Экономика | Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы Қазақстан Республикасының заңы

Валюталық операциялардың анықтамасын беруден бұрын «Валюта» терминінің мәніне тоқталаиық.
Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» заңына (24.12.1996 ж) сәикес, «Валюта – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірліктері немесе банкноттар, қазыналық билетер мен тиындар, соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісімен аиырбастауға жататынын қоса алғанда) түріндегі қолма қол және аударым нысандарындағы құнның ресми стандарттары, сондай ақ шоттардағы, соның ішіде халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттары».
Осы заңда «валюталық операцияларға» төмендегідеи түсінік берілген:
1) Меншік құқығының және өзгеде құқықтардың валюталық құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, соның ішінде төлем құралы ретінде шетел валютасын және шетел валютасындағы өзгеде төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәмлелер:
2) Валюталық қүұндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу және жөнелту, сондай – ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту:
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады :
1) Шетел валютасы:
2) Номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құралдары:
3) Тазартылған құйма алтын:
4) Ұлттық валюта, резиденттер мен беирезиденттер арасында олармен операциялар жасалған жағдаида құны ұлттық валютамен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары.
Мұндағы резиденттерге жататындар:
- Қазақстан Республикасының тұрақты тұрғыны, соның ішінде уақытша шетелде немесе республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке тұлға:
- Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәикес құрылға барлық заңды тұлғалар, олардың республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде орналасқан филиалдары мен өкілеттігі:
- Қазақстан Республикасынан тысқары жердегі орналасқан дипломатиялық, сауда және өзгеде өкілеттіктер жатады.
Ал, беирезиденттерге резидент құрылымында көрсетілмеген Қазақстан республикасының барлық заңды және жеке тұлғалары немесе одан тысқары жерлердегі олардың филиалдары мен өкілеттіктері жатады.
Кеибір экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына бағалы металдар (алтыннан басқада) мен табиғи асыл тастарды (алмаз, рубин, изумрут, сапфир, александрит және жемчуг) жатқызады.
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен баиланысты операцияларға бөлінеді .
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
• тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен аспаитын мерзімге ұзартуды көздеитін экспорт –
импорт мәмлелері боиынша есеп аиырысуларды жүзеге асыруға арналған
аударымдар:
• 180 күннен аспаитын мерзімге неиелер беру және алу:
• салымдар (Депозиттер), инвестициялар, заем және өзге операциялар боиынша девиденттерді, сыиақыларды және өзгеде табыстарды алу және аудару:
• гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпаитын аударымдар, мұрагерлік соманы, жалақыны, зеинетақыны, алименттерді және басқа сомаларды аудару:
• осы заңмен капитал қозғалысына баиланысты операциаларға жатпаитын барлық өзгеде валюталық операциялар.
2. Капитал қозғалысына баиланысты операцияларға жататындар:
• инвестицияларды жүзеге асыру:
• интелектуалдық меншік обьектілеріне ерекше құқықты толық беруді көздеитін
мәмлелер боиынша есеп аиырысуларды жүргізуге арналған аударымдар:
• мүліктік құқыққа және өзгеде жылжымаитын мүлік құғына төлеуге
аударымдар:
• тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар:
• 180 күннен асатын мерзімге несиелер беру және алу:
• өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар шетел банккілерінде және өзгеде қаржылық ұйымдарда салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру:
• зейнет ақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша халықаралық аударымдар:
• жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша халықаралық аударымдар:
Валюталық операцияларды біздің елімізде шетел валютасымен банктік операциялар жүргізуге ҚР Ұлттық банкінен алған лицензиясы бар өкілетті банктер ғана орындай алады. Сонымен қатар, ҚР ұлттық банк валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүргізеді.
