ОРМАН РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ

ОРМАН РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Орман ресурстары жөніндегі түсінік

Ормандардың экологиялық жүйе ретіндегі өзіне тән ерекшеліктері бар. Біріншіден, адамның әсерінен көп өзгеріске ұшырамаған, табиғи күйде сақталған экожүйелердің бірі; екіншіден, бұл жоғары өнімділікпен сипатталатын, агаш, детрит, гумус түрінде органикалық зат шоғырланған ең қуатты жүйе; үшіншіден, ормандар тірі затқа тән функцияларды ашық көрсететін күшті орта түзуші және ортаны түрақтандырушы фактор; төртіншіден, көптеген жануарлардың мекен ету ортасы; бесіншіден, орман — шаруашылықтың көптеген салалары үшін бағалы органикалық өнім мен шикізат көзі болып табылады. Сонымен қатар, орманның санитарлық-гигиеналық, тынығу, стресс жағдайынан құтылуда, эстетикалық және экологиялық тәрбие берудегі маңызы зор.
1992 жылы Рио-де-Жанейродағы БҰҰ-ның конференциясында «Ормандарга қатысты мәлімдеме ІІринциатерінде» былай делінген: «Ормандар атмосфераға түсіп, парниктің эффектке әкелетін көміртегі мен сутегін сіңіретін қойма болып табылады». Дүниежүзілік форумда мұндай қүжаттын, қабылдануы ғаламдық, экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешудегі ормандардын маңыздылығын көрсетеді.

1.2 Орман ресурстарын пайдалану критерийлері
Дүние жүзіндегі ормандардың жалпы ауданы 4 млрд/га-дан астам. Жалпы ормандардың ішінен таза ормандарды жеке бөледі. Оған орманды алаңқайлар, жолдар, шалғындықтар кірмейді. Таза ормандар шамамен 3 млрд/га-ды алып жатыр. Бір адамға есептегенде жалпы орманды жерлер шамамен 0,8 га-дан келеді.
Құрлықтың жалпы ауданына қатысты ормандар алып жатқан территориялардың пайызбен көрсетілген шамасын ормандылық деп атайды. Дүние жүзі бойынша бұл көрсеткіш 322%-га тең (басқа мәліметтер бойынша 25%).
Өзінің тарихында адам шамамен 2/3 орманды аудандардағы ормандарды жойған. Мұның нәтижесінде ормандылық бастапқы 75%-дан қазір 25—30%-га дейін кеміген. Ормандарды аудандарының кему процесі қазір де жалғасуда. Бүл процесс тропиктік ормандар үшін өте қауіпті болып отыр.
Соңғы кезде, әсіресе, шаруашылық қызметтің әсері тимеген немесе әлсіз болған ормандарды есепке алу мен қорғауға көп көңіл бөлінуде.
Аталған территориялардың дүниежүзілік шамасы 20%. Кейбір елдерде бүл шама жоққа дерлік болса, Еуропа үшін жалпы ауданы бар болғаны 4%.
Дүние жүзінің ормандарында өсімдік массасының (биомасса) 1,65—1,96 триллион м! (құрғақ масса) шоғырланған. Бұған барлық жер үсті (бұталар, діңдер, жапырақтар) және жер асты (тамыр) массасы кіреді. Ағаш діңінің ағашының жалпы массасы шамамен 50%. Ормандарды сипаттайтын маңызды көрсеткіш ағаштың жылдық өсімі болып табылады.


1.3 Ормандардың көміртегіне қатысты кызметі.
Атмосферадағы көміртегінің артық мөлшерін шығару арқылы парниктік эффект мәселесін шешуде адамдар орман экожүйелерінен үміттенеді. 1 т (абсолюттік қүрғақ салмақ) өсімдік өнімі түзілуі үшін 1,5—1,8 т көмірқышқыл газы сіңіріліп, 1,1—1,3 т оттегінің бөлініп шығатыны белгілі. Өнімділігі орташа орманға өсептесек 1 га орман жылына 6—7 т көмірқышқыл газын сіңіріп, 5—6 т оттегін бөліп шығарады.
Ормандардағы көмірқышқыл газының орасан көн мөлшерінің концентрациясы ағаштардың биомассасының үлкен болуына байланысты. Жер шарының өсімдіктерінде жиналған көміртегінің бүкіл массасының 92% орман экожүйелерінде жиналған. Құрлыктың басқа жүйелерінде көміртегінің тек шамамен 7%, ал мүхиттың өсімдік ағзаларында - 1%-дан кемі шоғырланған. Көміртегінің көп мөлшері ормандардың өлі органикалық затында (детрит), топырақ гумусында және орман торфтық кабатында саңталған. Сондықтан, көміртегінің байланыстыру процестерін жылдамдату үшін ормандардың ауданын кеңейту мен өнімділігін арттыру шаралары колға алынуы қажет.
Өкінішке орай қазір жер шарында ормандардың ауданы мен биомассасының кемуі адамзатты толғандырып отыр. Бүл олардың тек көміртектік функциясын ғана емес, басқа да көптеген функцияларының орындалуына әсер етеді.

