Кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылығы бойынша іс жүргізу. Құқық негіздері, 11 сынып, дидактикалық материал.

 Кәмелетке толмағандардың қылмысы туралы қылмыстық істерді қарау ерекшеліктері

 И.И. Керн Астана қаласының ауданаралық ювеналды соты мамандандырылған судьясы

 Мамандандырылған соттар ювеналдық әділет жүйесінің ең маңызды буыны болып табылады, өйткені сот билігі Республиканың Конституциясы, заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері, халықаралық шарттары негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.

 Кәмелетке толмағандардың қазіргі заманғы қылмысы - бұл ең алдымен адамгершілік, психологиялық-педагогикалық проблема және оның алдын алуда негізгі екпінді жалпы ескерту, әлеуметтік шаралар жасау керек.

 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылық ерекшелігі ерекше әлеуметтік топ ретінде кәмелетке толмағандардың жас ерекшелігіне, әлеуметтік, психологиялық ерекшеліктеріне қатысты өзара байланысты факторлар кешенімен негізделген, өзіндік әлеуметтік мәртебесі бар.

 Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық сот ісін жүргізудің ерекшеліктері:

 - айыптау еңісіне жол бермеу, кінәсіздік презумпциясы принципі;

 - кәмелетке толмағанның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу, оның жеке басына қол сұғылмауын сақтау;

 - жариялылықты шектеу (ҚР ҚІЖК 482-б.)

 -іс бойынша іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар болған кезде, мысалы, жәбірленушімен татуласқан кезде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді сот өндірісінің ерте сатысында қысқарту;

 -қорғаушының және заңды өкілдердің сот талқылауына қатысу міндеттілігі (ҚР ҚІЖК 486-487-баптары));

 - кәмелетке толмаған сотталушыны оның ата-аналары немесе басқа заңды өкілдері арқылы, ал олар болмаған жағдайда-Қамқоршылық және қорғаншылық органдары арқылы сотқа шақыру тәртібі (ҚР ҚПК 484-Б.);

 - кәмелетке толмаған адамға қатысты істі жеке өндіріске бөлу мүмкіндігі (ҚР ҚІЖК 483-Б.)

 - қажет болған жағдайда, кәмелетке толмағанның психикалық ауруының немесе Даму ауытқуының болуын және оның өз іс-әрекетіне толық немесе ішінара есеп беру және оларды нақты жағдайда басқару қабілетін анықтау үшін сот-психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындау (ҚР ҚПК 489-б.)

 - зерттелетін жағдайлардың жасөспірімге кері әсерін болдырмау үшін кәмелетке толмағанның қатысуынсыз жекелеген дәлелдемелерді зерттеу мүмкіндігі (ҚР ҚПК 493);

 - қосымша мән-жайларды анықтау және есепке алу: кәмелетке толмағанның жасы; кәмелетке толмағанның өмір сүру және тәрбиелеу жағдайы; интеллектуалдық, ерік және психикалық даму дәрежесі, Мінез және темперамент ерекшеліктері, егжей-тегжейлі және мүдделер; кәмелетке толмаған ересек адамдар мен басқа да кәмелетке толмағандарға әсер ету (ҚР ҚІЖК 481-Б.);

 ҚР ҚК-нің 87-бабының талаптарына сәйкес сот ерекше жағдайларда жасалған қылмыстың сипатын және қылмыс жасаған адамның жеке басын ескере отырып, 18-ден 21-ге дейінгі жастағы қылмыс жасаған адамдарға ҚР ҚК-нің 6-тарауының ережелерін қолдануға құқылы.

 Астана қаласының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотында қаралған істерге жүргізілген талдаудан кәмелетке толмағандар көп жағдайда бөтеннің мүлкін ашық ұрлау, яғни тонау үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылған (ҚР ҚІЖК 187-Б.).

