Инвестициялық жобаларды жоспарлаудың теориялық аспектілері

Содержание
1. Инвестициялық жобаларды жоспарлаудың теориялық аспектілері. 7
1.1 Жоспарлардың мақсаттары, тағайындау және түрлері. 7
1.2 Инвестициялық цикл, оның құрылымы, мазмұны. Жобаларды әзірлеу кезеңдері.
1.3 Жоспарлаудың деңгейлері және жоспарлаудың түрлері.

2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобалардың жоспарлауын талдау.
2.1. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобаларды жоспарлау ролі.
2.2. ЖШС “BIRD” жалпы сипаттамасы. Қаржылық жағдайы

3. Инвестициялық жобаны қаржыландыру жоспары (ЖШС BIRD мысалында)
3.1 Негізгі көрсеткіштерді есептеу және бағалау. Қаржылық жағдайы
3.2. Жетілдіру жолдары.
Мәселенің көкейтестігі және зерттелу дәрежесі. Ұлттық экономиканың тұрақты дамуының маңызды бір шартты инвестициялық қызметті жандандыру. Республиканың тиімді экономикалық дамуын көтеру, өндіріс көлемін көбейтуге жағдай жасайтын жобалар және әлеуметтік, инновациялық және өндірістік бағдарламаларды іске асыру және әзірлеу үздіксіз ұдайы өндірісті қамтамасыз ететін, елдің шаруашылығын инвестициясыз жұмыс істеуі мүмкін емес. Нарықтық қатынастар дамуының, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әміршілдік- жоспарлық экономиканың ыдырауы, өндіріс көлемінің қысқаруы, төлеуге кабілетсіз кәсіпорындар мен ұйымдар санының өсуі инвестициялық жобаларды басқару механизмін өзгертті, жалпы экономика және кәсіпорын бәсекелестік қабілеттін көтеру, экономикалық өсу негізі ретінде инвестициялық қызметтің сипатына және қарқына ықпал жасады.
Жобаны басқаруда, өзіне жобаны жүзеге асыру процесінің барлығының ұйымдастырушылық басталуды іске асыратын жоспарлау ерекше орын алады. Жоспарлаудың мәні жобаның ұйым- қатысушылар арасындағы өзараәрекетті орнату, оларды орындау үшін қажет ресурстардың барлық түрін, тиімді әдістер мен тәсілдерді анықтау, жұмыстың бөлшектік кешенін анықтау негізінде оларды қанағаттандырудың мақсаттарымен тәсілдерін дәлелдеуден тұрады. Жоспарды әзірлеу бойынша қызмет жобалық циклдың барлық кезеңдерін қамтиды. Ол жоба қағидасын әзірлеу процессінде жоба- менеджердің қатысумен басталады, контракты ұсыныстарды құру, контрактіге отыру, жұмысты орындауды қосып, жобаны орындаудың стратегиялық шешімдер таңдау және оның бөлшектік әзірлеу кезінде жалғасады және жоба біткенде бітеді. Жоспарлау кезеңінде жобаны жүзеге асырудың барлық қажет параметрлері - ұзақтығы (жалпы, жеке кезеңдер және жұмыстар), еңбекті, материалды-техникалық және қаржы ресурстағы қажеттілік, шикізат, материалдар, құрамдас бөліктерін және технологиялық құрал-жабдықты жабдықтау мерзімі, жобалық, құрылыстық және басқа ұйымдарды тарту көлемі мен мерзімді анықтайды. Қабылданған шешімдер жобаны жүзеге асыруды белгіленген мерзімде минималды құнымен және ресурс шығындармен және жұмысты орындаудың жоғарғы сапасымен қамтамасыз ету керек.
Жоспарлаудың негізгі мақсатты- жобаның соңғы нәтижесіне жетуді қамтамасыз ететін, жұмыс кешенін орындау үшін жобаның барлық қатысушыларын интеграциясы. Жоспарлау жобада қойылған мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін басқа ұйымдастырушылық, технологиялық және экономикалық шешімдерді таңдау және ресурстарды үйлестіру, жұмыс және ұйымдар - қатысушылар арасында өзараәрекеттер параметрін және мақсатын анықтауды қарастыратын әрекеттер жиынтығын ұсынады.
Дәстүр бойынша келесі жоспар жұйесі құрылған.
Жобаларды басқару методологиясында келесі жоспар жүйесі қалыптасқан. Жобаның төрт фундаменталды басқару деңгейі бар:
Концептуалды
Стратегиялық
Тактикалық өз кезегінде қосады:
 Ағымдағы
 Оперативті
Әр деңгей үшін сәйкес жоспар әзірленуі керек.
Концептуалды деңгейде жобаның міндеттері, мақсаттары анықталады, әр вариант үшін оң және теріс аспектілерді бағалаумен белгіленген нәтижелерге жету бойынша әрекеттің альтернативті варианттары қарастырылады, пәндік облысты суреттеуді, жұмыстың іріленген құрылымын және оның даму логикасын, негізгі елеулі кезең, ұзақтығының бастапқы бағалау, ресурстардың құны және қажеттілігі қоса жобаны жүзеге асырудың концептуалды бағыттары орнатылады.
Стратегиялық жоспар анықтайды:
 Объектіні енгізу мерзімі, өндірістік қуатты, өнім шығару көлемімен сипаттайтын мақсатты кезең және негізгі елеулі кезең.
 Жұмыс кешенін бітіру мерзімін (нольдік цикл, каркастық монтаж және т.б), өнімді (құрал-жабдық) жабдықтау мерзімен, жұмыс майданын дайындау мерзімін сипаттайтын жобаның кезеңдері.
 Орындаушылар ұйымының кооперациясы.
 Квартал, жыл бойынша үйлестірілген материалдық, техникалық және қаржылық ресурстардағы қажеттілік.
Осы деңгейде жоспардың негізгі арнаулығы, жүзеге асырудың арадағы кезеңдерді жобаның сонғы мақсатына бағытталған бойынша логикалық тізуін көрсетеу. Стратегиялық жоспар тұрақты ішкі және сыртқы қоршауды, жобалық топ үшін фиксацияланған мақсатын орнатады және жобаның жалпы елестеуін қамтамасыз етеді.
Жоба-менеджер инвестормен бірге жеке елеулі кезеңдерді жобаның біріңғай стратегиясына ұстастыру және осы жоспармен жобалық топты таныстырады. Сонымен қатар осы деңгейде топтың бөлімшелері бойынша жұмысты Үйлестіруге көмектесетін аралық кезеңдерге назар аударылады. Топтың бөлімшелері аралық кезеңдерді орындау бойынша тапсырма алады және жоба тобының басқа мүшелеріне тәуелсіз өзінің жеке жұмысын жоспарлайды. Олар біледі жобаның әрі қарай орындалуын қамтамасыз ету үшін нақты мерзімге өз кезеңін орындауы тиіс.
Тактикалық деңгейде:
 Ағымдағы жоспар- жұмыс кешенін орындау мерзімі, ресурстардағы қажеттілік айқындалады, жыл және квартал тілегіне әртүрлі ұйымдар - орындаушылар орындау үшін жауап беретін жұмыс саласы арасында айқын шекара орнатылады.
 Оперативті жоспар - жұмыс кешені бойынша тәулікке, аптаға, айға қатысушылардың тапсырмалары бөлшектенеді.
Жоспарлар басқару функциясы бойынша бөлшектенуі мүмкін. Функционалдық жоспар жұмыстың әр кешеніне (дайындық жұмыстар, жобалық- іздеу, материалдар және құрал-жабдықпен жабдықтау, құрылыс, жүргізу кезеңі және өндірістік қуаттылықты игеру) немесе бір ұйыммен орындалатын жұмыс кешені әзірленеді.
Жоба жұмысын қамту дәрежесі бойынша жоспарларды бөлу керек:
 Жинақтық, кешендік, басты (жобаның барлық жұмыстарына);
 Бөлшектік (жеке) қатысушыларды ұйымдастыру бойынша;
 Бөлшектік (жеке) жұмыстардың түрлері бойынша.
Календарлық жоспардың типі жоспарлау мақсатына жоба өзгешілік және басқаруды ұйымдастыруға тәуелді таңдалады.
Жоспарлау процесінің негізгі этаптары:
 Жобаның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері және міндеттер мақсаттары, ұзақтығы және ресурстар, жобаның елеулі кезең және кезеңдері, орындалған жұмыстарының өзіндігі;
 Жобаның құрылымдылығы;
 Ұйымдастыру-технологиялық шешімдер;
 Жұмыс пакетінің желістік моделі;
 Басқа критериялар және ресурстарды колданудың сапалық критериясы және мерзімі бойынша оптимизация, жүзеге асуын бағалау;
 Ресурстағы қажеттілік;
 Жоспар пакеті бойынша құжаттар;
 Жоспарды және бюджетті бекіту;
 Орындаушыларға дейін жоспарлық тапсырманы жеткізу,
 Жоспарды бақылау үшін есептік құжаттаманы дайындау және бекіту. Жоба типі, құны және масштабына тәуелді жеке кезеңдерді әзірлеу тереңділігі және номенклатурасы өзгеруі мүмкін.
Жоспарлау адам санасының ұлы жетістігі өмірде және өндірісте адамдардың мінез- құлқының табиғи және қажет элементті болады. Өзін өзі ұйымдастыру заттардың бастапқы қасиетті емес, дезұйымдастыру (хаос) сияқты және жоспарлаудан тұратын маңызды функциясы болатын басқарудың ерекше қамқорлығы. Сол үшін жоспарлауды ретсіздіктен реттікті құру және оның дәрежесін көтеру белгісіздікті төмендететін процессін жобалау ретінде қарастырады.
Инвестициялық жобаларды жоспарлау тек мүмкін ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынға өмірдей қажет. Нарық жоспарды басып тастамайды және жалпы жоққа шығармайды, тек кана оны негізінен кәсіпорынның және оның бірлестіктің бастапқы өндірістік звеносына көшіреді. Елде жоспарлауды қажет жалпы область толықтай нарықтық көрінбейтін реттеуші қолмен ауыстырылмайды. Кәсіпорын деңгейінде стратегиялық (ұзақмерзімді) өзін өзі жоспарлау ғана емес, әр бөлімше және жұмыс орны бойынша оперативті (ағымдағы) жоспарды бөлшектенген әзірлеу жүргізіледі. Календарлық жоспарда (айлық, декадалық, кварталдық, жартыжылдық) перспективті және ортажедел жоспармен қойылған, мақсаттармен міндеттер бөлшектеніп нақтыланады. Өндірістің календарлық жоспары тапсырыстар туралы мәліметтер, олардың материалды ресурспен қамтамасыздығы, өндірістік қуаттың жұктелу дәрежесі және әр тапсырысты орындау мерзімімен байланысты оларды қолдануды қосады. Сонымен қатар оларда бар қуаттылықты қайта құруға, құрал- жабдықты ауыстыруға, жұмысшыларды оқытуға және басқа шығындар қарастырады. Нарықтық жағдайда тұрақты кәсіпорын жоспарлаудың артықшылығын бәсекелестік күресте қең қолданады.
1. Инвестициялық жобаларды жоспарлаудың теориялық аспектілері.

