Экономика | Кредит туралы

КРЕДИТ АҚША САЯСАТЫ— мемлекет экономикасында ақша мөлшерін реттеу мақсатында қолданылатын шаралар кешені. Кредит ақша саясаты жалпы ұлттық өнім, баға деңгейі және ұлттық табыс сияқты аса маңызды макроэкономикалық көрсеткіштерге айтарлықтай әсерін тигізетіндіктен мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі бағыттарының бірі ретінде қаралады.
Бүкіл 20 ғасыр бойына мынадай заңдылық орын алды: неғұрлым дамыған мемлекеттер, экономикалық өсуді ынталандыру, экономикалық жағдаяттың ауытқуын реттеу үшін нақ осы кредит ақша саясат құралын қарқынды пайдалануға тырысты, әйтсе де мұндай жанама ынталандыру әрқашанда күткендегідей нәтижелер бермеді.
Кредит ақша саясатын жүргізу ісі жауапты мемлекеттік органдарға, әдетте, орталық банкке (қазақстанда — үлттық банкке) жүйелі кредиттеледі.
Жалпы алғанда акіда массасы — орталық (ұлттық) банктің нақты ақшасының, банкноттары мен теңгелерінің (монета) және экономикалық агенттердің (кәсіпорындардың, фирмалардың, компаннялардың) коммерцнялык банктерге салған салымдарының сомасы.
Салымдарды халықтың салымдары ғана емес, сонымен бірге кәсіпорындардың есеп айырысу шоттары мен өзге де шоттарындағы қалдық акдіаларда құрайды.
Ақша массасының 71 ұғымын ақша базасының үғымынан ажырата білу кері кредит акдіа базасын нақ сол барлық нақты акдіа мен коммерцнялық банктердің орталық (ұлттық) банктегі салымдары құрайды. Мәселенің мәні мынада: коммерциялык банктер коммерциялық несиелендіру тетігін пайдалана отырып, ақша массасының көлемін ақша базасының шегінен сан есе көбейтуі мүмкін.
Өз клиенттеріне несие бере оты¬рып, банктер іс жүзінде елдің орталық (ұлттық) банкіндегі өз депозпттерінен асып түсетін депозиттер жасайды. Басқаша айтқанда, банктің кредит беру тетігі болмаса, яғни банктер несие бермесе, мультипликативтік ұлғаю процесі ешқашан басталмас еді және ақша массасы мен акта базасы ешқашан теңелмеген болар еді.
Ақша массасының ақша базасына қатынасын ақша мультипликаторы деп атайды.
Егер біз ақша базасын латынша н әрпімен, ал ақша массасын м әрпімен таңбаласақ, онда мынадай формула аламыз: м=кн, мұнда к — ақша мультипли¬каторы. сөйтіп, мемлекеттің кредит ақша саясатының мәні іс жүзінде яғни массасының көлемі айқындайтын осы екі шамаға (н — акдіа базасы мен к — ақша мультипликаторына) ықпал етуінде.
Қазіргі мемлекеттерде орталық банктің ақша базасының шамасын неғұрлым жиі өзгертіп отыратын әдісі — ашық рыноктағы операциялар, яғни өз үкіметінің борыш қорлық қағаздарын сатып алу — сату.
Ашық рынокта бағалы қағаздарды сатып алудың мысалы ретінде ұлттық банк коммерциялық банктен үкімет облигацияларын 1 млрд. теңгеге, сатып алатын операциясын қарастыралық. Ұлттық банкредиттің мемлекеттік бағалы қағаздар түріндегі меншігі 1 млрд. теңгеге артады, мұның өзі баланс активінің "мемлекеттік бағалы кағаздар" бабында көрсетіледі. Облигацияларға айырбас ретінде ұлттық 72 банк осы облигацияларды сатқан коммерциялык банкредиттің шотына 1 млрд. теңге аударады. Басқаша айтқанда, баланс пассивінің ұлттық банктегі банк депозиттері бабы 1 млрд. теңгеге артады.
