Тыныс алу құпиялары. Жаратылыстану, 3 сынып, қосымша материал.

Әдістемелік нұсқаулық.

3- сынып. Жаратылыстану. Жанды табиғат. Адам.

Тыныс алу құпиялары.

 Сабақта жүзеге асырылаиын оқу мақсаттары:

3.2.3.3 тыныс алу жүйесі мен оның адам ағзасындағы рөлін сипаттау;

3.2.3.1 адамның ішкі ағзаларының орналасуын анықтау;

3.1.2.2 ақпарат көздерінің артықшылығы мен кемшілігін анықтау.

 Алдынғы сабақтан оқушылар тыныс алу мүшелерімен танысты. Осы сабақта қанайналым жүйесінің қалай жұмыс істейтінін түсінеді. Сабақ барысында оқушылар зерттеу жұмысын үнемі жасап отырады. Зерттеу жұмысын тиімді орындау үшін алдын ала ресурстарды дайындап қою қажет.

 Ұйымдастыру. Оқушылар шеңбер бойымен тұрып, көңіл-күйді білдіретін смайликтерді таңдап, өлең жолдарын айтады.

 Сәттілік біздер тілейік,

 Мен саған, сен маған

 Күндей күліп жүрейік,

 Күннің нұрын төгейік,

 Мен саған, сен маған.

  «Пазлдар» кіріспе тапсырмасы.

Тапсырманың мақсаты: тыныс алу жүйесін қандай мүшелер құрайтынын еске түсіру. Оқушылар тыныс алу жүйесіне арналған пазл арқылы немесе «Поле чудес» ойыны арқылы шыққан сөздерді адам макетінің керекті жеріне жапсырады. Талқыланатын сұрақтар:

- Тыныс алу мүшелері қалай жүйе құрайды?

- Тыныс алуды жақсарту үшін не істеуге болады?

- Қандай жаттығулар орындау керек деп ойлайсың?

Тыныс алу жүйесін шартты түрде жоғарғы (мұрын қуысы, жұтқыншақ) және төменгі (кеңірдек, ауатамырлар) тыныс алу жолдарына бөлуге болатынын талқылау ұсынылады.

 ҚБ Мұғалімнің ауызша қалыптастырушы бағалауы.

 Көкет. Тапсырманың мақсаты: Кеуде қуысына байланысты өкпе кеңейіп әрі жиырылатынын анықтап, диафрагма мен қабырғааралық бұлшық еттердің ерекшелігін түсінеді. Тапсырма оқушылардың зерттеушілік қабілеттерін дамытады.

Оқушылар кеудесі мен диафрагма аумағына қолдарын қойып, мұрын арқылы дем алу керек. Сұрақтар:

- Жаттығуды орындау барысында нені байқадыңдар?

- Дем алғанда кеуде қуысы қалай өзгерді?

- Ал дем шығарғанда ше?

- Диафрагма тыныс алу кезде қандай өзгерістерге ұшырады?

Оқушылар тапсырманы орындауда қандай әсер алғандарымен бөліу.

 Саралау. Ынтасы жоғары оқушыларға диафрагма жұмысының ерекшелігі туралы жазба жұмысын тапсыруға болады.

 ҚБ Мұғалімнің ауызша қалыптастырушы бағалауы.

 Диаграмма. Мақсаты: Өкпені толтыратын ауа көлемі туралы біледі. Оқушылар зерттеу жұмыстары жалғасын табады. Оларға шарды бір рет үрлеп, үрленген шарды салыстыру ұсынылады. Талқыланатын сұрақтар:

• Шардың көлемі неге әртүрлі болды? Қалай ойлайсыңдар?
• Шарлардың көлемі бірдей болу үшін не істеуге болады?

Тапсырмада екінші рет шарды үрлеу ұсынылады. терең дем алып әрі терең дем шығарып болған соң қайтадан шарды үрлеуді ұсыну керек. Сұрақтарға жауап беру.

