География | Алакөл ауданы

Алакөл (көл)
Алакөлге 15-тен аса өзен құяды
Олардың негізгілері:
• Үржар (Ұрыжар);
• Қатынсу;
• Емелқұйса;
• Жаманөткел;
• Ырғайлы;
• Жаманты өзені.
Алакөл жағалауы, негізінен төрттік дәуірдің түрлі тау жыныстарынан (саз балшық, құмды топырақ, қиыршық тас, ұсақ құм) тұрады. Көл суының қатуы әрқалай. Тайыз бөлігі қараша айының аяғында, орта тұсы ақпанның басында тегіс қатады. Мұзқұрсау 2 айға дейін созылады. Алакөл суында фтор мен бром көп. Көл жағасында қамыс, қияқ, қоға, шалаң, су қарақұмығы, жебежапыақ, мүйізжапырақ, тағы басқа өседі.

Көлден ауланатын балықтар:
• сазан;
• көксерке;
• алабұға;
• шармай.
Көл маңы құсқа (жылқышы, аққу, шағала, көкқұтан, тағы басқа) бай. Сондай-ақ бұл көлді әлемде сирек кездесетін, "Қызыл кітапқа" енгізілген реликті шағала мекендейді. Аңдардан: ондатра, қамыс мысығы, жабайы шошқа, қамыс түлкісі, су тышқандары бар.[1]
Толығырақ
Алакөл - Балқаш-Алакөл қазаншұңқырының шығысында, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстары шекарасының қиылысында және Балқаш-Алакөл жазығында орналасқан ағынсыз тұзды көл. ХІІ және ХІХ ғасырлар арасында оның бірнеше атауы болған: Түрге - Нұр (моңғол тілінен аударғанда «көпір-көл»), Алақтакөл, Алатеңіз,Алақта. Көлге 15 өзен құяды, олардың ішінде негізгілері - Үржар, Қатынсу, Емелқұйса, Ырғайты, Жаманаткөл, Тасты. Алакөл - өте келбетті, табиғи рельефі сұлу қазаншұқырға жатады. Оған батыс жағалауындағы Тоқта тауы, шығысындағы Барлық жотасы, түстік шығысындағы Жоңғар Алатауы, сол жағындағы мұнартқанТарбағатай жотасы, сондай-ақ, жергілікті жұрт «Арал төбе» атайтын ортасындағы аралдар айрықша әр береді.
Жалпы, Алакөл - емдік қасиеті өте мол ағынсыз су қоймасы. Мұндағы Арқаның қуаң даласындағы құрғақ ауа теңіз бетіндегі дымқыл ауамен араласып жағасындағы адамға жағымды әсер береді. Көл суы да минералды ресурстарға, йодқа, тұзға, химиялық элементтерге бай болғандықтан, судың денсаулыққа пайдасы меицинада дәлелденген. Бір замандарда Жібек жолының керуендері де көл жағасын басып өткендіктен, оның суы мен ауасы ұзақ жолдан науқас меңдеген адамдардың денсаулығын құр аттай қылып, емдеп жіберетіндігі ерте кезден байқалған. Кеңес кезінде Алакөлде Ғарышкерлер үйі жұмыс істеді. Онда тек кеңестік ғарышкерлер ғана емес, басқа капиталистік алпауыт елдердің де көктен оралған ұшқыштары бойындағы радиациядан осы көлде демалу арқылы арылатын. Көл жағасы құстар мен өсімдік дүниесіне бай. Алакөл фитопланктоны құрамында балдырдың 58 түрі, зоопланктонның 80 түрі бар. Балыққа бай (алабұға, шармай, көксерке, көкбас, сазан т.б.). Аққу, қаз, үйрек, балықшы, бірқазан т.б. құстар, қамыс арасында теңбіл мысық, өзен сағаларында ондатр кездеседі. Жағалауы – шабындық және жайылым. Алакөл – ағынсыз тұзды көл. ХІІ және ХІХ ғасырлар арасында оның бірнеше атауы болған: Түрге - Нұр ( моңғол тілінен аударғанда «көпір-көл»), Алақтакөл, Алатеңіз, Алақта. Жоңғар қақпасының аузында, Жоңғар Алатауы мен Тарбағатай тауларының арасында тербеліп жатқан Алакөл суының емдік қасиеті туралы көпшілік біле бермейді.

Көл ағынсыз, ол солтүстік – батыста оңтүстік – шығысқа қарай созылып жатыр.
Алакөл теңіз деңгейінен 347,3 метр биікте жатыр. Көлдің көлемі аралдарымен қоса есептегенде 2696 шаршы километр, ұзындығы 104 км, ені 52 км, жағалауының ұзындығы 384 км, орташа терңдігі 22,1 м., көлдің су қоры 58,56 миллиард текше метр, судың жинау алабы 47859 шаршы километр. (сурет).