Коммерциялык банк өз резервін алғашқы мезетте ұлттық банктегі салымдар ретінде ұсталатын 1 млрд. теңгеге көбейтті, алайда бұл орайда ұлттық банктің сатушыға өзінің меншікті бухгалтерлік кітаптарында депозиттер жасау жолымен облигация үшін төлей алатынын ескеру қажет. Бұл депозит басқа банкредиттерге төлемдер төлеу үшін пайдаланылуы мүмкін немесе нақты ақшаға айырбасталуы мүмкін. Банктегі депозиттің кәдуілгі иесі де өз шотынан нақты ақшаны ала алады, сондайақ, ұлттық банкке депозит салған банк те өз салымын қысқартқаны үшін айырбас ретінде нақты ақша ала алады. ұлттық банк облигация үшін өз банкіндегі депозитпен төлегенде ол ақша базасын бірден көбейтеді. Ұлттық банк мемлекеттік облигациялар сиякты активтерді жай ғана сатып алып және олар үшін өз міндеттемелерімен төлеп, акша базасын қалауынша үлғайта алады. Ұлттық банк ақша базасын бұлайша үлғайтуға коммер¬циялык банктер өтемпаз қаражатка ділгер болатын дағдарыстар кезеңінде барады. Бұл оның өзінің отем резервтерін көбейтуіне, демек, нақты секторды несиелендіру әлуетін күшейтуіне мүмкіндік береді, мүның өзі экономикалық есу қарқынын күшейте алады. бағалы қағаздарды сата отырып, орталық (үлттық) банк акша базасын қысқартатынын оңай аңғаруға болады. ақша базасының қыскдруы коммерциялық банктердің қорларын азайтады, мүның езі халыққа, көсіпорындарға кредит беру келемін азайтып, несиелендіру шарттарын қатайтады, экономикалық есу қарқынын тежейді. ісдағды көрсетіп отырғанындай, ақша мультипликаторының түрақсыз екені былай түрсын, сонымен бірге ол тіпті оңай болжап білуге болмайтын шама. мүның мөнісі орталық (үлттық) банк тек акша базасын реттеумен ғана өрбір нақты уақыт кезеңінде акша массасын дөл анықтай алмайды деген сөз. тіпті күтпеген титтей ауытқу ақша базасының осы шамасында акша үсынысын айтарлықтай өзгертуі мүмкін. сондықтан орталық (үлттық) банк ақша мультипликаторының шамасына эсер етудің арнаулы әдістерін пайдаланады. алайда тіпті барлық осы өдістерді қолдану да орталық (үлттык) банктің ақша мультипликаторының ауыткуын толық бақылауына бәрібір мүмкіндік бермейді. акша мультипликаторы ның формуласы мынадай: к=(1+с)/(г+с), мүнда с — нақты ақшадепозиттер, ал г — резервдепозиттер (бүл орайда резерв дегеніміз, көбінесе, коммерциялық банктердің орталық (үлттық) банктегі салымдары. формуладан керініп отырғанындай, ақша мультипликаторы неғүрлым көп болса, резервтердің депозиттерге қатынасы соғүрлым аз болады. ақша мультипликаторының нақты ақшадепозиттер қатынасына қалай төуелді екенін анықтау киынырақ. бірақ мұнда да кері тәуелділік бар. мүның мәнісі мынада: с аз болса, нақты ақша ретінде пайдаланылатын акша базасының
үлесі де аз болады, ал резерв ретінде пайдаланылатын үлес жоғары болады. нақты ақшадепозиттер қатынасы, негізінен, халықтың мінезқүлқымен айқындалады, ол ақшаның қанша белігін нақты ақша (теңгемонета мен банкнот) түрінде үстауға болатынын, ал қанша бөлігін салым (депозит) түрінде үстауға болатынын шешеді. халықтың қалауы:
а) төлем түрлерін әдетке айналдыруына;
ә) ақшаны нақты ақша түрінде сақтаудың трансакциялық шығыны мен шотқа қол жеткізу шығынының қатынасына;
б) ағымдағы түтыну келемі мен мөміле санына;
в) түрлі депозиттер бойынша пайыздардың ағымдағы ставкаларына байланысты. бүл параметрлердің көбісі орталық (үлттық) банктің бақылауына көне бермейді. ал орталық (үлттық) банктің резервде¬позиттер саласындағы мүмкіндіктері әлдеқайда көп. ол міндетті резервтік талаптардың мөлшерін, яғни коммерциялық банктердің орталық (үлттық) банктегі салымдарының ең аз нормасын тағайындай алады. міндетті резерв жасау нормативі — мемлекеттің кредита.
Саның екінші аса маңызды қүралы. міндетті резерв жасау нор¬масын көбейте отырып, орталық (үлттық) банк коммерциялык, банктердің өз клиенттеріне кредит беру жөне тиісінше акша массасын мультипликациялау жөніндегі мүмкіндіктерін шектейді. ал, керісінше, міндетті резерв жасау нормативін қысқарту ақша мультипликаторын көбейтеді, яғни нақ сондай немесе қысқара түсетін ақша базасында ақша массасын есіреді. іс жүзінде кредита.