 Барлық зерделенген істер бойынша басты сот отырысына кәмелетке толмаған сотталушылардың заңды өкілдері, олардың орнындағы ата-аналары немесе жақын туыстары қатысты.

 Жоғарыда көрсетілгендей, талдауға ұсынылған істер бойынша қылмыстың барлық түрлерінің ең көп тараған түрі тонау болып табылады, яғни бөтен мүлікті ашық ұрлау көптеген жағдайларда ұялы телефондарды, әдетте, майдан санаттағы істер бойынша кәмелетке толмағандар да жәбірленушілер болып табылады.

 Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істерді зерделеу қылмыстардың көпшілігін кәмелетке толмағандар қоғамдық пайдалы еңбекпен қамтылмауына, кәмелетке толмаған жасынан жұмысқа орналасу мүмкіндігінің болмауына, ата-анасының ауыр материалдық жағдайына байланысты оқуды жалғастырудың мүмкін еместігіне, сондай-ақ жұмыс істеуді және оқуды өз ниетінің болмауына байланысты жасайтынын көрсетті. Бұл жасөспірімдерге ата-аналардың көңіл-күйінің жеткіліксіздігін, ал жекелеген жағдайларда ата-аналарды өз балаларын тәрбиелеуден және асыраудан жойылғандығын, балалардың мінез-құлқына ата-аналық бақылаудың болмауын, кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша полиция органдарының қанағаттанғысыз жұмысын, қолайсыз отбасыларды дер кезінде анықтауды және оларды алдын алу есебіне қоюды, олардың білім беру, денсаулық сақтау органдарымен жұмысын әлсіз үйлестіруді куәландырады.

 Қаралған қылмыстық істердің жалпы санынан кәмелетке толмағандардың ата-аналары ҚР ӘҚБК 111-бабында көзделген әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін, яғни балаларды тәрбиелеу міндеттерін орындамағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Тәжірибе көрсеткендей, ата-аналар балаларға тиісті көңіл бөлмейді, ата-ана бақылауының болмауы, балалардың мінез-құлқына кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауының себептерінің бірі болып табылады.

 Зерделенген істерді талдау кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот кәмелетке толмағанның жеке басын, оның отбасы ортасындағы, мектепте, көшеде өмір сүру салтын, оның толық отбасында тәрбиеленуі мен тұруы немесе болмауы, әкесімен немесе анасымен бірге тұруы, отбасында немесе отбасынан тыс тұруы, оны профилактикалық есепке қою себептері, құқық бұзушылық пен қылмыс жасауға бейімділігі мәселелері бойынша мектептің сынып жетекшілері, психологтар, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспекторлардан жауап алатынын көрсетті.

 ҚР Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі № 6 "кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық іс-әрекетке және қоғамға қарсы өзге де іс-әрекетке тарту туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы" қаулысының 17-тармағына сәйкес сот кәмелетке толмағанның мінез-құлқы мен мінез-құлқына, психикалық даму деңгейін ескеруі тиіс.

 Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы қылмыстық істерді қараған кезде кәмелетке толмағандардың олар үшін ерекше сот отырысының ахуалына бірден бағдарланбайтынын ескеру қажет. Кейбіреулері тұйықталады,бейқамдылық танытады, ал басқалары керісінше, адамдардың үлкен тобының назарында екенін түсіне отырып, өздерін "батырлар" деп сезінеді, сотталушының жағдайы залға қатысушылардың, әсіресе құрдастарының арасында олардың беделін көтереді деп пайымдайды. Соңғы жағдай сондай-ақ кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың психологиялық ерекшеліктеріне, өзін-өзі ақтауға, ұжымда беделге ие болуға ұмтылуға жатады.

