Тұтынушының таңдау теориясы

ПАЙДАЛЫЛЫҚ ҰҒЫМЫ

Сұранымның негізін адамның тұтыну қабілеттілігі құрайды. Алдыменен бұл қалыпты өмір сүру жағдайымен қызмет етуді қолдау қажеттілігі. Тұтынушінің іс-әрекеті оның тұтынуының қалай қолданбануында материалдық игіліктер (тауар) мен қызмет көрсету қандай пайда әкелетіндігіне байланысты. Тауар пайдалылығы – адамдардың қандай да болмасын тұтынысын қанағаттандыру қабілеттілігі.
Сондықтан тұтынушының болатын сипатына, әдетіне, талғамына, көңіл-күйі мен хал-жағдайына байланысты. Тауар пайдалылығы – жалпы және шекті пайдалылық болып жіктеледі.
Жалпы пайдалылық – адамдардың белгілі тауар мен қызмет жасау жиынтық бірлігін тұтынуға қанағаттануы. Шекті пайдалылық – қосымша пайдалылық, себебі тұтынушы тауар мен қызмет жасауға бір қосымша бірліктен алып тұрады. «Шекті пайдалылық» термині алғашқы рет 1883 жылы австрия экономисі Ф. Визер (1851-1926ж.ж.) ендірді. ХІХ-шы ғасырдың басында ірі экономистер: Г.Госсен, К.Менгер, У.Джевонс (1835-1882 ж.ж.), Л.Вальрас, Р.Аллен, Дж. Хикс және В.В.Сулицкий шекті пайдалылық теориясын жасады. Алайда, бұл теория әр бір нақты тұтынушының іс-әрекетін айтып бере алмайды, бірақ көптеген тұтынушы мен «орташа» тұтынушының жалпы іс-әрекетінің тенденциясын байқап білуге ықпал жасайды.
Қоғамдық пайдалылық тұтыну көлемнің өсуіне байланысты өсу тенденциясына ие болса, шекті пайдалылық және онымен қоса жалпы сұраным төмендеу қасиетіне ие, егер де ұсыным өссе. Бұл заңдылық «шекті пайдалықтың төмендеу заңы» деп аталады. Шекті пайдалылық теориясының негізіне «Госсен заңының» бірінші және екінші түрлері бастау болады. Бұл заң неміс экономисі Герман Генрих Госсеннің (1810-1858ж.ж.Қ атымен аталған. Осы «заңның» негізінде Госсен субъекті іс-әрекетінің рациональды ережесін сүреттеп, өзінің шаруашылық қызметінен максимальды пайда табуға ұмтылатындығын көрсетті. Бірінші заңға сай, тұтынудаң іс барысында тола түсуі заттың пайдалылығын төмендетіп, игіліктер қоры ұлғая түседі. Игіліктер қоры көп болса, пайдалылық төмен болады. Демек, әрбір келесі игіліктер бірлігінің бағалылығы төмендейді. Бұл занның мән-жайы көрнекті түрде 1 суретте көрсетілген.
АВ қисығы тұтынудың ұзіліссіз бір актідегі пайдалылығының төмендеуін көрсетеді.
Игіліктің шекті пайдалылығының төмендеуі экономикалық субъектінің тепе-теңдік жағдайға жетуінің қажетті шартты болып саналады.
Осындай жағдай болғанда, экономикалық субъект өзіндегі бар ресурстардан максимум пайдалылыққа ие болып отырады.

Q Игіліктер саны

Сурет1. Шекті пайдалылық төмендеуінің қисығы.