Саның осы құралдары пайдаланылатын барлық елдерде, соның ішінде қазақстанда да, резервтік талаптар салымдардың түрпатына қарай түрленіп отырады: мерзімді салымдар бо¬йынша олар талап етілетін салымдарға караганда жоғары. кредита. сның үшінші басты қүралы — қайта каржыландыру ставкасы. мүның өзі орталық (үлттык) банктің ком-мерциялык; банктерге беретін кредиттері бойынша пайыз ставкасы.
Қайта қаржыландыру ставкасын қүбьглта оты¬рып, орталық (үлттық) банк ком¬мерциялык, банктің артық резервтерінің шамасына, сон¬дайақ, жанама түрде нақты ақшадепозиттер қатынасына да ықпал етеді. шынында да, егер қайта қаржыландыру ставкасы жоғары болса, онда коммерциялык, банктер өзінің артық резервтерінің мөлшерін кебейтуді жөн көреді, өйткені етемпаз қарлжат жетіспеген жағдайда орталық (үлттық) банктің кредиттері коммерциялық банкке тым қымбатқа түседі.
Орталық (үлттық) банк қайта қаржыландыру ставкасын төмендеткен кезде коммерциялык, банктердің айтарлықтай артық резерв жасауға деген қүлшынысы кемиді. олар акшаны пайыз әкелетін активтерге салуға, ал кассалық алшақтық пайда болған жағдайда орталық (үлттық) банктен қайта қарыз алуға көбірек мүдделі бола¬ды. дамыған елдерде қайта қаржыландыру ставкасы, өдетте, коммерциялық банкредиттердің кредиттік ставкаларының тем. шегінде үсынылады; дамушы елдерде бүл принциптен ауытқудың уақытша орын алуы мүмкін.
КРЕДИТ ЖҮЙЕСІ к е ң мағынада: елде орын алып отырған кредиттік қатынастардың, кредит мекемелерінің, кредит түрлері мен әдістерінің жиынтығы; тар мағынада: кредиттікредитесептілік катынастарды үйымдастыратын, ақша айналысын реттейтін кредит мекемелерінің (банктердің, сакредиттандыру қоғамдарының, ломбардтардың, тағы басқа.) жиынтығы.
Ақша жөне акша қорларына иелік етіп отырғандар арасындағы қатынастар кредиттік қатынастардың негізгі және бастапқы түрі болып табылады. осы қатынастардың аясында кредиттің негізгі түрлері дами түседі.банктер мен бейбанктік (банктен тыс) кредитқаржы мекемелері елдегі кредит жнің негізгі буындары болып табылады. банктер — ақша қаражаты мен жиналымын шоғырландыратын, кредит беретін, ақшалай есеп айырысуларды, айналысқа ақша шығаруды, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды, тағы басқ. жүзеге асыратын айрықша мекемелер. қызмет көрсету сипаты бойынша ерекшеленетін қазіргі банкредиттердің негізгі түрлері: орталық (эмиссиялық), коммерциялық, арнайы (инвестициялык;, ипотекалық, жинақ) банктері болып келеді. меншік нысаны бойынша банк¬тер: мемлекеттік, акционерлер, жеке, кооп, муниципалдық және коммуналдық, мемлекет қатысатын аралас, мемлекетаралық болып бөлінеді. нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, бейбанктік кредиткаржы мекемелеріне: жинақ кассалары, поштажинак жүйелері, сондайақ жинақ және несиежинақ мекемелерінің баска да түрлері, сактандыру компаниялары мен зейнетақы қорлары, инвестициялық, холдингтік жөне қаржы компаниялары, экономиканың әр түрлі салаларындағы мамандандырьшған бейбанктік кредит мекемелері, бағалы кағаздармен, вексельдермен операциялар жасайтын делдалдар, қор биржалары жатады. бейбанктік кредит мекемелеріне, сондайақ, үсақ несиеге қажеттілікті қанағаттандыру үшін бірлескен акша қорын жасау мақсатында үсақ тауар өндірушілерді, жүмысшылар мен кызметшілерді біріктіретін кредит кооперациясы да жатады.