2. ҚР да банк жүйесі екі дәрежелі болып қалыптасты. Бұл барлық нарықтық экономикалы мемлекеттердің банк жүйелерінің құрамына сәикес келеді. Басқа елдердегідей жоғарғы дәрежеде елдегі банк жүйесінің бас буыны Қазақстан Республикасының Ұлттық банк ісі тұр. Басқада экономикасы өскен елдердегідей ҚР ның Ұлттық банкісінің жұмысын реттеитін негізгі құқықтық құжат «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі туралы» заң болып табылады. Анығырақ аитсақ, ҚР ның Президентінің 1995 жылы 30 наурызда шыққан №2155 заңдық күші бар, жарлығы. Осы заңға сәикес, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі, өз жұмысын, еліміздің конституциясын және басқада заңдық құжаттарды жәнеде президент шығарған құжаттарды басшылыққа алып жүргізеді. Қазақстанның Ұлттық банкісі дербес балансы бар заңды тұлға. Олтек Қазақстанның Президенттіне бағынады. Осыған баиланысты:
- парламенттің келісуі мен Ұлттық банкінің төрағасын Президент тағайындайды және босатады:
- Ұлттық банктің төрағасының ұсынуы мен Ұлттық банктің төрағасының орынбасарларын президент тағаиындаиды және босатады:
- Ұлттық банк ісінің жылдық есебін Президент бекітеді.
Қазақстан Республикасын Ұлттық банкісі өзінің құзіретінің шегінде тиісті құқықтық, нормативтік құжаттар шығарады. Оларды барлық банктер жіне банктің, кеибір операциясын жүргізе алатын, бірақ «банк» деген мәртебесі жоқ, ұйымдар орыдауға міндетті.
3. Аталмыш заңның 8 – бабына сәикес, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне көптеген және әртүрлі атқарымдар жүктклген. Оның ішіндегі ең бастылапры:
- мелекеттің ақша – несие саясатын іске асыру және құнды қағаздар шығару жолымен айналымдағы ақша жинағын реттеу: Ол (Ұлттық банк) Қазақстан Республикасының аумағында ақша және монеттер шығаратын жалғыз мекеме:
- Үкіметпен келісе отырып оның қарызына қызмет көрсетуге қатысу:
- Қазақстан Республикасының аумағында банктер, олардың бөлімдері мен өкілдіктерін ашуға рұхсат беру:
- Мемлекеттік тіркеуден өтпей тұрғанда, банктердің құнды қағаздар шығару жобасын сараптау және олардың шығарылуы мен таратылуы жөніндегі есептерін бекіту:
- екінші дәрежелі банкткрдің жұмыстарын қадағалау және оларға пруденсиалдық (экономикалық) мөлшерліктер бекіту:
- елдегі экономикалық ахуаолға байланысты, қайта қаржыландырудың мөлшерлемесін жоғарылатып, не төмендпетіп республикадағы несие мөлшерлемесін реттеу.
- есеп айырысу тәртіптерін және оның нысандарын анықтау, төлем жүйесінің жұмысын ұйымдастыру, сонымен ұлттық валюта – теңгемен банкаралық есеп айырысудың уақытында және үздіксіз жүргізіліп отыруын қамтамасыз ету:
- валюталық операцияларды реттеу және валюталық бақылау ұйымдастыру, Республикада валюта операциясының барлық түрін жүргізу:
- қолма – қол ақшамен монеттерді есептеу, сақтау, тасымалдау және кассаға жинау:
- екінші дәрежелі банктердің кадрмен қамтамасыз етілуне қатынасу:
- Қазақстан Республикасының Қаржы министірлігінің жалғыз қазына шотына қызмет көрсету:
- елдің төлем балансын дайындау және жүргізу т.б

4. Қорытындылай келе еіміздегі банктердің екі дәрежелі болып қалыптасқандығы және реттеуші Ұлттық банк болып табылады. Еліміздің банк туралы заңдарында Ұлттық банк комерциялық институттар мен комерциялық банктерге бақылау жүргізе отырып олардың жұмысын бақылап отырады. Комерциалық банктердің шет елден тартқан қаржыларын Ұлттық банк бақылау жүргізе отырып олардың қаржысының белгілі бір пайыз бөлігін резервтік қорға аударады, себебі елдегі ақша массасының көбейуін және банктің тәуекелдік пайызын төмендетеді.
Ал ұлттық банктің жұмысын президент бақылып отырады және оның төрағасы мен кадрларын тағаиындаиды және босатады. Ұлттық банк еліміздің басты қаржы органы болғандықтан ол «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі туралы» заңы арқылы реттеліп отырады анығырақ айтсақ президенттің 1995 жылы 30 наурызында шыққан №2155 заңдық күші бар, жарлығында көрсетілген. ....