ІІ ГОССЕННІҢ ЕКІНШІ ЗАҢЫ

Экономикалық субъект тепе-тендік жағдайына «заңын» қолданғанда қол жеткізеді. Ол заңның мәні мынада: игіліктің рациональды комбинациясына сол кезде жетуге болады, қай уақытта адам үшін іртүрлі соңғы тұтынылған тауарлар порциясы бірдей пайдалылық көрсетсе. Онда оған тұтыну құрамын өзгеру аса пайдасыз, себебі кез келген өзгерістері жалпы әл – ауқаттылықты төмендетеді.
Пайдалылық ең қажет психологиялық компоненттерді бойына сіңіреді және ол тауар қасиетінің тек субъективті қатынастарына ғана байланысты емес, пайдалылық мөлшеріне, сондай-ақ тауар шектеулігі де (сиректігі) әсер етеді. Сиректік-болатын нәрсе мен бар нәрсенің арасындағы немесе сұраным мен ұсыным арасындағы қатынас.
Игілік сирек нәрсе, оған бақылай пайдалылықты құрбан етпесе, адамдар керегінше оны көп мөлшерде ала алмайды. Тұтынушының ойынша, игілік қоры аз болса, онда адамның көз алдында әрбір бар тауар үлкен бағалылыққа ие болады. Сиректік дәрежесі жоғары болса, қажетті тауар санын өндіруге көп уақыт керек болуы мүмкін.
Жеке тұтынушы тауар мен қызмет жасау нәрселерін молдау алуға тырысады, себебі олар оған көптеген пайдалылық әкеледі. Сондықтан ол әркезде өзінің ақшалай табысын қалай бөлуді ойланып жүреді. Әрбір тұтынушының талғамы мен талғауына қарай өз қалауы бар. Ол оның тұтыну қабілеті мен мүмкіндігін көрсетеді. Сондықтан бюджет деңгейінің шекарасында оның сұранымын барынша қанағаттандыратындай, қалауына тауар жиынтығын ұйымдастыру қажет.
бюджеттік сызық
Бюджеттік сызық немесе бюджеттік шектеу екі тауардың мүмкіндігінше болатын комбинациясын көрсетеді, онда тұтынушы бар мөлшеріндегі бюджеттен және осы кездегі баға деңгейінен алып отыруы мүмкін. Әрбір тұтынушы бюджеттік шектеу шеңберінде өзінің табысын іртүрлі тұтыну тауары арасына немесе қызмет көрсетуге салуға тырысады, себебі пайдалылықты максимальдікке жеткізу қажет. Кездесетін екі жағдайы қарастырамыз: әрбір тұтынушы қолындағы 120 теңгейіне «А» өнімнің 8 бірлік мөлшерін сатып алуға жұмсауы мүмкін және «В» өнімін сатып алмайды. Немесе тек қана «В» өнімнің 12 бірлігіне (мөлшері) жұмсап, «А» өнімін сатып алмайды.
Айталық, «А» өнімнің бірлігі 15 теңге делік, ал «В» өнімнің бірлігі 10 теңге, онда 120 теңге шеңберінде тұтынушы «А» және «В» өнімнің төмендегідей комбинациясын алуы мүмкін. Ол 1 кестесінде көрсетілген.

15 теңгелік
теңгеден болатын
«А» өнімнің саны (мөлшері) 10 теңгеден
болатын «В» өнімнің саны (мөлшері) Ақша сомасы – 120 теңге
8х15=120 теңге 0 120 теңге
6х15=90 теңге 3х10=30 теңге 120 теңге
4х15=60 теңге 6х10=60 теңге 120 теңге
2х15=30 теңге 9х10=90 теңге 120 теңге
0 12х10=120 теңге 120 теңге

Сонымен, мұнда байқайтынымыз, қолымда бар ақша сомасына сатып алушыға не алуға болады. Осы тәуелділікті бәз бюджеттік сызық графигінде көрсете аламыз (сурет 2).