Алакөлдің түбінің рельефі әр түрлі, мұнда көптеген аралдар, шығанақтар кездеседі. Көлдің ең терең жері – 50 – 54 метр.
Көлдің лайының түріне қарай төмендегідей биотоптарға бөлуге болады: сұр биотопты лай, ол ең терең кездеседі, оның аумағы көл түбінің 54% құрайды. Қара лай биотобы (7 %) енсіз, бірақ ұзынан – ұзақ солтүстік, шығыс және оңтүстік жағалауларын қамтиды. Құмды биотоп (4 %) ішінара, әсіресе, аралдардың солтүстігінде және Сарытүбек мүйісінде кездеседі. Тасты құмайт биотоп – оңтүстік және батыс жағалауларын алып жатыр.
Алакөл жағалауының бір қалыпта болмауына толқыны, су деңгейінің оқтын – оқтын өзгеруі, өзендер, мұздықтардың жылжуы, фитогендік және эолды процестер әсер етеді. Мұнда көптеген түбек, мүйіс, құм қайраң, шығанақ, қойнау кездеседі. Ең ірі шығанақ Кіші Азия шығанғы, ол көлдің оңтүстік – шығысында жатыр. Алакөлдің оңтүстік – батыс және оңтүстік – шығыс жағалауларын су баспайды, ал қалған жағалауларын әр түрлі аумақта су басып кетеді.
Алакөл жағалаулары төрттік дәуірдегі әр түрлі топырақтан – балшық топырақтан, құмды топырақтан және құмды тастардан, ал солтүстік – шығыс жағалауы күлді құмнан құралған. Топырақтың негізгі жыныстары тек аралда ғана кездеседі. Көлдің жағалауын бірнеше ауданға бөлуге болады:
• оңтүстік – батыс жағалау ауданы – образионды – аккумулятивті, ол Жоңғар Алатауынан шығатын өзеңдер ағызып әкелген ұсақ тау жыныстары ысырындыларынан пайда болған. Көл жағалауының негізі төрттік кезеңдегі тау жыныстарының шөгіндісі, ол балшықты топырақты. Жағалауы (2 метрден 8 метрге дейін) көлге тік түсетін сатылы, бұл тек Жаманты өзен атырауында ғана кездеспейді. Көлдің Көктұма поселкесі маңындағы жағалауы доға тәріздес, ылдилы мүйістерге бөлінген, одан әрі олар құм өңірге ұласады, Жағалау көл түбіне ұқарай бір қалыпты ылдиланады.;
• оңтүстік жағалау ауданы – аккумулятивті, фитогенді. Бұл аудан оңтүстік аккумулятивті белестер мен лагуналар, Кіші Алакөл шығанағы болып екіге бөлінеді. Кіші Алакөл шығынағы көлдің оңтүстік – шығысындағы тау аралығындағы ойыста орналасқан. Шығанақтың бір бұрышы Жоңғар қақпасына тіреледі. Шығанақтың шығыс жағалауының топырағы балшықты, құмдауытты, Шығанақ жағалауы төмен, сазды, балдыр өседі. Шығанақ қамыс басқан Жаманөткел өзеніне жалғасады;
• шығыс жағалау ауданы – образионды – аккумулятивті. Көлдің бұл жағалауы ылдилана біткен жазықтық, топырағы балшықты, құмдауытты. Солтүстік жағалауы аккумулятивті қойнау, оңтүстігі – образионды, тегіс борпылдақ шөгін басқан.
• солтүстік – шығыс жағалау ауданы – аккумулятивті, потомогенді. Бұл жағалау шығанақ пен қойнаулардан, аралдар мен түбектерден тұрады.
• солтүстік жағалау ауданы – аккумулятивті, потомогенді. Бұл жағалаудың қалыптасуында Ұржар өзенінің әсері болды. Соңғы жүз жылда бұл жағалау солтүстікке қарай 20 км – дей шегінген, соның нәтижесінде ені 2,5 км, ұзындығы 12 км «құм» аралы пайда болған;
• солтүстік – батыс жағалау ауданы – образионды – аккумулятивті. Алакөл мен Ұялы көлдерінің су айырығы. Жағалаудың бойы сәл сатылай биіктеген, ол сусымалы топырақтан тұрады.
• батыс жағалау ауданы – аккумулятивті, эолды. Көлдің батыс жағалауы жазық. Алакөлде бірнеше аралдар бар. Алакөлге 15 – тен астам өзен құяды. Атап айтқанда, солтүстіктен және солтүстік – шығыстан құятын Ұржар, Хатынсу және Емел, оңтүстік – шығыстан құятын Жаманөткел, Ырғайты және Жаманты өзендері құяды.