 Жасөспірімнің өз іс-әрекетінің мәнін толық сезіну және оларды басқару қабілетін анықтаудың маңызы зор. Жоғарыда аталған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы өз қаулысымен соттарды кәмелетке толмаған сотталушының ақыл-ой кемістігі туралы куәландыратын деректер болған жағдайда, кәмелетке толмағанның ақыл-ой кемістігінің дәрежесін, ол өз іс-әрекеттерінің мәнін толық ұғына алатындығын және оларға қандай дәрежеде басшылық ете алатындығын анықтауды міндеттеді. Қажет болған жағдайларда балалар мен жасөспірімдер психологиясы саласында (психолог, педагог) сараптама жүргізілуге тиіс, бұл мәселелер сарапшы - психиатрдың шешуіне қойылуы тиіс.

 ҚР ҚІЖК 489-бабына сәйкес кәмелетке толмаған күдіктінің, айыпталушының психикалық ауруы немесе Даму ауытқуы және оның өз іс-әрекетіне толық немесе ішінара есеп беру және оларды нақты жағдайда басқару қабілеті туралы шешім үшін кешенді психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындау міндетті.

 Кәмелетке толмаған айыпталушының өз іс-әрекетінің нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғыну не оларды басқару қабілетіне қатысты сараптамалық қорытынды психиатрлардың және психологтардың бірлескен тұжырымдарына негізделеді, сот - тергеу органдары психиатрлардың құзыретіне де, сарапшы-психологтардың құзыретіне де қатысты мәселелер тұжырымдалуы тиіс. "Кәмелетке толмаған айыпталушы инкриминацияланатын әрекет жасау процесінде психикасының бұзылуымен (созылмалы психикалық бұзылуымен, ақыл-есі кемдігімен, психикасының өзге де ауыр жай-күйімен) зардап шекті ма?»

 Бұл мәселе есі дұрыс емес формуланың медициналық критерийлерін, сондай-ақ есі дұрыс емес психикалық бұзылулардың болуын анықтайды. Бұл сұраққа жауап сот сарапшысы - психиатрдың прерогативі болып табылады және оның құзыретіне толығымен кіреді.

 Кәмелетке толмағандарға қатысты жазаны оның тиімділігі, сотталған кәмелетке толмағандарды олардың жаңа қылмыс жасауының алдын алу мақсатында түзеу үшін қажеттілігі мен жеткіліктілігі тұрғысынан, оларды қылмыстық жауаптылықтан босату және ҚР ҚК 81-бабына сәйкес заң шығарушымен көзделген тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігі туралы мәселені міндетті түрде талқылай отырып, бағалау қажет.

 Сот ісін жүргізу процесінде кәмелетке толмағандарды алып жүру жөніндегі жұмыс тәжірибесін талдау республикада "Қазақстандағы ювеналды әділет" тұжырымдамасында табысты іске асырылған осы проблемаларды шешудің нұсқалары бар екенін көрсетті,бұл іс-шара қылмыстық сот ісін жүргізу практикасын айтарлықтай жетілдіруге мүмкіндік берді. Тұжырымдама шеңберінде оң нәтижелер алынды,атап айтқанда: қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған айыпталушылардың саны қысқарды; бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерін қолдану ұлғайды.

 Кәмелетке толмағанның заңды табиғаты жазаны жеңілдететін мән-жай ретінде жасөспірім көбінесе қылмыс жасау салдарынан өзі үшін өзі үшін туындауы мүмкін өз іс-әрекеттерінің қоғамдық маңыздылығын білдірмейді, сонымен қатар қайтарымды ерекшеліктерге байланысты, бір жағынан, кәмелетке толмағандар ересектермен салыстырғанда, айырумен, шектеумен байланысты жазаларға аса сезімтал, ал екінші жағынан, жасөспірімдер кәмелетке толмағандардың түзеу ықпалына айтарлықтай жеңілдей түседі, сондықтан оларға қатаң жазалау шараларын қолдану көп жағдайда орынсыз.

 Ювеналды соттың міндеті сот төрелігін сапалы жүзеге асыру, сондай-ақ кәмелетке толмағандарға заң көмегін көрсету болып табылады.