тұрады. Моноклоналды антидененің әр түрі өзінің жанама әсері профиліне ие және осы жерде келтірілген кейбір жанама әсерлерге әкелуі немесе әкелмеуі мүмкін.

Моноклоналды антиденелердің жалпы жанама әсерлері:

Аллергиялық реакциялар, суық тию, диарея, жүрек айнуы, құсу, бөртпе, қышу, қандағы глюкоза, жөтел, іш қату, бас ауруы, бұлшықет ауруы және ауырсыну, тәбеттің төмендеуі, ұйқысыздық, іш ауруы.

Моноклоналды антидене терапиясы жүктілік кезінде немесе емшек емізу кезінде қауіпсіз бе?

• Моноклоналды антиденелер жүкті немесе емізетін әйелдерге кері әсер етеді. Ниволумаб және пембролизумаб сияқты кейбір моноклоналды антиденелер олардың әсер ету механизміне және жануарларды зерттеуде алынған басқа нәтижелерге байланысты ұрыққа зиянды болуы мүмкін.

• Ана сүтінде моноклоналды антиденелер бар-жоғы белгісіз. Емшек сүтімен емізетін аналар моноклоналды антиденелерді қабылдауды тоқтату немесе тоқтату туралы шешім қабылдауы керек, өйткені көптеген дәрілер, соның ішінде моноклоналды антиденелер сияқты үлкен нәруыздар төс сүтімен шығарылады және нәрестелерде жағымсыз әсерлердің пайда болу қаупі бар.