Кредит кооперативтері қалалық жөне ауылдықселолық бо¬лып, ал операцияларының сипаты бойынша несиелік, жинақ кооперативтері жөне сақтандыру кепілдіктері бо¬лып бөлінеді.
Әр еддің кредит кооперативтерінде үйымдық нысанына қарай айырмашылықтар кездеседі. мыс, ақшта фермерлік кредит кооперативтері, федералдық жер банктерінің қауымдастықтары а. шнда, ал қалаларда кредит одақтары өрекет етеді. жапонияда аулыл шаруашылық, балық аулау және қалалық кредит кооперативтері жүмыс істейді.
Қазақстанда кредит жүие банктік және бейбанктік қаржы кредит ұйымдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, Қазақстан Республикасының қаржы министрі, екінші деңгейдегі банктер (соның ішінде қазақстанның даму банкі де бар) және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын бейбанктік қаржы кредит ұйымдары сияқты қаржы кредит инттары жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі — Қазақстанның орталық банкі жөне ол елдегі банк жүйесінің бірінші деңгейі болып табылады.
Елдің эмиссиялық, сақтық, кассалық орта ретінде оның норма жасау, бақылау құқығы бар.
Ол соңғы сатыдағы несиегер, банктердің банкі рөлін атқарады, ақшакредит және валюта саясатын белгілейді ( Қазақстан Республикасының Ұлттык банкі).
Қазақстан Республикасынын қаржы министрі экономиканың әр түрлі секторларын қаржыландыру мен оларға кредиттер беру жөніндегі мемлекеттік міндеттерді үнемі жүзеге асырады және Қазақстанның Ұлттық банкімен өзара бірлікте іс-қимыл жасайды.
Қазақстанның барлық банктері Ұлттық банк пен оның бөлімшелерінен басқалары банк жүйесінің екінші деңгейін құрайды.
Бұлар, негізінен, салымдар түрінде тартылған ақша капиталы мен жинақтары есебінен өмбебаптык банк операцияларын жүзеге асыратын кредит мекемелері болып табылады; есеп айырысу мен төлем операцияла-рын, бағалы қағаздар эмиссиясын жүргізеді, несиелер береді, тағы басқа операцияларды жүзеге асырады.
2002 ж. 1 наурызындағы есеп бойынша Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі 42 банк жұмыс істеді. Бұлардың ішінде 1 мемлекетаралық, 2 мемлекеттік, 16 шетелдіктер қатысатын (бейрезиденттер банктерінің еншілес банктерін косқанда) банктер бар.
Сондайақ, екінші деңгейдегі 26 банктің бөлімшелік жүйесі болды, бөлімшелердің жалпы саны — 422. республикада 13 шетелдік банктің өкілдіктері ашылды.
Қазақстандағы бейбанктік үйымдарда кредиттік серікредиттестіктер, ломбардтар жөне басқа үйымдар бар. 2002 ж. 1 сөуіріне дейін республика¬да 26 ломбард, 20 кредит серіктестігі (соның ішінде 15 ауылдықселолық кредит серіктестігі) және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 35 үйым тіркелді.
Бұлардың арасында "шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры", "қазагроқаржы", "ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры" жақтары, "астанақаржы" аақ, "микрокредит" ғөб, "қазақстанда қауымдастықтарды кредиттеу коры" қоғамдық қорлары, тағы басқа бар.
КРЕДИТКЕ БИЛІК ЕТУШі— қүқықта: кәсіпорындағы, мекемедегі, үйымдағы, фирмадағы басқарушылық міндеттерді атқарушы лауазымды адам.
Қазақстан заңдарына және заңды түлғалардың құрылтайшылық қүжаттарына сәйкес кредитке билік етуші құқығы басшыға тиесілі, яки оған қарамағында нысаналы мақсатқа пайдалану үшін берілген ақшалай қаражаттың тиісті мақсатқа жүмсалуы үшін жауапкершілік жүктеледі.
Сондайақ, мүндай қүқық тиісті шешім мен сенімхат бойынша басқа да лауазымды адамға берілуі мүмкін.
КРЕДИТОР (лат. сгесіііог сенуші, сенімгер; ағьш. сгейііог), несиегер —1) азаматтық қүқықта: міндеттеуші тарап, яғни қарызға (несиеге, борышқа) ақшалай қаражат, тауар және бас¬ка қүндылықтар беруші жеке немесе занды түлға.