1.1 Жоспарлардың мақсаттары, тағайындау және түрлері.
Инвестициялық жоба жеке міндеттер (қандай да бір мақсатқа жетуге көмектесу) шешуге тиісті емес, фирманың эканомикалық, техникалық және әлеуметтік алға басуға, оның бәсекелестік мәртебесін көтерудің қамтамасыз ету керек.
Өндірістік ресурстарын инвестициялаудың жоғарыда көрсетілген мақсаттарын іске асыру кәсіпорынның инвестициялық бағдарламасы болатын біріңғай қаржыландырудың қайнар көзі және басқару органы, жалпы мақсаттары бар өзара байланысты инвестициялық жобалардың жиынтығын қалыптастыруды болжамдайды. Инвестициялық жоба – келешекте табыс алу мақсатымен нақты капиталын салуды болжамдайтын шаралар (іс). Инвестициялық жоба түсінігін кең және тар мағынасына тәсілдеме айыра білу қажеттілігін айтып кеткен жөн. Біздің көз карасымыз бойынша, кең мағынада инвестициялық жоба мақсаттарды қою, жоспарлау, орындау, басқару және талдауды болжамдайды. Тар мағынада инвестициялық жоба – бұл инвестициялық мақсатына жету бойынша әрекеттерді суреттейтін ұйымдастырушылық – құқықтық, есеп айырысу – қаржылық және сындарлық – технологиялық құжаттардың кешені.

Фирманың инвестициялық қызметы
Кәсіпорының дамуына инвестициялардың қайнар қөзі
Жеке Қарыз
Амортиза-циялық төлемдер Таза табыс Құрылтай-шылардың жарналары Басқада Банктық несиелер Облига-
циялық заимдар басқада
Қшкі инвестициялар Сырқы инвестициялар
Құрал – жабдық
тарды жаңарту. Жаңа техноло
гиялар Жаңа өнімді игеруды әзірлеу. өндіріс
тік қуатты көбейту Басқалар әлеуметтік инфрақұрылымның дамуы Аралас өндірістің дамуы өнімді өткізу жүйесінің дамуы
1ші сурет

Оданда басқа, инвестициялық жобаларды басқару процесін тиімді ұйымдастыру мақсатымен, инвестициялық жобаларды одан тәуелді айыруды орынды деп санаймыз:
-сипатына қарай (мазмұны бойынша). Жобаның негізгі топтарын келесідей топтастыруға болады (1ші сурет). Осы топтастырудан басқа инвестициялық жобаны өндірістік кеңею (даму) жобасына және сауықтыру (санация) жобасына бөлген маңызды. Даму жобалары номенклатураны өзгертпей-ақ шығарылып жатқан өнімнің көлемін көбейту немесе жаңа өнімді өзгерту жолымен өндірістік бағдарламаны өзгертуге баәытталғын шараларды іске асыруды болжамдайды. Осы нәтижелер өндіріс факторына инвестициялар есебінен жету мүмкін. Инвестициялық бағдарлама болатын кәсіпорынның санация бойынша шара, каржылық сауықтыру бизнес-жоспарында көрсетеді. Әртүрлі топтардың инвестициялық жобасын экономикалық дәлелдеме қағидалары бірдей.
-Масштабы. Кіші, ірі және мегажобалар бар. АҚШ-тағы фирмалардың тәжірибесінде, егер инвестиция 10-15 млн доллардан аспайтын болса, онда оны кіші жоба деп атайды. Бұл жобалар баскаруда жай және ұзақ емес. Мегажобалар өте жоғарғы кұнымен (1 млд доллардан көп), қиындығымен және ұзактығымен (5-7 жыл) ерекшелінеді. Осындай жобалар (бағдарламалар) әдетте үкіметпен немесе үлкен корпорациялармен іске асырылады. Жеке фирмалар оны іске қосарлас орындаушы ретінде қатыса алады/16/.
-Ұзақтылығы. Қысқамерзімді жобалар (1жылға дейін) әзірлеуі біткен (немесе технология сатып алынған) жаңа техниқалық процесстерді игеру, құрал-жабдықпен және басқамен байланысты. Ғылыми-техникалық әзірлеу(жаңа өнімді игеру және әзірлеу, жаңа технология және басқа), қоскан жобалар негізінен ұзақмерзімді. Жобаларды іске асыру мерзімін қөбейту тәуекелдің өсуіне (жоба тозып қалу мүмкін) әкеледі.
-Инвестициялық бағдарламаны қаржыландыратын және үйлестіретін басты ұйымның деңгейі. Халыкаралық жобалар экономикада және саясатта үлкен рольмен және масштабымен ерекшелінеді.
Қазақстанның мемлекеттік инвестициялық жобалары (бағдарламалары) елдің аймақтары немесе салалардың маңызды мәселелерін шешуге икемделінген. Оларды іске асыру мемлекеттік бюджет қаражат есебінен толықтай немесе жартылай қаржыландыруды қарастырады.
1999-2001 жылдарға мемлекеттік инвестициялар бағдарламасы қайтарымсыз негізінде республикалық бюджет қаражаты, сыртқы үкіметтік қарыздар мен гранттар, сонымен қатар үкімет кепілдемесі бойынша мемлекеттік емес сыртқы қарыздар есебінен қаржыландыруға жоспарланған 83 инвестициялық жобаларды біріктіреді. Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасының негізгі мақсатты басымдық инвестициялық жобалар және институционалды даму (техникалық көмек) жобаларды іске асыру және таңдау бойынша шаралар кешенін іске асыру. 2000-2002 жылдарға салалық басымдық анықтау 2030 жылға дейін Қазақстан Республикасының дамуының ұзақ мерзімді стратегия негізінде қүрылады.
Әр жоба оның қиындығына және жұмыс көлеміне тәуелсіз идеяның пайда болу кезеңінен оны пайдалану мерзімінің аяғына дейін уақыт аралығын көрсететін барлық өмір циклының кезіндегі басқару объектісі болады. Жиі инвестициялық жобаның өмірлік циклі ақша ағымы бойынша аныкталады: бірінші инвестициядан табыстың соңғы түсуіне дейін. Экономикалық әдебиетте үш фаза ерекшеленеді (прединвестициялық, инвестициялық және жобаны пайдалану фазасы), осылардың әрқайсысы қезеңдерге бөлінген бірқатар стадиядан тұрады (1таблица)/19/.
Жоспарлаудың негізгі мақсатты-жобаның соңғы нәтижелеріне жетуді қамтамасыз ететін жұмыс кешенін орындау үшін жобаның барлық қатысушыларының интеграциясы. Инвестициялық жобаны іске асыру жоспары қойылған міндеттемелерді шешу немесе жалпы мақсатқа жетуге бағытталған ғылыми-техникалық, өндірістік, ұйымдастырушылық және басқада шаралар взаимоувязанный тізімі, орындаушылармен ресурстар бойынша баланстандырылған, уақытта өрістетілген, бөлшектенген болу керек. Сонымен жоспар кімге, қандай міндеттер және міндеттері қандай уақытта шешуге нұсқау болады, сонымен қатар әр міндеттерге қандай ресурстар бөлу керек. Ол кешенді инвестициялық бағдарлама түрінде дайындалады.
Инвестициялық жоспарларды әзірлеу бойынша қызмет жобалық басқарудың барлық қезеңдерін қамтиды: жоба қағидасының әзірлеуден ресурстарды шығындалу және күнтізбелік жоспарды орындау бақылауына дейін, жоспарлау процессінің негізгі кезеңдері біздің елестеуміз бойынша келесідей болу керек (2 сурет).

1 таблица

Инвестициялық жобаның циклының мазмұны
Кезең Этап Этаптың максаттары және мазмұны
1. Прединвестициондық фаза
1.1 Мүмкіншіліктерді зерттеу инвестициялық жобаның идеясын нақтылау және талдау.
Инвестициялық ұсынысты қалыптастыру.
Инвестициялық мүмкіншілікті және мүмкін болатын инвесторларды анықтау. Жоба идеясын, оны жүзеге асыру мүмкін болатын нәтижелерін талқылау. Елде, аймақта, салада инвестициялық жағдайды талдау. Инвестициялық ұсыныс түрінде инвестициялық жобаның идеясын безендіру. Инвестициялық ұсынысқа потенциалды инвесторлардың назарын аудару.
1.2Жобаның технико-экономикалық дәлелдемесін дайындау 1.2.1 Бастапкы технико-экономикалық дәлелдеме (БТЭД).
1.2.2 Инвестициялық ұсынысты детальдік проработка. Инвестициялық жобаның технико-экономикалық дәлелдемесін дайындау және талдау. Негізгі құжатты әзірлеудің бастапқы этапы-бизнес-жоспар. Мақсатты-технико-экономикалық дәлелдемені және бизнес-жоспарды әзірлеуге шығындардың мақсатқа сайлығын бағалау. Мазмұны: қажет ресурстарды және қүтілген нәтижелердің тәуекелін бағалау. Егер БТЭД инвестициялық ұсынысты оң бағаласа, онда оның бөлшектенген пысықтау жүргізіледі және ТЭД әзірленеді. Талдау негізінде жоба туралы қорытынды жасалады. Егер қорытынды оң, онда қажет болса бизнес-жоспар әзірленеді
1.3 Бизнес-жоспарды әзірлеу, талдау және бағалау
1.3.1 Бизнес-жоспарды әзірлеу.
1.3.2 Инвесторлармен бизнес-жоспарды талқылау.
1.3.3 Бизнес-жоспарды нақтылау (пысықтау)
1.3.4 Инвестициялау туралы шешім қабылдау.





Оның объективтігі, жеке бөліктерін терең проработка, яғни инвестициялау нәтижелерінің белгісіздіктерін төмендету мақсатымен бағалау мақсатымен жүргізілетін маркетинг, қаржы, технология және басқада бойынша мамандармен бизнес-жоспарды талқылау. Прединвестициялық фаза нақты инвестормен жобаны қаржыландыру туралы шешім қабылдағаумен (немесе отказмен) аяқталады.
2. Инвестициялық фаза
2.1 жобаны жүзеге асыруды құқықтық дайындау 2.1.1 Келіссөздер жүргізу және контрактер және келісімдерге отыру.
2.1.2 Заңды тұлға құру (қажет болғанда) Инвестициялық жобаны әзірлеу және жүзеге асырушы барлық қатысушылармен келісім дайындау және отыру. Соның ішінде:
-несиелік келісімдерге отыру.
-контрагенттік жұмыстар орындауға келісімге отыру.
-құрал-жабдыққа тапсырысты орнату және баскада.
Жобаның басшысын қою, оның мәртебесін анықтау.
2.2 Жобаның ғылыми-техникалық пысықтау* 2.2.1 Өндірісті техникалық дайындау.
2.2.2 Өндірісті ұйымдық дайындау. Жаңа (инвестициялық) өнімге техникалық құжаттама дайындау.Өндіріс жоспарын әзірлеу. Жабдықтарды жеткізуге келісімге отыру. Жаңа құрал-жабдық орнату. Қайта жоспарлау. Өндірістік құрылымның және басқару құрылымның өзгеруі.
2.3 ФОССТИС (сұранысты қалыптастыру және өткізуді ынталандыру)** 2.3.1 Тауарөткізетін желісті қалыптастыру.
2.3.2 Жарнама.
2.3.3 Өткізу стратегиясын қалыптастыру. Өнімді жабдықтауға келісімге отыру.Инвестициялық тауар бойынша баға саясатын өндіру.
2.4 Құрылыс*** 2.4.1 Құрылыс құжаттамасын дайындау.
2.4.2 Құрылыс-орнату жұмыстары.
2.4.3 Қабылдау-өткізу сынақ.
Этаптарды атына сәйкес.
3. Жобаны пайдалану фазасы. Есепке алу, бақылау, талдау. Өнімді өндіру
* Жаңа бұйымды өндіру және игеруді қосатын инвестициялық жобалар үшін.
** Өткізу нарығындағы өзгерістерді болжамдайтын инвестициялар жобалар үшін.
*** Жаңа құрылысты болжамдайтын инвестициялық жобалар үшін.