0 тағам өнімдері, бірлігі Х

Сурет 3. Ақша табысы өзгеруінің бюджеттік сызыққа әсері

Бюджеттік сызықтың орналасуы ақшалай табыс мөлшері де байланысты. Тұтынушы табысының ұлғаюы бюджеттік сызықты онға қарай параллельдікке ығыстырады, ал келесі түсуі – солға қарай ығыстырады. Сондай-ақ тауарға бағаның өзгеруі бюджеттік сызықты оңға ығыстырады, ал бағаның көтерілуі – солға ығыстырады.
0 Тағам өнімдері X

Сурет 4. Баға өзгеруінің бюджеттік сызыққа әсері

Егер бір тауарды, бағасы ғана өзгерсе (мысалы, тағам өнімдеріне баға төмендейді), ал бар тауардың (киім) бағасы мен табыс мөлшері өзгеріссіз қалса, онда бюджеттік сызықтық соңғы нүктесі оңға жылжиды.

ІІІ ТАБЫС ЭФФЕКТІСІ ЖӘНЕ АЛМАСТЫРУ ЭФФЕКТІСІ

Ең қажетті тауарлар (тағам өнімдері) икемсіз сұраным қисығына ие болады. Мысалы, алынатын картон саны (мөлшері), шын мәнінде тербелгенде оған бағаның тербелгенінде өзгермейді. Ең қажеттігі тербелгенде оған бағаның тербелгенінде өзгермейді. Ең қажетті тауарларға, оалрдың орнына қолдануға болғанда, сұраным кәдімгідей икемді болады.
Бағаның төмендеуі тұтынушы үшін табыстың ұлғаюымен бірдей көп нәрсені сатып алуға болады, бірақ міндетті түрде осы тауарды емес, одан қайта (мысалы, маргариннің орнына майды). Демек, бағаның өзгеруі табыс эффектісі мен алмастыру эффектісін тудырады.
Егер өнімнің (алманың) бағасы түссе, онда нақты табыс немесе ол өнімді сатып алушының сатып алу қабілеттілігі ұлғаяды. Бұл нақты табыстың ұлғаю әртүрлі тауарлар, (алманы қоса) көлемін сатып алудың өсуінен байқалады. Мысалы, аптадағы тұрақты ақшалай табысыңыз 2000 теңге болғанда, Сіз 10 кг алманы 200 теңгеден сатып аласыз. Егер алманың бағасы 100 теңгеге төмендесе, Сіз тағыда 10 кг аласыз, онда аптасына 1000 теңге артылады. Артылған ақшаға Сіз қосымша сол тауарды немесе басқа тауарды алуға мүмкіндігіңіз болады.
Алмаға бааның төмендеуі тұтынушының нақыт табысын ұлғайтады. Сондықтан оған алманы көбірек алуға жағдай туады. Бұл табыс эффектісі деп аталады. Демек, табыс эффектісінің мәні мында: өнімге бағаның төмендеуге ақшалай табыс мөлшері бұрыңғы кездегідей қалып, тұтынушыға өнімді сондық мөлшермен көбірек сатып алуға жағдай жасайды.
Өнімге бағаның төмендеуі, басқа тауарға қарағанда оның арзағандағанын көрсетеді. Енді тұтынушылар басқа өнімді тауарға ауыстыруға ұмтылады, себебі олар салыстырғанда қымбаттау. Біздің мысалымыздағы алмаға бағаның түсуі – басқа барлық өнімге бағаның өзгермегенінде – сатып алушылар үшін ол өте көз тарталық нәрсе. Әр 1 кг алма бағасының 100 теңге болуы 200 теңгелік бағаға қарағанда, тұтынушыға «олжа нәрсе» екені рас. Демек, бағаның төмендеуі тұтынушыны басқа нәрсмелерде, енді шығындардың көзтартпайтын баптарын алмамен алмастыруға ынталандырады. Алма алмұртты алмастыра алады және басқада көптеген тағам өнімдерін де. Бағаның төмендеуі өнімге салыстырмалы көз тартарлықты ұлғайтуы және тұтынушыны оны көп мөлшерде алуға итермелейді. Бұл құбылыс алмастыру эффекті ретіндебелгілі ....