Алакөлге келіп құятын өзендердің орташа ағыны
Құятын өзендер м³/ сек %
Ұржар (соның ішінде Ұялы)
Емел
Хатынсу (Мақаншы)
Жаманты
Жаманөткел мойыны 25,9
14,2
4,6
4,6
2,6 50
27,4
8,8
8,8
5
Барлығы: 51,9 100

Жер және су бетіндегі орташа температура мамыр айында 4,9 градус, қараша айында 8,1 градус. Ал су бетіне түсетін ылғал жердегіден артығырақ. Судың ең жылы болатын көзі қыркүйек айының орта шені. Көлдің терең жеріндегі судың жылылығы 24 – 26 градус болса, таяз жерінде (солтүстігінде) ол 30 градусқа жетеді. Су температурасының тереңдікке байланысты айырмашылығы шілде – тамыз айларында 10 – 25 метр тереңдікте, ал қыркүйек айының аяғы мен қараша айының басында 30 метр тереңдіктен байқалады. Мамыр, маусым айларына дейін көлдің терең жерінде судың минералдануы жоғары болғандықтан су салқын болады.
Судың жылылық температурасының өзгеруі су бетінде 26 – 30 градус, 20 метр тереңдікте – 15 – 17 градус, ал 50 метр тереңдікте 7 – 9 градус. Судың көпжылдық орташа температурасы 4,5 градустан 15,3 градусқа дейін өзгеріп тұрады.
Көлдегі жел режимі өте құбылмалы және әр түрлі. Желдің су бетіндегі жылдамдығы жер бетіне қарағанда әлдеқайда жоғары. Желдің ең күшті жері көлдің солтүстік – батыс мен солтүстігінде. Мұнда жел секундынына 40 – 50 мерт, ал солтүстік – шығысы мен орталығында секундына 50 – 60 метр жылдамдықпен соғады. Жел күз бен қыс айларында жиі болады.
Алакөл жерінің ерекшелігіне байланысты оның толқындары әр түрлі сипатта болады. Шығыстан соққан желдің әсерінен толқын 2 – 2,5 метрге дейін көтеріледі. Бұл жағдай көбіне қазан – желтоқсан айларында болады. Кей жылдары ұйытқи соққан дауыл 4 – 5 тәулікке созылады, толқынның биіктігі 6 – 7 метрге жеткен кездері де болған.
Алакөлге тән жоғарыда аталған ерекшеліктер күрделі де ұзақ процестің нәтижесі. Ал көл суының қату процесі де әр түрлі сипатта жүреді. Көлдің оңтүстік – батыс жағының таяз жерінде қараша айының аяғында көл беті қабыршықтанып қата бастайды, ал Көктұма поселкесінің тұсында бұл бір ай кішірек басталады. Көл ақпанның басында тегіс қатады. Мұз жалпы екі айға дейін басып жатады, ал кей жылдары бұл бір айға ғана созылады. Мұздың орташа қату ұзақтығы Көктұма поселкесінің тұсында 91 күн, көлдің солтүстік – батысында 120 күн және оңтүстік – батысында 60 күн. Мұздың қалыңдығы ақпан айында 55 см (ең қалың жері 80 см), ал мұз бетіндегі қардың қалыңдығы 5 – 10 см болады. наурыз айының басынан бастап мұз жұқара бастайды. Наурыз айының аяғында Көктұманың тұсынан су беті мұз ашыла бастайды, ал солтүстік – батысында мұз 1 – 2 жеті кешірек кетеді. Мұздың еру мерзімі 30 – 40 күнге созылады.
Алакөлге бірнеше өзен құяды. Мұнда жер асты суының да елеулі орын бар.
Көлге қосылатын жауын – шашын су жылына 306 мм, жылы кезінде 169 мм – 55,2%, ал салқын уақытта – 137 мм – 44,8 % суы буға айналады. Су балансының циклдік өзгеруі, сондай – ақ су деңгейінің өзгеруі көл суның барлық компоненттерінің де өзгеріп отыруына әсер етеді.