Инвестициялық жобаны жоспарлау процессінің негізгі этаптары
Жоба қағидасының әзірлеу кезеңінде инвестициялық бағдарлама қалыптасады. Бұл үшін жоба мақсатына сандық нақтылау және жеке кезеңдер бойынша міндеттер (“мақсаттар ағашы”) жүргізіледі; ұйымдастырушылық-технологиялық шешімдерді таңдау; өнім-тематикалық әзірлеу (“жұмыс ағашы”) және жобаның негізгі параметрлерін есептеу. Инвестициялық жобаны іске асыруды жоспарлау кезеңінде күнтізбелік және ресурстік желілік үлгілері құрылады; ресурстағы қажеттілігі анықталады және жобаның іске асуын талдау. Жобаны іске асыру жүрісін бақылау кезеңінде тікелей орындаушылардың жоспарлық тапсырмасын орындау үстінде жүргізіледі және қажеттігінше жоспарды түзету.
Жеке қезеңдерді әзірлеудің тереңділігі және номенклатурасы инвестициялық жобаның түріне және масштабына тәуелді өзгеруі мүмкін. Жоспарлау процессінде қабылданатын шешімдер белгіленген мерзімде минималды құнмен ресурстардың шығынымен және жұмысты орындаудың жоғарғы сапасы кезінде жобаны іске асыруды қамтамасыз ету керек. Қске асыру бағалаудың төрт типі бар: логикалық (уақыт кезінде жұмысты орыындаудың мүмкін тәртібіне логикалық шектеуді есепке алу), ресурстік (жоба орындалу уақыты әр кезде қолайлы немесе қолма-қол ресурстардың шектеуін есепке алу), қаржылық (ресурстың ерекше түрі ретінде ақша қаражатының оң балансты қамтамасыз ету), экономикалық (немесе уақыт, құн бойынша жұмыс кешенін оптимизациялау және оны орындаудың сапасы).
Соңғы уақытта тұрақты жүргізілетін басты, мақсаттық, стратегиялық және оперативті жоспарлау, сонымен қатар қаржы мен нәтижені жалпыфирмалық жоспарлау ( 3 сурет). Жоспарлаудың бұл формасы кәсіпорын басшылығымен ерекше қөңіл бөлуді талап етеді.
Жоспарлау жүйесінің қағидасы шеңберінде инвестициялық жобалар тұрақты емес қайталанатын әрекеттер (шаралар, жұмыс) кешендік, біреселік тізбектілік уақытында шектелген, мақсаттқа бағдарланған болады.
Жобаның спецификалық мәнінің сипатты келесілерді жатқызуға болады:
- Шара құрылымның күрделігі, кешендігі және біреселігі
- Қаржы және мағыналы нәтижелердің өзіндік ерекшелігі
- Басталу және аяқталу мерзімінің міндеттілігі және уақытша мақсат
- Орындалудың тұрақсыздығы.
Бір функционалды жобалар өзгешеленеді, мысалы жарнама науқанын, технологиялық әзірлеу, капиталдық жөндеу жүргізу және дайындау, кәсіпорын капиталын жоғарлату және көпфункционалдық жобалар, мысалы жаңа өнімді енгізу, ірі капиталдық салымдарды жүргізу және дайындау, басқа кәсіпорында капитал үлесін сатып алу, қайта ұйымдастыруды жүргізу.
Жобаларды стратегиялық және оперативті сипаттағы жобаларға бөлуге болады. Стратегиялық сипаттағы жобалар кәсіпорынның басты мақсаттарын түзету және потенциалын өзгертумен (мысалы, жаңа кәсіпорындардың бірігу жобасы (тұтасу), жаңа өнімді әзірлеу немесе стратегиялық жоспарды әзірлеу) байланысты шаралар. Оперативтік сипаттағы жобалар кәсіпорын потенциалын өзгеруіне әкелмейтін ағымдық шараларға байланысты (мысалы, акционерлердің жылдық жиналысын өткізу және дайындалу немесе жарнама науқанын өткізу). Кейбір жобалар біруақытта стратегиялық және оперативті сипатта болу мүмкін.
Біздің қөзқарасымыз бойынша, жобалық жоспарлау жобалар сипатынан тәуелсіз мазмұндық (продуктивті) мақсат, мерзім, экономикалық нәтиже және шығындарды жоспарлауды қосады, сонымен қатар оның қезеңдерінің жеке немесе жалпы жобалар бойынша жұмыс құрылымы. Жұмыс құрылымын жоспарлау, қамтиды:
- Жұмыс тізімін немесе олардың кешенін олар арасындағы өзарабайланысты анықтап құру.
- Жоба бойынша жұмыстарды жүргізу үшін қажет қуатпен уақыт параметрлерін есептеу.
- Мақсаттар, уақыт, шығын және табыс жобасына жататын бөл-шектік жоспарлау, қажет кезде өтімділік көрсеткіші.

Көптеген өнеркәсіп салаларында, әсіресе капиталдық құрылыста жобаның пәні болады тапсырыс (контракт) орындаудың барлық процессі. Осы жағдайда жоба бойынша жұмыс құрылымын жоспарлау және жоспарлардың басқа түрлері (өндіріс, жабдықтау, қаржыландыру) бөлу мүмкін емес.
Жобалық жоспаларудың ерекше формалары болатын басты мердігерлік үлгі және пайдалану үлгісі. Басты мердігер жоба үшін қатаң орнатылған баға, мерзім және сапа параметрлері шеңберінде, сонымен қатар өндірістік кешенді немесе құрылыс объектіні под ключ тыпсырушыға тапсыру үшін негізгі элементтері үшін өзіне жалпы жауапкершілікті қабылдайды. Пайдалану үлгісінде жоспарлау, құрылыс, объектінің техникалы және коммерциялық пайдалану үшін жауапкершілікті, сонымен қатар жобаны қаржыландыруды бір немесе бірнеше субъект өзіне қабылдайды. Осы жағдайда объектіні пайдалану және қаржыландыру мәселесі ұсынылған жобаны дәләлдеу кезенінде және оны іске асыру кезеңінде келіссөздер пәні болады.
Жобалық жоспарлаудын монетарлық ықпалы жалпыфирмалық нәтижелер жоспарында және қаржылық жоспарда бейнеленеді. Ұзақ мерзімді жобаларды жоспарлаған кезде табысты және балансты нәтижесі жеке кезеңдерге есептеу мәселесі пайда болады.
Жобаның қаржылық жоспарлау шеңберінде ликвидность мәселесі пайда болған кезде, жалпы кәсіпорын және жеке жобалар арасында тең ұстау мүмкіндігін іздеу қажет. Төлеу қабілетсіз болу мүмкін тек қана жеке жобалары емес, жалпыкәсіпорында болады. Бірақ, мысалы, жобаның капиталдық құрылыста немесе басқа жоба сиымды салаларда, қаржы – экономикалық көрсеткіштері жалпы кәсіпорындағы жағдайды анықтайды.
Осы жағдайда, кәсіпорын параллелді бірнеше ірі жобаны іске асырып жатқанда, жеке жобалар бойынша негізгі ақпаратқа негізделген агрегатталған жобалық есептер жүргізу мақсаты орынды.
Қазіргі кезде инвестициялық жобаларды жоспарлаудың синоним ретінде бизнес – жоспарлау кең таралу алды, бұл екі себеппен байланысты. Бірінші және маңыздысы кез келген кәсіпорын ірі жобаны өзі жеке каржылармен іске асыру қиын. Осы жағдайда бизнес- жоспар несие беруші ретінде шығатын немесе біріккен жобаға өз технологиясын немесе капиталын сала алатын потенциалды серіктестерді кәсіпорындардың жоспарын іске асыруға тартатын құрал ретінде шығады. Екінші себебі бизнес- жоспарды қызметі ішкіфирмалық жоспарлау құралы ретінде кең қолданылады.
Бизнес- жоспарды құру бойынша сипаттама және отандық пен шетел оқу- құралдарында және осы мақсатқа арналған бағдарламалық өнімдерге көптігіне қарамастан, өткізілген бизнес-жоспарды талдау бизнес- жоспарды құрушылар әзірлеу процессінде қиындықтар басынан кешіреді. Келесі кешендік мәселелерді анықтауға болады.
Бірінші мәселе “бизнес-жоспар” түсінігінін көптеген анықтамамен байланысты. Кездесетін анықтамаларды екі топқа бөлуге болады: Айқын емес және тікелей анықтамалар. Бизнес-жоспарды айқын емес формада оның орындайтын функциялар арқылы анықталады. Келесіді анықтамаларды кездестіруге болады: “бизнес-жоспар тоғыз функцияны атқарады…” /20/. Осы топ анықтамалар арасында ең сиымды бизнес-жоспар құру бойынша “Эрнст энд Янг” құралына сай “…бизнес-жоспар үш функцияны атқарады. Біріншіден, ол бизнесті жүргізу қағидасын әзірлеу үшін қолдануы мүмкін. Екіншіден, бизнес-жоспар белгілі бір кезеңде компания қызметінің нақты нәтижелерін бағалау кәсіпкердің құралы болады. Бизнес-жоспардың үшінші арналуы ақша құралдарын тарту қажеттілігін /21/. Тікелей анықтамаларда айқын формада “бизнес-жоспар” түсінігіні анықтама беруге тырысады. Осы типтың ең типтық кездесетін анықтамаларды әкелеміз: “идеяны басқа қызыққан адамдарға хабарлау құралы болады. Кәсіпорынды тиымды бақылау және басқаруға көмектесетін арнайы қолдануда болатын жұмыс құралы болады бизнес-жоспар” /22, 23, 24/; “ меншік формасына, кәсіпорын қызметінің саласына және масштабынан тәуелсіз қазіргі нарықтық экономиканың барлық облыстарында тәжірибе жүзінде кең қолданылатын басқарудың арнайы құралы болатын “бизнес-жоспар” /25, 26/. Сонымен айқын емес анықтамалар жекелікке назарды көп аударуды қажет етеді, түсініктің негізгі ойын шетте қалдырады.
“бизнес-жоспар” түсінігін тікелей анықтауды талаптану өте нақты емес сипатта болады.
Екінші мәселе бизнес-жоспардағы ақпаратты елестету құрулына көп тәсілдемемен байланысты. Осында атап кету керек бір қатар оқу-құралдарында бизнес-жоспардағы ақпаратты елестету үшін ұсынылатын айқын құрылымдық және жүйелігі жоқ, бөлімдерде ақпараттың дәләлденбеген логикалық қиылысуының болуы.
‡шінші мәселе бизнес-жоспарды әзірлеу әдістерінің регламенттеуіның жоқтығынан тұрады, бұл әзірлеу әдістерді қолдану, тапсырманы барабар емес қою кезінде жиі қателерге әкеліп соғады. Талдау көрсеткендей, инвестициялық жобаның экономикалық тиімділігін талдаған кезде жиі қателер болады. Мысалы, көптеген бизнес-жоспар әзірлеушілер инвестицияның экономикалық тиімділік критерия ретінде таза дисконтталған табыс көрсеткіші қолданылады (NPV), ақша ағымдарын дисконттау нормасы ретінде жалпы экономикалық бойынша орташа инвестициялық тәуекелге бағдарланған ұзақ мерзімді қарыздар бойынша орташаландырылғын банктік қойылымдар таңдалады, бұл нақты жобаның инвестициялық тәуекел дәрежесін толықтай көрсетпейді. Пайдалылықтың ішкі нормасы (IRR) көрсеткішін қолдану өте көп таралған. Жобамен басты болатын, ақша қаражатының таза ағыны өз белгісін бір реттен көп ауыстырса (бұл мысалы, оның өмір циклін өндірістік фазасы жобасына қосымша инвестициялау кезінде болуы мүмкін), IRR анықтамасы (NPV нөльге тең болғанда дисконттау нормасы) NPV (D) =0, D – дисконттау мөлшері теңдеуінен IRR бір мағынасы көп.
Біздің көзқарасымыз бойынша түсінігін анықтау кезінде бизнес- жоспар жобалау процессімен – жобаны іске асыру және дайындау процессінен, “іс, қызмет, шаралар, нақты мақсаттарға (нақты нәтижелерге) жетуді қамтамасыз ететін әрекеттер кешенін іске асыруын ұсынатын” тығыз байланыста болу керек предпосылкадан шығу керек /27/.
Сонымен бизнес-жоспар инвестициялық жобалардын бір құралы болады деген қортындыға келеміз. Инвестициялық жобалар бойынша UNIDO /28/ оқу-құралындағы анықтама бойынша прединвестициялық фаза өзі төрт стадияны қосады; мүмкіншіліктерді зерттеу, жоба алды зерттеу, технико-экономикалық зерттеулер, инвестициялау тұралы шешім қабылдау.
Жоғарыдағы анықтамаларды көрсетілгендей, прединвестициялық фазаның бірінші үш стадиысы бизнес-жоспарды құру және әзірлеу процесске кіретін және шығатын ақпарат құрылымы бойынша қосады. Сонымен бизнес- жоспар жобаға инвестициялау тұралы шешім қабылдау үшін ақпаратты дайындау мақсатымен оны әзірлеу прединвестициялық фаза жүрісінде жоба бойынша жұмыс жүргізудің нәтижесін нысандандырылған сипатты елестетеді.