Кредит баска тараптан — борышкерлерден белгілі бір әрекетті жасау (мүлікті беру, жүмысты орындау, ақша төлеу, тағы басқа) не белгілі бір әрекеттен қалыс калу міндетін орындауды талап етуге құқылы.
Екі жақты келісімшартта екі тарап та кредит болып табылады. мыс, сатып алу сату келісімшартында сатып алушы — кредит, өйткені ол сатушыдан өзіне тауардың берілуін талап етуге күқылы, ал сатушы да — кредит, өйткені ол осы тауар үшін сатып алу бағасын төлеуді талап етуге құқылы.
Зиян келтіру салдарынан, мүлікті 73 негізсіз сатып алудан немесе сақтаудан туындаған міндеттемедегі кредит — мүліктің қайтарылуын талап етуге қүқылы тұлға. міндеттемеде бірнеше кредит болуы мүмкін.
Мұндай жағдайда заң жүйесіне негізделген келісімшартқа жүгініп, олардың әрқайсысы міндеттеменің басқамен тең үлесте орындалуын талап ету¬ге қүқылы;
2)бухгалтерлік есепте: көсіпорын (азамат) ақшалай қаражат берешек болған жеке немесе заңды түлға. мыс, берген материалдық қүндылықтары, орындаған жүмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін жеткізушілер мен мердігерлер олардан алған аванстары үшін, тапсырыс берушілер алынған векселі үшін, вексель ұстаушылар коммерциялықнесие, мерзімінде төленбеген жалақы үшін депозит берген көсіпорындар (депоненттер) кредит болуы мүмкін. кредитдың борышы кредиторлық берешекті қүрайды;
3) тар мағынада ақша — кредиттік келісімшарттың қарызгерге кдйтарылу және өсім төлену шартымен ақшалай қаражат (кредит) беруші тарабы.
КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК, несиелік берешек — занды немесе жеке тұлға уақытша тартқан, не¬сиеге алған мерзімді уақыты біткен соң тиісті занды тұлғаларға немесе азаматтарға қайтарылуға тиіс ақшалай қаражат. Кредит берешек шоттар мен міндеттемелерді төлеудің қолданыстағы шегінде калыпты (занды) деп есептеледі.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексіне сәйкес ірі мөлшердегі несиелік берешекті (азаматтың 500 айлык есептік көрсеткіштен асатын сомадағы, ал ұйымның 2500 айлық есептік корсеткіштен асатын сомадағы берешегі) өтеуден ұйым жетекшісінің немесе азаматтың тиісті сот актісі занды күшіне енгеннен кейін әдейі жалтаруы экономикалық қызмет саласындағы қылмыс болып табылады және осы кодекстің 195 бабына сәйкес қылмыстық жауапқа тартылады.
КРЕДИТ ӨТЕУ ҚАБІЛЕТІ— кәсіпорынның қаржы жағдайының сипаттамасы; кәсіпорынның, компанияның, фирманың кредитті қарыз ауыртпалығына ұшырамай кабылдау және ол бойынша мерзімінде толық есеп айырысу қабілеті, яғни қарызгердің (қарыз алушының) кредит алумен қатар оны қайтару қабілеті.
Кредит өтеу қаблеті қарызгерді сипаттайтын мынадай көрсеткіштермен: қарызгердің бұрын алынған кредит бойынша есеп айырысу кезіндегі ұқыптылығымен: оның ағымындағы қаржы жағдайымен; бұл жағдайдың келешекте өзгеруімен; қажет болған жағдайда басқа көздерден ақшалай қаражатты жүмыдцыру кабілетімен, тағы басқа мүмкіндіктермен айқындалады.
Сондықтан кредит өтеу қаблетін талдаудың мәні кәсіпорын езінің мойнына алған міндеттемелері бойынша өзінің кдр¬жы құрылымы өзгермеген жағдайда, қандай активтермен және қай мерзімде карызын өтей алатынын аныктау мүмкіндігін есептейтін нормаларды жүйелеуде.
Бұл жүйе үш норманы қамтиды, олар:
а) ақша қорларының нормасы — кәсіпорынның қысқа мерзімді берешектің қандай үлесін дереу өтей ала¬тынын көрсетеді;
ә) өтемпаздық нормасы — дебиторлармен уақытылы есеп айы¬рысу жағдайында кәсіпорынның қысқа мерзімді кредит пен кредиторлық берешек бойынша толем төлеу мүмкіндіктерін сипаттайды;
б) өтеу нормасы — кәсіпорынның тек тез сатылатын активтерді ғана емес, сонымен бірге материалдық айналым құралдарын да өткізу есебінен неғұрлым мерзімді міндеттемелерді өтеу мүмкіндіктерін сипаттайды.