1.4 Ормандардың ауа тазартудағы қызметі.
Атмосферадағы көміртегі балансына әсер етумен қатар, ормандар ауадағы басқа да бөгде заттарды жоюга қабілетті. Ауаны ластаушы заттардан тазарту оларды сіңіру арқылы да (бірінші ретті), физикалық тұндыру (екінші ретті) арқылы да жүзеге асырылады.
Өсімдіктердің бірінші peт кызметі ластаушы заттарды, соның ішінде улы заттарды (күкіртті ангидрид (SO2)) денесінде жинауы арқылы көрінеді Улы заттар кейін топыраққа түскен жапырақтармен немесе басқа жолмен ағзадан шығарылады. Мәліметтер бойынша 1 кг жапырақ маусымда 50—70 г күкіртті газ, 40—50 г хлор және 15—20 мг қорғасынды сіңіре алады. Азоттың кос оксиді және аммоний түздары түріндегі қосылыстары аз мөлшерде сіңіріледі де, тамырдан тыс үстеме коректендіру (жапырақ аркылы) факторы болып табылады. Бірақ бұл заттардың артық мөлшері, басқа да ластаушы заттар тәрізді өсімдіктердің түрақтылығын төмендетіп, оларды уландырады.
Екінші ретгі қызметімен негізінен ауадагы бөлшектерді тұндыру байланысты. Бұл процесс құрғақ күйде де (ауырлық күшінің әсерінен), ылғалды атмосфералық жауын-шашында немесе су буында еріген күйде де жүруі мүмкін. Орман алабында орманды емес жермен салыстырғанда ауаны тазарту интенсивтілігі 20—30 есе жоғары болады. Ауа жоғары дәрежеде шаңданган кезде, 1 га орман жылына 50—60 т шаңды сіңіріп, тұнбаға түсіре алады. Танап қорғайтын орман белдеуі ауаны топырақтық жел эрозиясының өнімдерінен тазартуында осы эффект колданылады.
Орман шуды кемітеді, дыбыстың таралу қашыктығын төмендетеді. Өсімдіктердің ластаушыларды нейтралдауы мен олардың өсімдіктердің тіршілік қызметіне зиянды әсер етуі қатар жүреді.
1.5 Ормандардың климаттық жане метеорологиялық қызметі.
Ормандар метеорологиялық факторларға да әсер етеді. Олар атмосфералық құбылыстарға әсер ете отырып, өзіне тән ерекше ортасын түзеді. Метеорологиялық көрсеткіштердің өзгеруі орманнан тыс жерлерге де таралады. Осы қасиетіне байланысты ормандарды топырақты, егіс танабын, жолдарды, тұрғылықты жерлерді қорғауда пайдаланылады.
Орман мен ашық жерлердегі ауаның температурасы мен ылғалдығы арасында айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Тек жазда ашық ауа райы кезінде ғана ормандарда 2—5°С төмен болуы мүмкін. Орташа алғанда жазда орманда 1—2°С ғана салқын. Қыста орманда едәуір жылы болады.
Ормандар күн радиациясына көп әсер етеді. Ашық жердегі күн радиациясын 100% деп алсақ, онда орманның жарық сүйгіш өсімдіктер (қарағай, қайың және т.б.) белдеуіне 10—15%, ал көлеңке сүйгіш ағаш түрлерінен тұратын (шырша, самырсын) орман белдеуіне тек 3—5% гана жарық түседі.
Орманда ауа мен топырактың жоғары қабатында ылғалдылың жоғары болады. Орман астындағы топырақтың терең кабаттары болса, шөптесін өсімдіктер бірлестігімен салыстырғанда құрғак.
Орман өзінен алшақ жатқан жерлерге де әсер етеді. Орман белдеуінің шекаралас жатқан территорияларға әсер ету дәрежесі ағаштардың биіктігіне, тығыздығына байланысты.
Адамдар ерте кездердің өзінде өзен суының және құдықтағы судың деңгейінің ормандардың болуына тәуелді екенін байқаған. Әсіресе, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ормандар мен су мәселесіне көп көңіл бөліне бастады. Орман грунт суларымен қоректендіреді. Олар беттік су ағысының көп мөлшерін жер астына өткізеді. Грунт сулары өзендерді қоректендіре отырып, олардағы су деңгейінің кыс пен жазда жоғары болуын камтамасыз етеді. Көктемде және жаздың жауын кезінде өзендерге су ормансыз жерлерден беттік ағыс бойынша келеді. Бүл судың топырақ эрозиясының өнімі мен басқа да агенттермен ластануына әкеледі.
Ормандардың грунт суларын арттырьш, беттік ағысты кемітуінің негізгі себебі, ондағы топырақтың су өткізгіштігінің жақсы болуына (жабық қабатымен, тамырлармен қопсытылған) және оның бетіне ылгалдың біртекті түсуіне байланысты.
Ормандар күшті экожүйе ретінде өздігінен тазару мен техногенездің бұзушы күштеріне қарсы түру кабілетінің жоғары болуымен сипатталады.
Орман экожүйелерін ластанған суларды тазарту үшін де колданады. Ені 30 м орман белдеуі арқылы өткен суда аммоний тұздарының мөлшері 5 есе аз, SO2 — 6 еседен астам, фосфор мен калий 10 есе кеміген.
Орман экожүйелері судың бактериалдық және физикалық қасиеттеріне қолайлы әсер етеді. Eгic танабынан альшған жауын суының коли-индексі (1 л судагы ішек таякшасынын саны) 18-ге тен, ал 45 метрлік орман белдеуі арқылы өткенде 9-ға дейін кеміген. Судың мөлдірлігі 5 есе артқан.
Орман кесілгенде, оның су қорғау және басқа да қасиеттері жойылады. Екінші реттік сукцессия нәтижесінде орман қалпына келсе, бұл қасиет те қалпына келеді.....