1.2 Инвестициялық цикл, оның құрылымы, мазмұны. Жобаларды әзірлеу кезеңдері.
Инвестициялық жобаны өмірге әкелу және әзірлеу бірінші кезекте өндірістік бағыттағы, ұзақ кезең уакытында орындалуы идеядан басталып оның материалдық іске асыруға дейін кез-келген жоба оның асыруынсыз маңызды емес.
Жоспарлы экономикада капиталдық салым объектісінін жұмысты бітіру оның күрылыс бойынша жүмысты бітіру болып саналады-пайдалануға енгізу және нәтижелерді пайдалану мысалы, (өнеркәсіптік өндірістің 2-ші жылы).Бірақ нарықтық катынастар экономикасында объектіні пайдалану уакытынан елеулі дәрежеде тәуелді, оны таратуға дейін жоба бойынша жалпы шығындар және оның жұмыс істеуден түсетін табыстар (түсімдер).
Нарықтық көрсеткіштер көмегімен инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау негізінде жүмыстың накты басы мен аяғын білу қажет. Зерттеушілер, ғалымдар, жобалаушылар үшін жобаның басты идеясынан тууы мүмкін, іскер адамдар (бизнесмендер) үшін – оның орындалуына бастапқы ақша каражаттарын салу.
Жобаны қаржыландырушы инвесторды оның орындалу процесі қызықтырмайды, оны іске асырудан алатын табыс қызықтырады; Жобада жеке жұмыстарды орындаушы болып қатысатын ұйымдарға - оның бітуі. Жеке жобалар үшін оның біту мезеті қаржыландыруды тоқтату, қойылған нәтижеге жету, жобалық қуатты толықтай игеру, пайдаланудан объектіні шығару және тағы да басқа болуы мүмкін. Жоба бойынша жұмыстардың басталуы және бітуі құжаттармен растануы керек.
Жобаны жүзеге асыра бастаумен және оны тарату арасындағы уақыт кезеңін инвестициялық цикл деп аталады. Ол жоба бойынша жүмыстарды қаржыландыру мәселерін талдау үшін, қажет шешімдерді қабылдау үшін қажет және сатыларға (фазаларға, этаптарға) бөлінеді. Тәжірибеде сондай инвестициялық циклдердің бөлінуі әртүрлі бөлінуі мүмкін. Ондай дамудың ыктимал бағыттарын бағалау мүмкіншіліктері ұсыну және онын елеулі өзгергенде өткен кезде жобалау объектісінің жағдайында кейбір маңызды кезеңдерін белгіленген жагдайында жасауға рұқсат ету маңызды.
Жобаны жүзеге асыру оны өткізу, технико-экономикалық негіздемелік және жұмыс жобаны әзірлеу, контрактілерді жасау, қаржыландыруды ұйымдастыру, ресурспен қамтамасыз ету, объектіні пайдалануга беру және құрылыспен байланысты шаралар нақты жиынтығымен орындалуын талап етеді. Сол үшін әр бөлінген стадия өз негізінде келесі деңгейден сатыға бөлінеді.
Осылай инвестициялық кезеңнің үш сатыға (фазаға) бөліп қарастырады, осылардың әрқайсысы өз мақсаттары мен міндеттері бар:инвестия алды (прединвестиционная)- бұл инвестициялық жобаны қабылдау туралы бастапқы зерттеулерден қорытынды шешімге дейін; инвестициялық –жобалау, келісім шарт немесе контракт жасау, құрылысқа мердігерлік; және өндірістік – кәсіпорын (объекті) шаруашылық қызметтінің сатысы. Осынын әрқайсысы өз кезегінде кезеңдерге, өз мақсаттарына, өткізу әдістеріне және механизмдері бар кезеңдерге бөлінеді. Инвестициялық алдыңғы (прединвестиционная) және инвестициялық сатысының инвестициялық жобалау облысына жатады, ал өндірістік арнайы ұйымдастыру-басқару пәндері (еңбекті және өндірісті ұйымдастыру, жоспарлау, қаржыландыру, талдау, менеджмент және тағы да баска) зерттеу облысына жатады.
Жобаның инвестиция алдындағы сатысында (сурет 1.1) жобалаудың келешек объектісінің мүмкіншіліктері зерттеледі. Кәсіпорын (фирма-инвестор, жобаны ұйымдастырушы) инвестициялар туралы бастапқы шешім қабылдайды және жетекші (басшы, салынып жатқан объектіның директоры) таңдайды (тағайындайды). Жобаны жүзеге асырудың әртүрлі варианттарын зерттеу, оның технико- экономикалық дәлелдеу және тиімділігін бағалау кәсіпорынын өз күштерімен орындалуы мүмкін, сондай-ақ арнайы мекемелер, мысалы жобалық, сәулеттік, құрылыс- кеңесшілік және тағы да баска.
Жағдайдың қалыпты топталы негізінде индустриалды дамыған елдерде жобаның инвестиция алдындағы сатысын орындауға шығындар жоба құнының 1,5-5,5% құрайды, сондай-ақ инвестициялық мүмкіншілікті қалыптастыруға (замысл, жоба идеясы) –0,2-1,0, инвестицияны дәлелдеуге-0,25-1,5, үлкен емес жобалар үшін технико-экономикалық зерттеулер үшін-1,0-3,0 және ірі көлемдегілер үшін-0,2-1,2%.
Жобаның бастапқы сатыларында жұмыстың келесі сатысында мүмкін болатын тәуекелді және күтпеген жағдайлардан жалтыру қажет, қойылған нәтижелерге ең экономикалық жол табу керек; жобаның тиімділігін бағалау және оның бизнес-жоспарын әзірлеу. Сондай-ақ және уақытында токтай білу, ягни нәтижесі біз күткендей емес, инвестиция жұмсалған кезде емес, жұмыс басында тиімді емес жобадан бас тарту орындылығын негіздейтін қағиданы ұстану керек.
Жобаны бағалау және оны инвестициялау туралы шешім қабылдау кезінде сараптау жүргізу маңызды. Мемлекеттік кешенді сараптау тиісті үкімет кепілдігі бойынша шетел несилерін тартумен іске асыратын; қолданыстағы заңдылық бойынша мемлекеттік қолдауды талап етететін; республикалық бюджеттің қаржысының қатысуымен немесе есебінен жүргізілетін инвестициялык жобалар және бағдарламалар (технико-экономикалық дәлелдеу, бизнес-жоспар) жатады.
Ведомствадан тыс бақылау қорытындысы белгіленген құрылыстың экономикалық орындылығын және шаруашылық қажеттілігі туралы, ұсынылған шешімдер қала құрылысының санитарлық-гигиеналық және әлеуметтік талаптарға сәйкестігі туралы, сонымен қатар табиғи ресурстарды рационалды қолдану, қоршаған ортаны ластаудың алдын алу, авариялық жағдайды ескерту және оның зардабын жою туралы тұжырым мазмұны болуы керек. Министірлік (ведомствалық) қортындысы инвестициялық жобаны жүзеге асыру орындылығын, құрал-жабдық осы кәсіпорындағы жобаны іске асырудың техникалық мүмкіндіктері, сапалы және бағалық сипаттар бойынша өнімнің (қызмет) бәсекелестік қабілетті туралы қортындылар, сонымен катар белгіленген көлемде (масштабта) оны іске асырудың мүмкіншіліктері туралы қорытындылар болуы тиіс.


.