КРЕДИТ ТОСҚАУЫЛЫ, кредит блокадасы — бір немесе бірнеше мемлекетке басқа елдер немесе халықаралық каржы несие ұйымдары тарапынан несие беруден бас тарту арқылы жүзеге асырылатын қысымның, экономикалық тосқауылдың бір түрі.
КРЕДИТТІК САНКЦИЯЛАР — занда немесе тиісті келісімшарттарда көзделген, өз міндеттемелерін орындамайтын, қаржы айналымын, касса жүргізу, несие шарттары бойынша және жалпы есеп айырысу тәртібін бұзушы үйымдарға банктер қолданатын шаралар. кредит санкцияла 0440 ретінде несие беруді толық неме¬се ішінара тоқтату, қамсыздандырьшмаған берешек пайда болған, берілген қаражат тиісті мақсатқа пайдаланылмаған жағдайда, баска да реттерде несиені мерзімінен бұрын ендіріп алу, несие берудің ерекше режиміне көшіру шаралары қолданылады.
Қорытынды сөз:
Қазіргі несие жүйесі ұзақ тарихи дамудың нәтижесі және ол рыноктық экономиканың талаптарына сай өзгеріп отырады. Егер институционалдық жағынан қарасақ кредит жүйесівалюта-қаржы мекемелерінің кешені, оны мемлекет экономиканы реттеп атқару үшін белсенді пайдаланады. Несие жүиесі қоғамдық ұдайы өндірістің барлық механизімін қамтып, өндірістің шоғырлану мен капиталдың орталықтануын күшейтіп,бос ақша қаржыларын елдің экономикасына қолдануға септігін тигізеді.
Батыс елдеріндегі бүгінгі несие жүйесі мынадай маңызды процестердің әсерімен қалыптасты: банк капиталдарының шоғырлануы мен орталықтануы, несие-финанс жүйелерінің мамандануы мен кредит жүйесінің функционалдық құрылымының күрделенуі, банк және өнеркәсіп монополиясының қосылуы мен бірігуі,банктік істердің интерноционалдануы, трансұлттық банктер мен финанс топтарының пайда болуына әкеледі.
Қазіргі кредиттік жүйеде мынадай үш негізгі буын бар: орталық банк, коммерциялық банк, маманданған несие-финанс институттары.
Кредиттік жүеде жетекшілік орынды банк атқарады, ол капитализмнің бастапқы сатысында XVIII-XIX ғасырларда коммерциялық банктерден бөліп шықты. Тек орталық банкке ғана мемлекет ақша шығаруға (эмиссия) ерекше монопольдік құқық берді. Көптеген орталық банктер бірден мемлекеттік инситуттар болып құрылды (Немістің федералдық банкісі, Австралияның Резервтік банкі), басқалары екінші дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекет игілігіне айналды (Франция банкісі,Англия банкісі, Жапония банкісі, Недерланд банкісі). Бірқатары осы күнге деиін аралас мемлекеттік жеке меншікнегізінде жұмыс істейді. Мысалы, АҚШ-тың Федеральдық резервтік жүйесі (1913) бұрынғы КСРО-да Мемлекеттік банкі болды. Қазақстанда қазір Ұлттық банк осындай рөл атқарады.
Орталық банктер көптеген қызметтер атқарады, солардың ішіндегі бастылары:
- банкнот эмиссиясы (шығару);
- мемлекеттік алтын-валюта резерівін сақтау;
- басқа несие беретін мекемелердің резервтік қорларын сақтау;
- экономиканы ақша-несие арқылы реттеу;
- коммертциялық банктерге несие беру және мемлекеттік мекемелерге кассалық қызмет көрсету;
- есепшот жүргізу және ақша аудару операциялары;
- несие беретін мекемелердің қызметіне бақылау жасау.
Коммертциялық банктер несие жүйесінің “нервтік” орталығы болып есептеледі. Қазіргі коммерциялық банктер несие-финанс мекемелерінің әмбебап сипаттағы түрі. Ол халық пен кәсіпорындардан салымдар қабылдап, несие беріп қана қоймай, сонымен қатар клиенттерге қаржылық қызмет көрсетеді. Коммерциялық банктердің операциялары пассивті (қаржыларды келтіру) және активті (қаржыны орналастыру) болып көрінеді.....