• Енді шардың көлемі қандай болды?
• Адамның дем алғаны шарға ұқсас па? Қалай ойлайсыңдар?
• Өкпеге ауа қалай барады?
• Өкпедегі ауаның көлемі адамның жасына, бойына байланысты ма?

 ҚБ Мұғалімнің ауызша қалыптастырушы бағалауы.

 Зерттеу жұмысы.

Мақсаты: Терең дем шығарудың көлемін анықтайды. қандай болатынын анықтайды, адамдар терең тыныс алғаннан кейін терең дем шығаратынын түсінеді.

Топқа біріктіру. «Қайық» ойыны арқылы топқа біріктіру. Оқушылардың санын топ санына байланысты өзертуге болады.

«Қайық» дегенде 4 оқушы бірігеді;

«Ескек» дегенде 2 оқушы бірігеді;

«Желкен» дегенде 3 оқушы бірігеді.

Ресурс таратып беру: 2 литрлік пластикалық бөтелке, 5 литрге жуық суға арналған пластикалық контейнер, жұмсақ 30 см пластикалық түтікшелер, 1 литрлік өлшеуіш, маркер.

 Зерттеу барысы:

- Бөтелкеге су толтыру.

- Бөтелкенің аузын алақанмен жауып, оның басын төмен қаратып, су толы ыдысқа батыру. Бөтелкенің ернеуі суға батып тұратындай етіп ұстау.

- Ақырын бөтелкенің ауызына пластикалық түтікшені салу.

- Терең тыныс алып, түтікше арқылы терең дем шығару.

- Өлшеп көру, барлық топтың мәліметтерін жинау.

- Мәліметтерді талдап, қорытынды жасау.

 Саралау: Ынтасы жоғары оқушылар зерттеу жұмысын тағы басқа қалай жүргізуге болатындығын болжауға нұсқау беру.

 Зерттеу жұмысын қорытындылау: Түтікше арқылы бөтелкеге кірген ауа суды итеріп шығаратынын түсінеді. Олар су деңгейін өлшеу арқылы ауаның да көлемін өлшей алады. Оқушылар дереккөздердің артықшылығы мен кемшілігін анықтауды үйренеді. Қорытындылау мақсатында төменгі сұрақтар қойылады.

- Түтікше арқылы шығарылған демнің көлемін қалай өлшедіңдер?

- Тыныс алудың қай түрін терең тыныс алу деп атайды?

- Оқушылардың белгілеген шамалары неліктен әртүрлі?

- Айырмашылықтарын қалай түсіндіруге болады?

 ҚБ Мұғалімнің ауызша қалыптастырушы бағалауы

 Сен білесің бе? Оқушыларға адам өкпесінің көлемі туралы ақпарат беру.

 Өкпе күтімі. Топ ішінде кластер құру. «Денсаулықты сақтау үшін қандай шараларды жүзеге асыруымыз қажет?» деген сұраққа жауап беру. Әр топтың ұсынған кластеріне назар аударып, оқушылардың шығармашылығын бағалау.

 Ойлан. Оқушылар тыныс алу жолына түскен бөгде заттардың әсерінен шырышты қабат тітіркенетінін түсінеді. Ал оларды сыртқа шығару үшін адамның түшкіретінін және түшкірген кезде ауа тітіркендіргіш шаң-тозаңмен бірге сыртқа шығатынын анықтап, талдайды.

 Сергіту сәті. Бейнежазба әуенімен қимылдау.

• Сабақтың ортасында неге жаттығу жұмыстарын жүргізу керек?
• Ал егер жаттығуларды жасамаса не болады деп ойлайсыңдар?

Жеке жұмысқа дәптердегі тапсырмаларды орындау ұсынылады.

37-жұмыс парағы. «Тыныс алу құпиялары», 39-б.

Терминдер. Филвордтан тыныс алу жүйесі мүшелерінің атын табу.

Бағалау. Дескриптор:

Оқушылар:

• Тыныс алу жүйесі мүшелерінің атауын біледі.