Кұжаттарды экономикалық, техникалық, қаржылык және әлеуметтік аспектілерді бағалау қорытындысы бар эксперттік тұжырым дайындалуы, сонымен қатар оны іске асыру және инвестицияда мемлекеттің қатысуы, мемлекеттік қолдау көрсету туралы орындылығынын қортындысы. Мемлекеттік кешенді экспертизаны өткен жобалар, инвестициялык жобалар және бағдарламалар деректер банкінде тіркеледі.
1.1. сурет көрсеткендей, инвестиция алды сатысы бірнеше бөліктерге талданады 1) жобаны іске асырудың мүмкіншіліктері, 2) жалпы мүмкіншіліктер (макротәсілдеме) және 3)нақты жобаның мүмкіншіліктері (микротәсілдеме), сонымен қатар дәлелдемені дайындау- қосалкы (функционалдық) зерттеулердің бастапқы дәлелдемесі, техникалық-экономикалы дәлелдеме оны келісімі және бекітуі, іс-құжаттарды әзірлеу; инвестиция туралы шешім қабылдау және жобаны бағалау-бағалау есеп беру, инвестициялық жобаларды қабылдау.
Инвестиция туралы қортынды шешім қабылдау техникалық-экономикалық дәлелдеме орындалғаннан кейін мүмкін, бірақ бұл ұзақ және қымбат процесс. Сол үшін жобаға ірі қаржыларды салардың алдында бастапқы технико-экономикалық дәлелдеме көмегімен оның идеясын бағалау керек. Оның максаты-альтернативалық жобаларды анықтау, іске асырудың мүмкіншіліктерін тексеру, сонымен қатар нарықты талдау және терең зерттеу, лабораториялық және тәжірибиелік өнеркәсіптік зерттеулер. Инвестор үшін жобаның идеясы жеткілікті тартымды немесе қабілетсіз ретінде анықталуы керек.
Бастапқы технико-экономикалық дәлелдеме келесі схема бойынша орындалуды ұсынады:
1.Резюме-бастапқы технико-экономикалық дәлелдеме қарастырылады, барлық негізгі сұрақтарға қысқаша шолу.
2.Жобаның тарихы және алғышарттары, демеушілер, орындалған зерттеулердің құны.
3.Нарықты талдау және маркетинг концепциясы: жобаның стратегиясынын және мақсатының, негізгі идеясын анықтау; сұраныс және нарық; маркетинг және өткізуді ынталандыруға кеткен болжамды шығындар және сату болжамы; өндірістік бағдарлама.
4.Материалдық ресурстар-шикізат және материалды,басқа ресурстардағы әрбір түрінде жақын қажеттілік, олардың құны.
5.Инвестициялау объектінің орналасқан жері, участігі және қоршаған орта.
6.Жобалық-конструкторлық жұмыстар: жобалық қуаттығын есептеу, оның сатуға сәйкестігі, технология және құрал-жабдық, азаматтық құрылыс және тағыда баска.
7.Ұйымдастыру және жүк құжат шығындары: жалпы басқарушылық, өндіріс, сату, әкімшілік , болжамдалған жүк құжат шығындары (жалпы заводтық, әкімшілік, қаржылық).
8.Еңбек ресурстары: олардағы қажеттілік және оларды жабу, төлеу.
9.Қаржылық талдау және инвестиция: толықтай инвестициялық шығындар, жобаны қаржыландыру, өндірістік шығындар, тиімділікті бағалау, шығындармен пайданы экономикалық талдау.
Іске асырылып жатқан жобаның орындылығы туралы шешім қабылдау алдында өмір цикл кезеңінде пайда болатын оның барлық аспектілерін қарастыру керек. Бұл салынған қаражаттарды тез қайтарымды, бірақ жобаларды және уақытта тиімді емес баяу өтімді, бірақ маңызды ұзақмерзімді пайда әкелетін жобаларды жалтыру рұқсат етеді.
Жобаның тиімділігін бағалаған кезде оның критериясы бойынша анық анықтау керек. Мысалы, қандай жобаға таңдауыңды беру қажет, егер біреуінің бағалау көрсеткіштері басқасына қарағанда жақсы, ал басқалары- басқасында? Не маңызды- пайданың ішкі нормасының жоғары болуы немесе бір жобаның таза келтірілген құны немесе басқасының үлкен емес тәуекелі? Шешім қабылдаған кезде саналы түйісу басқару керек және нақты зардаптарды ескеру қажет.
Жобаның екінші инвестициялық сатысы (1.2 сурет) жобалау ұйымын таңдау, жобалық сызуларды және объектінің моделін дайындау, құнды нақтылап есептеу, жобалық және құрылыс жұмыстарының бастапқы жоспары, бөлшектік сызулар және айрықшалау, құрылыс алаңдарының схемасын және тағы да басқаларды өзіне біріктіреді. Осы сатының негізгі мердігері және қосалқы мердігер анықталады, төлемдер жоспары бекітледі, қосалқы мердігерлер және жеткізушілерге төлеу үшін қысқа мерзімді қарыз ресімдеу. Инвестициялық сатыда жасалынатын көпварианттық есептеулер нақты жобаны таңдауға, оның технологиясын және құрал-жабдық, құрылысты ұйымдастыруды (жаңа техниканы өндіру және т.б.) таңдауға мүмкіншілік береді. Осы сатыда қабылданатын шешімдер өндірістік қорлардың және тұтастай объектінің тиімділігін және құрылымын, техникалық деңгейін көбінесе алдын-ала аныкталады. Бөлшекті жобалау процессі кезінде, құрал-жабдық таңдағанда, құрылыс мерзімін жобалауда жобаны іске асыру кезеңдері тездету үшін алғышарт құрылады, қажетті соңғы нәтижелерді қамтамасыз ету мақсатымен шығындарды оңтайландыру. Қабылданған шешімнен жобаны іске асыру (жаңа құрылыс, қайта құру, жаңарту) шығындары ғана тәуелді емес, сонымен қатар оны эксплуатациялау шығындары (істегі объектінің шаруашылық қызметін қосатын инвестициялық жобаның үшінші сатысы).
Жобалау процессін формалды тұрде екі этапқа бөлуге болады: Жоба алды (тапсырыс берушінің қаржылық мүмкіншіліктерін және қажеттілікті ескеріп шығындар сметасының бастапқы бағалау жүргізіледі және объектінің тиімділігін көтеру және ресурстарды экономдауға мүмкіндік
Туғызатын ең рационалды технологиялық және техникалық шешімдер таңдау) және тікелей жобалау. Тікелей жобалауда екі сатыдан тұрады-бастапқы ( кейде оны форжоба немесе аванжоба деп атайды) және қорытынды жоба. Әр кезеңде келешектегі объектінің сметасы нақтыланады.
Жобалау процессінде келешектегі объектінің негізгі сұрактары шешіледі оның өзінің жүктелген міндеттіне сәйкестігі, прогрессивті эксплуатациялық талаптар, қысқа мерзімде еңбектің материалдық және ақша қаражаттардың ең аз шығындармен орындалуы. Кәсіпорынның жобаны әзірлеудің отандық тәжірибесі келесі бөлімдерден тұрады: жалпы түсініктеме жазылымы, технико-экономикалық бөлім, негізгі жоспар, техникалық процесстерді автоматтандыру бойынша бөліммен бірге технологиялық бөлімі, өндірісті басқару жүйесі мен еңбекті ұйымдастыру, сметалық құжаттар, тұрғын-азаматтық құрылыс және т.б. Осылардың әрқайсысы мәнінің текстің баяндама есептеулер нәтижесін және қажет графикалық материалдар бар. Өнеркәсіптің жеке салалары үшін олардың техникалық жобаның бөлімін (тарау) ерекшелігімен өзгеруі мүмкін. Бұл өзгертулер осы сала үшін нормативті құжаттармен бекітілген. Бірақ, салалык ерекшеліктерінен тәуелсіз, жобаның құрылымдық бөлігі осылардың әрқайсысы үшін жалпы міндетті сұрақтары бар. Жобалау кезінде типтік жобалар қолданылады, ал егер олардың жоқ болуында-ұксастық объектінің ең экономды жобасы.
Келешектегі объектінің құрылысы (қайта құру) орнын, оның архитектуралық, жоспарлық және конструктивті шешімі, кадрды, құрылыс және басқа материалдардағы машиналарды және құрал-жабдықта, ақша қаражаттарындағы қажеттілікті анықтайтын құжаттар кешенін жоспарлы-сметалык құжат деп аталады. Ол инвестициялық объектілерінің жоспарлаудың барлық сатысында құрылады. Инвестициялық шаруашылық қажеттілігі және экономикалық орындылығын растайтын құжат болып технико-экономикалық дәлелдеме болады.
Инвестициялық жобаның үстінде жұмыстар сатыда (әр этапта) оның кұндық бағалау орындалады. Шетел тәжірибиесінде ең аз дегенде төрт түрі бар және оның дәлдік деңгейі жобаны әзірлеу тәртібенде өседі. Сонымен, жобаны іске асырудың инвестициялық мүмкіншіліктерін зерттеуде бастапқы құндық бағалау жүргізіледі, оның ұйғарымды қателерін 25-40% тең.
Техникалық-экономикалық дәлелдемемен әзірлеу сатысында жоспарланған шығындар қаржыландыру мүмкіншілігімен салыстыру мақсаты бар бастапқы немесе факторлық бағалау орындалады, оның ұйғарымды қателік 15-20%. Жұмыстың жобалау сатысында (жобалау құжаттарының мемлекеттік стандарттар жүйесіне сәйкес құрылыс пен ғимараттар салу үшін жұмыс құжаттарын әзірлеу) жұмысты қаржыландыруды дайындау үшін тағайындау алдында приближенная бағалау жүргізіледі, осындай бағалаудың ұйғарымды қателік 10-15%. Сату жүргізу және дайындау үшін (бөлшектік жобалаудың бітіру сатысында, келісім жасалады) қортынды баға ұйғарымды қате 5-6% жасалады. Сонымен қатар инвестициялық процесстің іске асыру және әзірлеудің әр сатысында жобаның экономикалық тиімділігіне негізделген, оның пайдалылығы талданады, басқаша айтқанда алынған (болжалған) нәтижелер (пайда) шығындармен салыстыруға ұсынатын жобаның талдау жүргізіледі.
Еске сақтау керек, инвестиция алдындағы және инвестициялық кезінде жіберілген қателер және жаңсақтық (мысалы, құрылыс-монтаж жұмыстар жүргізгенде, техника колданған нәтижесінде, құрал-жабдықты қолданғанда, білікті персоналдық, шикізат пен материалдардың, басқа ресурстардың жетіспеуі кезінде пайда болатын мәселелер), өндірістік сатысында көрінеді, яғни, өнімнің өткізгеннен пайда (табыс) және өндіріс шығындары болжамдық тікелей тәуелділікке. Егер осындай болжамдар қате болса, жобаның технико-экономикалық дәлелдеме орындалу мүмкін (немесе толықтай орындалмайды) бұл түзетулерді қажет етеді.

1.3 Жоспарлаудың деңгейлері және жоспарлаудың түрлері.

Жоспарлау процессі жұмыс көлемі бекіткеннен бұрын басталады және жобаны жүзеге асыру және өзгертулер еңгізген жүрісінде жалғасады. Жобаның өмірлік циклының әр фазасы оған әдістемелер құралдармен тән жоспарлаудың нақты түрін қарастырады.
Жоспарлау өзімен циклдік процесс болады. Ол ең жалпы мақсаттарын анықтаудан басталып, қойылған мақсаттарға жету үшін қашан, қалай және жұмыстарды орындалу керекті детальдік сипаттауына жылжиды. Жобаның қағиғадан бітіруге жылжу шамасына қарай жұмыс жүрісіне әсер ететін, жағдайлар туралы қосалқы ақпараттар пайда болады. Жоспарлаудың құралдарын қолдану және жобаны басқару команда мүшелеріне мәселені анық суреттеуге және жоба бойынша өзгертулерді тиымды бақылауға жағдай жасайды.
Жобаны жоспарлауды әр түрлі кезеңдерінде және деңгейлерде қолданылатын жоспарлардың нақты құрылымы, жобаны жүзеге асырып жатқан ұйымда және салада қабылданған тәсілдемеге және стандарттарға тәуелді. Мысалы, құрылыс индустриясында жобалық құжаттарға тапсырушымен қойылған және орындаушылармен детальдалған сметалық құжаттама, объектінің құрылыстық бас жоспары, объектіні тұрғызудың ұйымдастырушылық – технологиялық үлгісі, жұмысты орындау графигі және объектінің құрылыс материалдарының түсуі кіреді.
Жұмыстардың календарлық графиктер негізіндегі өнеркәсіптік жобалардың конструкторлық құжаттамасы жатыр, ақпараттық жобаларда – жүйелік спецификациясы.
Жобаны басқару денгейдегі жалпы түрде жоспардың келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады:
 Концептуалдық жоспар
 Жобаны жүзеге асырудың стратегиялық жоспары
 Тактикалық (детальдық) жоспарлар.
Атап кеткен жөн, ұйымның әр түрлі басқару деңгейлері осы жоспарларды әзірлеуге әр түрлі дережеде қамтылған.
Жобаның жоспарын әзірлеу үшін көру мәліметтер болады:
Келісімдік талаптар
Қолайлы ресурстарды суреттеу
Бағалау және құн үлгісі
Ұқсас әзерлеу бойынша құжаттама
Циклдың негізгі қадамдары 5 ші суретте көрсетілген. Байқауға болатын, әр қадам жетекшілер үшін кейбір қорытындылған сұрақтарға жауапты қажеттілігін ұйғарады.
Таблица 2

Календарлық жоспарлау кезіндегі қадамдар последовательность

Қадам Қадамның мазмұндық мәні
Жобаның қағидасын және мақсатын әзірлеу Неге?
Жұмысты бөлу құрылымыды құру Не?
Жұмысты бөлу құрылымыды құру. Жауаптыларды бекіту Кім?
Жүзеге асыру стратегиясын әзірлеу. Негізгі вехтарды анықтау Қалай?
Желістік үлгілерді әзірлеу Қалай?
Календарлык жоспарлаудың әдістемесі бойынша календарлык графиктың есептелуі Кашан? Мінсіз мерзім

Ресурстарға шектеуді есептеумен календарлық графикті есептеу Қашан? Нақты мерзімдер
6 ші сурет. Жобаның календарлық жоспарлау процессі.