Су деңгейінің өзгеруі екі түрлі жүреді. Мысалы: жылдық өзгеруін алайық. Бұған өзен суының қосылуы және көл суның буға айналуы әсер етеді. Наурыз айынан бастап су деңгейі көтеріледі де мамыр – маусым айларында ең жоғары шегіне жетеді, ал су деңгейінің ең төмендеуі ақпан – қаңтар айларында байқалады. Сонда көл деңгейінің жылдық өзгеру мөлшері 40см – ден 121 см – ге дейінгі аралықта болады. Көпжылдық өзгеруі ауа температурасының өзгеруіне, жауын – шашынның түсу мөлшеріне байланысты ауытқып отырады. Үстіміздегі ғасырда Алакөлде су деңгейінің ең жоғары көтерілуі 1908 және 1974жылдары, ал ең төмендеуі 1946 жылы болды. 1908 жылдан 1946 жылға дейін көл суының деңгейі 5,27 метрге дейін азайды, нәтижесінде көл көлемі 460 шаршы километрге дейін қайтып, оның суы 12 текше метрге кеміді. 1947 жылдан 1974 жылға дейін көл деңгейі 7,18 метрге дейін көтерілді, соның әсерінен оның көлемі 600 шаршы километрге өсіп, 17 текше километр су қосылды. 1975 жылдан бастап Алакөл суының деңгейі қайта төмендей бастады. Алакөлдің көпғасырлық өзгеру деңгейі 2,1 – 2,5 метр болды.
Алакөлдің минералдануы 1,2 – 11,6 г/кг арлығында. Минералдануы көлдің орта шеніне қарай арта түседі. Орташа минералдығы көл түбіндегі минералдылығынан жоғары. Жылдық орташа минералдылығынан жоғары. Жылдық орташа минералдануы 6,39 – 7,42 г/кг. Су деңгейінен көтерілген кезде суының минералдығы азаяды. Көлге, өзен т.б. сулармен келген тұздың мөлшері көпжылдық орташа есеппен 1335,1 мың тонна, оның ішінде 313 мың тонна көл түбінің лайына сіңеді, ал 1021,5 мың тоннасы көл суы құрамында жүреді. Көпжылдық орташа минералдануының төмен деңгейі жауын – шашынмен 71 г/м³, өзен суларымен 435 г/м³ және жер саты суымен 750 г/м³, тұз келеді. Судың орташа минералдылығы 7,1 г/кг болған жағдайда Алакөлге шамамен 415миллион тонна тұз қосылады екен. Көл суының химиялық құрамына сәйкес ол хлоритті – натрий, сульфатты – натрий немесе хлоритті – сульфатты – натрий түрлеріне өзгеріп отырады, ал РН – түрі 7,2 – ден 9,1 аралығында болады.Көл суының мөлдірлігі 0,6 метр, солтүстік – батыс жағындағы тайыз жерінде 6 метр тереңдікке дейін мөлдір. Көлдің биогендік заттар құрамы фосфордан, азоттан, темір мен кремнийден тұрады. Алакөлде фосфар ерітіндісі жыл ішініде 0,003 – 0,047 мг/л аралығында өзгеріп тұрады, ал қыс айында бұдан көбірек болады. Азоттың нитрат түрі жыл ішінде 1 мг/л – ден нольге дейін өзгереді, ал қыс айларында бұл біршама көбейеді. Кремний түрі 1,2 – 6,4 мг/л, ал темір 0,04 – 0,96 мг/л шамасында өзгереді. Оттегінің қосындысы 45 % – тен 118 % – ке дейін болады, ал су бетінің беткейінде көбірек кездеседі.
Көл суы сілтілі (20 – 30 мг – экв/л); суында фтор және бормнан басқа микроэлементтер түрі өте аз кездеседі.
Фитопланктонның 58 балдыр түрі құрайды. Зоопланктондардың 80 түрі бар, олардың ішінде өзен суы құятын жерде, шығанақтарда жамбасқұрттар өте жиі кездеседі.
Су өсімдіктері Алакөлдің солтүстік және солтүстік – шығысындағы таяз жерлерде, өзендердің көлге құятын жерлерінде және Кіші Алакөл шығанағында өседі. Олардың негізігісі қамыс, сондай – ақ шалғын шөптер, қоға, шалаң, қарақұмық, жебе жапырақтар, мүйіз жапырақ, т.б. кездеседі. Қамыс 14 мың гектар жерді алып жатыр.
Алакөлде сегіз түрлі балық бар. Бұлардан ауланатындары: сазан, көксерке, алабұға және шармай. Мұнда кәсіптік негізде жылына орта есеппен 2500 тонна балық ауланады.
Көлдің солтүстігінде және солтүстік – шығыс жағалауларында және өзеннің көлге құятын жерінде ондатр өседі. Алакөлдің көгілдір айдынын бірқазан, гагара, жылқышы, аққу, шағала, көкқұтан, тағы басқа да көптеген жабайы құстар мекендейді.
Қамыс арасынан түлкіні, қамыс мысығын, су тышқанын, т.б. жиі кездестіруге болады. ....