Біз қалай тыныс аламыз? Сөйлемдерді толықтыру арқылы оқушылар өкпедегі ауа алмасу үдерісін түсіндіреді.

Бағалау. Дескриптор:

Оқушылар:

• Адам өкпесіндегідегі ауа үнемі жаңаратынын біледі;
• Тыныс алуды дем алу және дем шығару деп біледі;
• Тыныс алғанда кеуде қуысының кеңейетінін біледі;
• Ауа тыныс алу жолдарымен өкпеге қарай өтетінін түсінеді;
• Адам тыныс шығарғанда, кеуде қуысы қысылып, ауа сыртқа шығатынын біледі.

38-жұмыс парағы. «Тыныс алу», 40-б.

Зерттеу. Оқушылар диаграмманы оқып, деректерді жазады, қорытынды жасайды.

ҚБ Мұғалімнің жазбаша қалыптастырушы бағалауы

Қосымша ақпарат.

 Тынысалу дегеніміз - ағза мен қоршаған орта арасындағы газ алмасу үдерісі. Құнарлы заттардан энергия алу үшін оттегі қажет. Сондықтан тыныс алу үнемі жүзеге асып тұруы тиіс. Тыныс алу жүйесінің орталық мүшесі - өкпе. Одан басқа ауа жолдары: мұрын қуысы, ауыз қуысы, аңқа, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек және ауа тамырлар қажет. Ауа тарататын барлық жолдар ішкі жағынан кірпікшелі эпителиймен астарланған, ол кірпікшелердің қимылымен қатты тозаң бөлшектерін шығарып тастайды. Мұрын қуысы қан тарату қылтамырларымен мейлінше жабдықталған және оны иіс сезу рецепторлары бар сілемейлі, кірпікшелі эпителий астарлайды. Сондықтан ауа мұрын қуысында шаң мен ұсақ ағзалардан тазартылып, дене температурасын қабылдайды, оның иісін анықтайды.

 Ауыз қуысы дегеніміз — тынысалу жүйесінің мұрын уақытша жұмыс істемеген кезде (мұрын бітелгенде, мұрыннан қақ бөлінгенде, қан ақанда, т.б.) пайдаланылатын сақтама жолы.

 Аңқа дегеніміз - ауыз және мұрын қуыстарының қосылған жері. Ол тыныс алу және ас қорыту жүйесінің ортақ бөлімі - жұтқыншаққа ұласады. Жұтқыншақтың соңғы ұшы тармақталады. Бір тармағы — өңешке қарай, екіншісі көмекейге астасады. Көмей (көмекей) шеміршектерден түзілген, олардың ең үлкені қалқанша шеміршек (еркекте өндіршек). Мұның арасындағы маңызды шеміршек - көмей қақпашығы (көмей шодыры). Ол асты көмейге жібермей, өңешке қарай бағыттайды. Көмекей құрамына шеміршектерден басқа дауыстық ағзалар жиынтығы енеді. Ол екі сілемейлі дыбыстық байламнан құралады да, олардың аралығында дыбыстық саңылау орналасады. Әңгімелесу кезінде саңылауды байламдар жауып қалады да ауа олар арқылы күшпен қысылып шығып, дыбыс түзіледі. Байламдар неғұрлым (көмейден үлкен) ұзын болса, дыбыс соғұрлым жуан болады. Дыбыстың еркекте-жуан, әйелде көбінесе жіңішке болатыны сондықтан. Көмекей жартылай сақиналы шеміршектерден тұратын түтік - кеңірдекке ұласады. Кеңірдек өңештің алдыңғы жағында орналасады.

 Өкпе жұптасқан мүше. Оң жақ өкпе үлкен және үш бөлікке, ал сол жак өкпе жүрек есебінен екі бөлікке бөлінеді. Өкпені сыртынан тегіс дөнекер түптек (ұлпа) - өкпесіріқауызы (ішкі) қаптайды.

 https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D1%81_%D0%B0%D0%BB%D1%83