Жоспарлау процессінің аталған негізгі қадамдарынан басқа, жобаның жетекшісі жобаны басқару процесін тәуекел және ықтималдықтар ұқсастығын жүргізуді анықтау қажет; өзгерістерді басқару жоспарларын қалыптастыру, оңтайландыру, шолу, мақұлдау және жобаның жоспарын құжаттау процедурасын ұйымдастыру.
Жоспарлау бойынша жұмыс және календардық жоспарларды бақылау жоба жоспарын дайын болғанда жоспарлау сатысын бітуімен бітпейді. Жоспарды бекітуге қажет процедураларды орындалғаннан кейін оны орындау сатысы басталады және бықылауға қажет әдістер мен аспаптарды қолдана бастайды.
Жоба бойынша жұмыстың жүрісі бойынша нақты мәлімет түсе бастағаннан кейін, менеджерде жоспармен жұмыстың нақты жүрісін салыстыру, маңызды алшақтыларды анықтау және қажеттілік шамасында жоспарды жаңарту жүргізу қажеттілігін пайда болады. Жетілген нәтижелерді талдауға негізделген жоспарлау әдістемесі қажет бағалауды алу мүмкіншілігін қамтамасыз етеді. Жобаның кез-келген сатысында жоспардың маңыздылық процедурасы жоба туралы елестеуді өзгеру және оны орындау жағдайынан шыға жұмыс кешенің жаңа нұсқалардың тудыру үшін ЖБҚ әзірлеуден бастап жоспарлаудың барлық негізгі қадамдарын қамтуы мүмкін.
Жұмысты бөлу құрылымы (ЖБҚ) құру жобаны жоспарлаудың бірінші қадамы. ЖБҚ жобаның жоспары және әдетте функционалдық айрықшалау немесе жұмысты суреттеу түрінде ұсынылған, тапсырушының қажеттілігі арасындағы байланысты орнатады.
Жоспарлау бойынша жұмыстың басында ЖБҚ құру менеджерге мүмкіншілік үсынады:
 Жобадағы әр нақты мақсат қандай жұмыстар есебінен жетуді түсіндіру;
 Жобаның жоспарында барлық мақсаттар бейнеленгенін тексеру;
 Есептің тиімді құрылымын көру;
 Желісте және календарлық жоспарда анық белгіленген болатын негізгі нәтижелерін бөлшектенуіне сәйкесінше деңгейде көрсету:
 Негізгі нәтижелерді жету үшін жауапты менеджерді көрсету және барлық нәтижелерге жету бақылнып отыруына кепілдік беру;
 Жобаны орындау бойынша жалпы жұмыс контекстінде команда мүшелеріне олардің рөлін түсінуін қамтамасыз ету.
ЖБҚ әзірлеу кезінде ең маңызды жұмыс графигін, құнын, ресурстардың және бітіру мерзімін қорытындылау үшін ақпараттық басқарушылық жүйеде нәтижелерді суреттеу және орындалған жұмыс тұралы ақпарат жинау процедурасын тиімді қолдауға мүмкіндік беретін жобаның иерерхиялық құрылымын құрылу болады.
Байланысты ұйымдастыру үшін негізі ретінде ЖБҚ тиімді графикалық технология болады. Ақпараттық басқарушылық жүйе үшін негіз ретінде ЖБҚ сәйкес деңгейдің басшыларымен қарастыру үшін жұмыстың графигі және бітіру мерзімі, ресурстар және құн бойынша ақпаратты корытындылауды етеді.
ЖБҚ құруға бірнеше тәсілдемелер бар. Жобаның бөлу құралымы нақты жобаларға қолданбалы бөлінуде санауға болады:
 Жоба өнімінің компонентері
 Қызметінің функционалдық элементтері
 Жобаның өмірлік циклдың элементтері
 Ұйымдастырушылық құрылымның элементтері
ЖБҚ жоба бойынша қызметтің негізгі элементтерінің өзара тәуелділігі және құрылымның команда мүшелерімен түсіну үшін негізі болады. Бірақ жұмыс орындалу мүмкін тек ұйым немесе жеке адамдардың келісімділік процессінде. Ұйымның құрымдылық ұлгісі (ҰҚҰ) және жауапкершілік матрицасы күшті команда құруда менеджерге көмектесуге бейімделген, екі аспапты болады.
Желістік үлгі жұмыстардың және вех календарлық графиктерді әзірлеу негізі болады. Желістік жоспарлау процессі барлық қызмет жұмыс кешені тұрінде суреттеледі немесе олар арасында нақты өзара байланысты міндеттемені болжамдайды. Желістік графикті талдау және есептеу үшін “сын жол әдісі процедурусы” атпен белгілі, желістік процедура жиынтығы қолданылады.
Төменде желістік үлгіні әзірлеудің үш қадамы қарастырылған:
 Жобаның жұмыс кешенін анықтау
 Жұмыс параметрлерін бағалау
 Жұмыстар арасындағы өзарабайланысты анықтау
ҚЖӘ менеджерлерге әр түрлі облыстардан календарлық жоспарды құру және оны орындауын талдаудың икемді құралын ұсынады.
ҚЖӘ нақты қіру данныйларды талап етеді. Оларды енгізгеннен кейін желіс бойынша тікелей және кері проход процесс жүргізіледі және шығу ақпаратты есептеледі.
ҚЖӘ бойынша календарлық графикті есептеу үшін келесі қіру данныйлар керек:
 Міндеттемелер кешені;
 Міндеттемелер арасындағы өзара байланыс;
 Әр жұмыс ұшін ұзақтығын бағалау;
 Жобаның жұмыс уақытының календарь (әр жұмыс үшін жеке календарь істеуге болады)
Жобаның бастауының календарлық мерзімі. Қағиданы әзірлеу стадиясында және жобаны ірілену жоспарлануда бұл практикалық тайғанау мерзімі. Кез-келген оның өзгеруі әр жұмыстың орындалу мерзімін қайта есептеуге әкеледі. Жоба асты немесе жұмыс топтарының басталу мерзімін бөлшектік жоспарлау процессі үшін іріленген жоспар негізінде анықталады.
Өзінің орындалуы үшін жоба жұмыстары әр түрлі ресурстарды талап етеді. Ресурстардың көп түрлерінен алаңдап, жоспарлауда екі негізгі типке бөлген жөн. Бірінші типке кайтадан қолданбайтын міндеттемелерді орындау процессінде толықтай шығындалатын ресурстар жатады. Уақыттың осы бөлігінде қолданбағандар, келешекте қолдануға болады. Осындай ресурстар келешекте қорларды шығындауға жинақталады. Бірінші типтің ресурстарын жиі “энергия” типты ресурстар немесе қоймаланған, жинақталған, сонымен қатар ұдайы өндірілмейтін. Бірінші типтік ресурстардың мысалы жанармай, еңбек заты, бір рет қолданылатын еңбек құралы, сонымен қатар қаржылық қаражаттар. Екінші типке жататын ресурстар, жұмыс барысында өзінін табиғы-заттық формасын сақтап қалатын және босау шамасында басқа жұмыстарды қолдану мүмкін. Егер бұл ресурстар тоқтап тұрса, онда оның осы уақыт бөлігінде қызмет істеуге қолданылмаған қабілеттігі келешекте өтелмейді, жинақталмайды. Екінші типтың ресурстары “қуат” типты ресурстар деп атайды, сонымен қатар ұдайы өндірілетін, қоймаланбаған, жинақталмайды. “Қуат” типты ресурстар мысалы болады адамдар көп рет қолданылатын енбек құралдары (машина, механизмдер, станоктар және сол сияқты).
Қажеттілік және қолдағы ресурстардың функциясы. Қоймаланған ресурстағы жұмыстар қажеттілігі фазаға тәуелді қажетті ресурстары жинақталған, сомаланған көлемін көрсететін шығындар функциясы немесе жұмыс фазасына тәуелді ресурстарды тұтыну жылдамдығын интенсивті шығындар функцияларын сипаттайды.
Қоймаланған ресурстағы жұмыс қажеттілігі фазаға тәуелсіз, жұмысты орындау үшін қажет осы ресурстын бірліктер саның көрсететін қажеттілік функция ретінде тапсырылады. Жоба міндеттемесін сипаттайтан қажеттілік функциялармен бірге ресурстарын қолда бар (қолайлы) функциясын қарастыру керек. Қолда бар функциясы ұқсас қажетті функциясымен тапсырылады. Айырмашылық келесіде, қолда бар функциясы жалпы жобаға тапсырылады, оның аргументті болып жұмыс фазасы емес, уақыт (жұмыс немесе календарлық) болады. Календарлық жоспардың ресурстік жүзеге асыруды тексеру қолда бар функциясын қою және жалпы жоба ресурстардағы қажеттіліктерді талап етеді.
Желістік үлгі түрде жобаны елестетудің артықшылығының бірі уақыт аралығында ресурстік қажеттіліктер туралы ақпаратты оңай алу мүмкіншілігі.
Жобаның ресурстік жоспарлаудің алгоритмі жалпы түрде үш негізгі кезеңді қосады:
1)Ресурстарды анықтау(ресурсты бейнелеу және осы ресурстың максималды мүмкін санын анықтау);
2)Міндеттемеге ресурстарды арнау;
3)Қолда бар мөлшерімен және қажет ресурстар қөлемінің арасындағы пайда болған қайшылықтар шешу және кестені талдау. Жұмысты орындау үшін қажет ресурстардың болуы жобаның басқарудың жиі ключевой факторы болғанда, басшы, мүмкін ресурстар жиынтығы бейнеленген кезде, нақты жоспар әзірлеу керек.
Ресурстарды бекіту процессі әр жұмыс үшін қажет ресурстар және олардың қажет көлемін анықтау нұскауда тұжырымдалған. Осындай ақпарат енгізілгеннен кейін, жобаның барлық өмір цикл бойында әр ресурстың жүктеу гистограммасын алуға болады.
Ресурстарды бекіту туралы есеп барлық жұмыстар бойынша жеке ресурстардың қолдануын ізіне түсуіне рұқсат береді. Осындай есептерді талдау сәйкес ресурстар мүмкін ба, қандай жұмыс түрлерінің ең жүктелгенін талап етеді және жұмыстың осы графигі үшін ресурстарды бекіту тиімді ма сұрақтарға жауап береді.
Ресурстық артық жүкті шешудің екі негізгі жолы бар:
 Уақыт бойынша шектелген кезде ресурстық жоспарлау.
 Шектелген ресурстар кезінде жоспарлау.
Бірінші тәсілдеме- уақыт бойынша шектелген кезде ресурстық жоспарлау-жобаны бітірудың қатаң мерзімі және жүктелген кезеңде жобаға қосалқы ресурстарды тағайындауды болжамдайды.
Екінші - тәсілдеме шектелген ресурстар кезінде жоспарлау- қолайлы ресурстардың бас тапқы тапсырылған саны өзгермейді және жобаның негізгі шектеуі болатынын болжамдайды. Осы тәсілдеме кезінде ресурс саны өзгермейді, ал жанжалды жағдайды шешу жұмыстың біту мерзімін сапырылысуы есебінен жүргізіледі. Нәтижелік кесте дефициттік ресурстар қажет кейбір жұмыстардың орындалуында кідіруі болатын кестені ұсынады. Сәйкесінше, жобаны бітіру мерзімі осы шектеу кезіндегі ерте мүмкін бітіру мерзімі осы шектеу кезіндегі ерте мүмкін бітіру мерзімін ұсынады.
Осы екі тәсілдемені қолдану негізінде алынған ақпарат, менеджер тапсырыс берушінің басшылығымен және функционалды менеджерлер, жоғарғы басшылықпен ресурстарды қамтамасыз ету және біту мерзіміне қатысты келіссөздерді дәлелдеп жүргізуге жағдай жасайды.
Жобаның кестесін оны қаржы құралдармен қамтамасыз ету пәніне талдау қажет: тапсырылған мақсаттарға жету үшін қажет барлық жұмыс кешенді қаржыландыруын қамтамасыз етуге жағдай жасайтын қайнар қөздері табылуы керек, жұмыстың жоспарланған майданымен сәйкес ақша ағымдар көлемі мен уақыт бойынша есептелген және жоспарлануы қажет.
Жобаның қаржылық жоспары(бюджет) жобаның өмірлік циклі бойы жоспарланған барлық шығындар мен түсімдерді бөлшектік уақыт бойынша бейнелеуден тұрады. Ол шығындарды есеп алу жүйесін және орындалған жұмыстар бойынша қаржылық бағалауды орындау тәртібін бекітеді.
Қаржылық жоспардың екі функциясы бар: бюджет функциясы және уақыт бойынша ақшаларды үйлестіру функциясы. Бюджет ретінде ол келесі категорияларды әдетте біріктіретін жобаның барлық шығындық элементтері бойынша шығын құрылымын және қабылданған шығындар деңгейін көрсетеді:
 Жұмысшылар (еңбек ресурстары);
 Материалдар;
 Құрал-жабдықтар;;
 Орындаушылар;
 Жұққұжаты шығындар;
 Басқа шығындардың қайнар қөзі.
Осы шығындардың қайнар қөздеріне қосымша бюджет тәуекелділікті басқару үшін қажет кейбір басқарушылық резерві болуы тиіс. Оның саны талдау ықтималдығынан шыға анықталады. Кез-келген тікелей емес шығындар немесе шамадан тыс шығындар оларды есепке алумен байланысты қиындықтардан қашу үшін тікелей шығындар арасында үйлестірілуі мүмкін.
Жобаны жоспарлау қезеңінде нәтижесі құжатталу және бекіту үшін ұсынулы керек.
Жобаның жоспарын әзірлеу, құжаттау және келісу келесі негізгі мақсаттарды жетуге бағытталған:
 Жоба мақсаттарының және оларға жету құралдарын тұсіну және мақұлдауды қамтамасыз ету.
Жоспарсыз жобалық топтардың мүшелері”әр түрлі тілде” сөйлеседі және келісімсіз көптеген әртүрлі бағыттарда жұмыс істеуі мүмкін. Командамен қысқа, бірақ жобаның терең проработанный жоспарын мақұлдау жобаның үстінен бақылаудың фундаменталды құралы болады. Жобаның барлық қатысушыларымен жоспарды мақұлдау жобаның мақсатымен және оларға жету жолдарымен келісілген және түсінетін білдіреді.
 Жету үшін, вех және қажет ресурстар (уақыт, ақша, штат) формалды бейнелеуінің болуын қамтамасыз ету.
Жобаның жоспары кепіл береді, басшылық, жобалық команда және тапсырушы жобаның мақсатына жету үшін қажет ресурстік қамтамасыз ету деңгейімен және мерзімі, жұмыс көлемімен келіскен. Жоспарда суреттелген бақылаудың процедуралары және вехтар, ресурстік қамтамасыз ету және жұмыс барысында келісу процедураларын анықтайды.
 Бағалау және прогресс елестету үшін негіз болады.
Жоспарланған мақсаттарға жетудегі жобалық команданың жетістігі жоспарланған елеулі кезең жеткен біту мерзімі және ресурстарды қолдану бойынша нақты мәліметтерді салыстыру негізінде өлшенуі мүмкін. Жобаның менеджері ауытқу мөлшерін бағалау және пайда болған дау сұрактарды шешу үшін жауап береді. Қері ауытқу және ескерілмеген кедергілердің көп көлемі нәтижесінде жоспарда өзгертулерге әкелуі мүмкін. Жоспарды қайта қарау процессі жұмыс барысының бақылауды сақтап қалу және жоба ресурстарын қолданудың маңызды құралы болады.
 Өзгертулер бақылауы үшін негіз болады.
Жобаны орындау процессінде алатын орынды өзгертулер жұмыс мазмұнын, құнын, контракт бойынша соңғы нәтиже, сонымен қатар жобалық команданың функционалданған затрагивать мүмкін. Өзгертулерді бақылау процессі осы өзгертулердің нәтижеге, бюджетке және жұмыс графигіне әсер етуін бақылау өмірлік қажет.
Жобаның жоспары келесі негізгі бөлімдерді қосады:
 Жобаны қысқаша шолу
 Кіріспе
Жобаның мақсаты және күтілген нәтижелер
Стратегия
Жұмыс көлемі
Ұйымдастырушылық байланыс
Сыртқы құжаттарға сілтеме
 Жобаның құрылымы
Рольдер және жауапкершіліктер
Жобаны басқару процессі
Шолу және пайымдау
 Жұмыс кешені
Жобаның жұмысы, жұмыс көлемін және мамандықты бағалау
Сыртқы міндеттемелер
Мүмкін болатын өзгертулер
 Ресурстік қамтамасыз ету
Персонал
Құрал-жабдық
Құралдар
Басқа
 Жұмыс графигі
Қезеңдер бойынша жұмыс графигі
Елеулі кезең тізімі
 Қаржыландыру
Ұксас жобаларды қаржыландыру тарихы
Бюджет
Шығындар жоспары
Қорлар
Болжамдар
 Жобаның шектеулері, тәуекелдер және белгісіздігі
Сыртқы жобалардан, оқиғалардан тәуелділігі
Тәуекелдер және белгісіздік
Мәселенішешу процессі
Жобаның жоспарындағы ақпарат орындаушы ұйымның басшысына қарастыруға қолайлы формада ұсынылуы тиіс. Ары қарай зерттеуді талап ететін кез-келген сұрақтар, мүмкіндігінше жоспарды бекіткенше шешілуі тиіс. Басшылық ресурс, қиын-қыстау асуылы кезең және жобаның ключевые тәуекел, сонымен қатар тәуекелді басқару процедурасы бойынша келісімдер мақұлдану және келісу керек. Кез-келген келісілген өзгертулер құжаттану керек.
Жобаның жоспарлы ресми емес тапсырушымен талқылауы мүмкін. Тапсырушымен қарым-қатынаснан тәуелді ресми емес шолу жұмыс графигі бойынша талас сұрақтарды шешу және мәселермен түсініксіздікті жөндеу, берік келісім сияқты әр түрлі қөзқарасы пайдалы болу мүмкін.
Жобаның менеджері жобаны шолуды бітіреді, ұйым басшылығынан жоспарды мақұлдауды алу және жоба командасын қалыптастырады.










2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобалардың жоспарлауын талдау.


2.1. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобаларды жоспарлау ролі.

Қазіргі кезде өндірісте инвестициялық жобалардың тапшылығы байқалады. Жобалық ойлардың жиынтығы таусылған секілді.
Нан пісіретін өндірістері, ұсақ сыра зауыттары, шұжық цехтары, қоғамдық тамақтандыру саласы, осылардың барлығы отандық кәсіпкерлік саладағы тез сатып алынатын және оңай іске асырылатын жобалардың шектелген жиынтығы болып табылады. Осылай ескі жобалардың таралымының көбеюі және ресурс сиымды технологияларды таңдау жүріп жатыр. Инвестициялық жобалауда жобаларды әзірлеу тәжірибесі байқалады. Бұл инвестициялық нарықтың әлсіз дамуынан пайда болды. Көп ұзамай осындай жобалардың саны көбейіп, қосымша құн алу үшін нарық, капиталды күрделі өндірістік жобаларға ауыстыруға көшеді. Ал осындай жобалар “сипаттың әдіспен дайындалып, жоғарғы деңгейден әзірлеуді талап етеді. Берілген мәлімет инвестициялық тиімділік тұрғысынан инвестициялық жобалардың кейбір өзіне тән аспектілеріне тоқталуды қарастырады.
Қазақстандық өнеркәсіптің әлсіз дамуының негізгі мәселесі инвестициялық ресурстарды және жобаларды басқару тәжірибесінің жетіспеушілігі. Өндірістегі инвестициялар деп болашақта капиталды әкелу үшін оларды инвестициялық жобаларға жұмсау мен қолдану түсінігі.
Өнеркәсіптік инвестициялардың белгілері келесі:
• Ақша жұмсалынымның салыстырмалы түрде жоғары деңгейі;
• Капиталдың тұтынушылық құндылығының уақытша жоғалуымен байланысты айнымаушылық;
• Айналымдағы капиталға қысқа мерзімді несиелер тұсында салынған негізгі капиталдың қайтарылуын және көбеюін күту;
• Салынған капиталдың қайтарылуының ұзақ мерзімді уақытша деңгейі;
• Инвестицияларды бағалауда сандық әдістерді қолдану мүмкіншілігі.
Нақты секторға инвестициялар деп ақшалай капиталдың, кеңейтілген ұдайы өндіріс процессін ұйымдастыратын және инвестицияланған өндірістің жалпы ішкі өнімді (ЖҚӨ) жасауға салалық үлесін қосатын негізгі өндірістік қорларға салынуын айту жөн болады. Инвестициялық қаражаттарды дереу тартатын салаларға мыналар жатады:
1) мұнай-газдық машина жасау.
2) ауылшаруашылық және көліктік машина жасауға қажетті қосалқы бөлшектерді мен жиынтықтарды өндіру.
3) химия өнеркәсібіндегі “аралық технологияларң.
4) Жоғары технологиялық құрылыстық материалдарын өндіру.
Кез келген инвестициялық жоба мультипликативті әсермен сипатталады. Мультипликатордың атқару қызметі экономикалық белсенділік пен ақшалай ағымның байланысына негізделеді. Жобаны (инвестицияларды және айналымдағы капиталды) жүзеге асырудан алынған ақша қаражаттар айналымы қосымша тауарлар мен қызметтерге сұраныс тудырады. Сол арқылы оларды өндіретін кәсіпорындар, яғни бұл жаңа жұмыс орындарының пайда болуына әкеледі. Тауарлар мен қызметтерді жеткізушілер өндірушілерге өз тапсырыстарын береді, өндіріс көлемі ұлғаяды, жалақы өседі, ал бұл тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Кәсіпорындар мен халықтың табысына салық салынады. Мемлекеттік бюджетке түсімдер көбейеді. Ал мемлекет табылған қаражатты үйлестіреді және сол арқылы экономикада жаңа айналымдарды құрайды.
Батыс елдерінде еңбек өнімділіктің өсу тарихы ғылыми-техникалық прогресстің соңғы жетістіктерімен байланысты. Қазақстанда еңбек өнімділігін көбейту технологиялық жетістіктермен емес, ресурс сақтауға және өнеркәсіп, энергетика, ауылшаруашылық, көлік және тағы да басқа саладағы инновацияларды қолдауға арналған ұлттық бағдарламаларды орындау есебінен жүзеге асады.
Өндірістің қарқындылығы тек өндірістің едәуір сапалы құрал-жабдықтар қолдану кезінде болады. Жаңа бұйымдардың әәкелген капитал сиымдылығы, олардың қолданылу кезіндегі ұнемдеу есебінен өтеледі.
Технологиялық инновацияны басқару жүйесінің прогрессивті жаңару секілді аспектісін ескеру қажет.
Батыс елдерде еңбек өнімділігінің өсімнің 50-60 % көбі ұйымдық-басқару факторларымен байланысты болады. Пайдалыққа жету үшін менеджмент үлкен роль ойнайды. Бизнестің қағидасы қаншалықты жақсы болса да жобаны жүзеге асыратын адамдардан күмәнданса инвесторлардың көбісі өздерін міндеттемелерді жүктемейді. Венчурлық инвесторлар, өз қаражаттарын өндіріске салмай, кәсіпкердің тұлғасына салатыны көп айтылады.
Делдалдық өнім мен басқарудың мықты тобы әрқашан да сұраныста. Нақты айтқанда, инновациялық өндірісті жүзеге асырған кезде білікті мамандардың болуы, табылу факторлары үлкен роль ойнайды. Кәсіптік мамандарды бастапқы кезден табу маңызды иәселе. Сондықтан инвестициялық жобаларды жоспарлау еңбек ресурстарына үлкен көңіл бөледі, ал кәсіпорындағы еңбек өнімділігінің қөбеюуіне, ұзақмерзімді индустриялдық дамуға бағдарланған, корпоративтік әкімшілендіру технологиясын жасауды талап етеді.
70-ші жылдары басқарудың жүйелі бағдарламалық әдістеріне, жалпы жобаларды басқару әдістемесіне көшу жүрді. 80-ші жылдары өнекәсіптің дамуының басты бағдарларына басқарудағы жаңа тәсілдемеге қарағанда өндіріліп жатқан өнімнің сапасы болды. Бірақ 90-шы жылдары қайтадан басқаруға – бизнес-процесстерге, реинжинирингке (басқару құрылымдары мен функцияларының икемділігі мен синхрондылығын күшейту) көшті.
Жалпы өнеркәсіптік өндірістің эволюциясын ХХ-шы ғасырдың ҚҚ – ші жартысында басқару әдістерінің дамуымен қатар, техника және технологиялар дамуының жетістіктері қамтамасыз етті. Қазіргі өндірістің маңызды критерийларына еңбек өнімділігі, бәсекеге қабілеттілік пен пайдалылық, экологиялық пен үзіліссіз (тұрақты) дамудың көрсеткіштері жатады.
Сонымен қатар жаңа индустриалды саясаттың қалыптасуымен бірге негізгі басқару функциялары, даму, өндіріс, маркетинг, әкімшілендірумен байланысты толық іскерлік циклды қамту керек. Сонымен бірге мынаны ескеру керек, маркетинг түсінігі сұранысты тудыруға бағытталған қызметті емес, сонымен қатар уәждеме жүйесінің элементтерін қолдану арқылы қажетті инвестицияланған табысты алу кезіндегі адамдар мен заңды тұлғалардың қажеттілік есебін білдіреді.
Ғылым және технологиялар дамуының әлемдік қарқынын және Қазақстандық ғылыми-техникалық әзірлеменінің нәтижесін есепке ала отырып, технологиялық жарылысқа әкелетін келешектегі инновациялық жобалар жөнінде деректер жинақтамасын жасау қажет және қазіргі стихиялық инновациялық процессті, жаңа технологияларды жүйелі түрде іздестіру және басқару процессіне ауыстыру қажет.
Инновациялық қызметтің тиімділігінің қөбеюуі және экспортқа бағдарланған технологиялардың айырбасы, жаңа техника мен технологияның құрылу процессі мына тізбек арқылы жүзеге асады:
• маркетинг—қолданбалы зерттеулер, жасау және тәжірибелік-сынақтық сынау—сертификация—ұсақсериялық өндіріс—нарық.
Сондықтан мемлекет қаржыландыратын инновациялық жобалардың жетістік графиктерін қолдану есебінен, индустриалдық негізде жүзеге асуы қажет. Көпжылдық зерттеулер процессі іргелі және іздестірушілік зерттеу сатысында аяқталуы тиіс.
Экономиканың болашағы ғылыми сиымды, инновациялық өндірістерде екенін дәлелдеу үшін, потенциалды инвесторлармен тәжірибелі-өнеркәсіптік сынақтар жүргізуге, қажетті құрал-жабдықтар іздеу мен табылған өнімдерді өткізу нарықғын іздеуге мәжбүрміз. Осыған қоса банктер өндірістік жобалар мен жаңа бизнесті қаржыландырмайды. Ал егер ол мүмкін болғанғанда жаңа мәселер пайда болады: кепілдік қамсыздандыруға жоғары талаптар, тез қайтарылым, ол жаңа өндіріске тиімді емес. Әр салаға тән, жобаларды жүзеге асырған кезде көрінетін ерекше тәуекелден құтылуға бағытталған инновациялық қызметтің субъектілерінің қызметін үйлестіруге кәсіптенген, салалық ғылыми-инновациялық, инжинирингтік орталықтар жүзеге асыруы қерек. Соңғылары инновациялық жобаларды өз салаларында қалыптастыру қерек және жоғарғы оқу орындары мен жеке ғалымдарды тарту есебінен, мамандық, маркетингтік, менеджерлік, заңгерлік, инжинирингтік қызметтерді, ұсақ және орта кәсіпкерлік субъектілеріне арналған жаңа инновациялық өндірістерді салу үшін көрсетуі тиіс, сонымен қатар кәсіптік технопарктер мен бизнес-инкубаторлардың негізінде дайын өнімнің тәжірибелі топтамасы нарыққа ұсынылуы керек.
Жаңа технологиялардың тәжірибелік-өнеркәсіптік сынақтардан өткізуді және бұйымдардың тәжірибелі үлгілерін нарыққа шығару есебінен дайындау құрамына енгізілетін осындай қызметтер, инновациялық қордан жобалардың венчурлік қаржыландыру ретінде қаржылануы керек.
Инновациялық жобаларды қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджеттің қаражаты ғана емес, сонымен қатар қолайлы жағдай жасау арқылы инвесторлар да тартылуы қажет.
Ұлттық орталыққа технопарк мәртебесін беру, және соған сәйкес салықтық префиренцияларды, инвестициялық жобаларға да ұсыну (жаңа өндірістің жобалық қуатты, ғылыми-техникалық өнімнің жүзеге асуы үшін әзірлеуден өткізуге дейінгі процесске (тәжірибелік-өнеркәсіптік сынақ, жобаға дейінгі және жобалық жұмыстың атқарылуы) қаражат қажет. Ал бұл қаржыландыру қайтарылмайтын негізде, яғни венчурлық қаржыландыру болуы керек. Келесі саты – қайтарылатын негіздегі кәсіпорынға салу. Мемлекет инновациялық өндірістерді құру немесе оған қатысу кезінде бюджеттік ақшаны пайдаланып және қаржыландырып отырған қаражат көлемінен шыға отырып, жаңа құрылған немесе кеңейіп келе жатқан өндірістердің жарғылық капиталындағы өзінің қатысу үлесін анықтауы қажет, бірақ көлемі 49 проценттен аспауы тиіс.
Ел экономикасының барлық саласында, олардың инновациялық дамуының айрықша айырмашылығын және басымдылықты ескермей қолдану, ел экономикасының инновациялық дамуының бағдарламаларын сәтті жүзеге асыруға мүмкіншілік бермейді.
Тиімді инвестициялық саясатты қамтамасыз етуді жалғастыру және инвесторларға (отандықпен қатар, шетелдік) инвестициялық ахуалды жақсарту үшін Қазақстан Республикасының «Инвестициялар туралы» заңының жобасы әзірленген.
Бұл заң жобасында қолданыстағы инвестициялар жөніндегі заңның өзін-өзі ақтаған және оң жағынан көрінген ережелері сақталған, сонымен қатар инвестицияларды қолдаудың және ынталандырудың халықаралық тәжірибесі ескерілген. Қазіргі басымдықтар ескеріле отырып, тең дәрежеде отандықпен қатар, шетел инвесторларын қолдау және ынталандыру қарастырылған.
«Инвестициялар туралы» заң жобасын әзірлеудегі басты мақсаты – инвестицияларды, мемлекеттік қолдау жүйесін 2002 жылы 1-ші қаңтарда күшіне енген жаңа Салық кодексімен сәйкестендіру.
Қазақстан Республикасының үкіметінің қаулысы бойынша 1998 жылы мамыр айында Инвестицияларға көмектесу Қазақстандық орталығы құрылды.
«Казинвест» қаражатты талап ететін, инвестициялық жобалар деректер қорын қалыптастыру, шетел инвесторларына бизнес-серіктер, қаржыландыру объектілерін іздестіруге және техникалық-экономикалық негіздеуді дайындауға көмектеседі, жеңілдіктер мен префиренциялар алуға жәрдем береді, компанияларды тіркеуге және заңгерлік сұрақтарды шешуге көмегін тигізеді. Яғни, инвесторларға инвестициялық жобаларды дайындап, іске асыруға арналған барлық қызметтерді толық атқарады.
Мүмкін тау-кен кенішіне барлау және зерттеу жүргізу үшін, шетел инвесторларына қосымша жеңілдіктер мен кепілдемелерден тұратын ерекше бағдарлама жасау керек. Шетел инвесторларымен жұмыс мына қағида бойынша құруға болады: «құру – пайдалану – беру». Сонда бір жерді зерттеген инвестор үшін, сол жерде кеніш салып, шартта көрсетілген мерзім бойынша уақытша пайдаланып, артынан мемлекетке қайтаруға немесе шартты ұзартуына болады.
Сұрақтың осылай құрастыру инвесторға да, Қазақстанға да тиімді болар еді. Қазіргі кезде «Казинвест» Инвестиция жөніндегі Комитетпен бірге бұл қағиданы Қазақстанға енгізуу мәселесін пысықтау үстінде.
Төлеу қабілетті бар ірі кәсіпорындарға қызықты технологиялық әзірлемелер мен жоғары технологиялық тауарлар, машиналар, құрал-жабдықтар....