Экономика | ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ

Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ .4
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ 8
3. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ - ТАУАРЛЫ-АҚША ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22
КІРІСПЕ
Әкімшілдік-әміршілдік экономика; экономиканың нарықтык моделі, экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баланстанған нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық нарық, салалық нарық, ресми нарық, көлеңкелі нарық, қызмет атқаратын нарық, сатушы нарығы, сатып алушылар нарығы, еңбек нарығы, тұрғын-үй нарығы, өндіріс кұрал-жабдығы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы, патентгік, лицензиялық, ойлап-тапқыштық нарыктары, акпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субъектілері, нарыктық экономиканың инфрақұрылымы.
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ
«Меншік теориясы мен экономикалық жүйе моделдері» такырыбында адамның коғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш моделі қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас болып келеді. Жоспарлы-нұскаулы экономика жағдайында шаруашылықты үйымдастырудын әкімшілдік-әміршілдік механизмі ендіруші үстемдігіне негізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент кажет емес. Тауар өндіруші мен түлъшушылардьщ арасындағы шаруашылык байланысы орталық орган арқылы жоспардың кемегімен жүзеге асады. Әміршшаік модельде барлығы ертерек есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады. Орталықгың жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі үйымға нені өндіруді және кімге, қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай модельдің негізгі принципі: «Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз». Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу — экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.
Шаруашылықты осындай модельмен үйымдастырудын бірнеше олқылығы бар:
— біріншіден, барлык шаруашыльТқ мәселелерін жоғарыдағы бюрократгық инстанция арқылы шешу. Олардың келісімін алуға көп уақыт кетіп, сол кезде жағдай мүдде езгеріп, мәселені шешу мүмкін болмай қалуы немесе дүрыс шешім кабылданбайды;
— екіншіден, жоспарлы тұтыну жөне енімге бекітілген баға ғылым мен техниканың жетістігін ендіруге, өңдіріс шығынын төмендету мен ресурсты үнемдеуге жағдай жасай алмайды;
— үшіншіден, тауар өндірушілердің материалдық ресурстар мен өнімнен алшактауы қоғамдық ендіріс тиімділМнің төмендеуіне, оның қаркыны мен даму деңгейінің қүлдырауына алып келеді.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды былай жүзеге асырды: жеке түлынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселеғіі шешуді мақсат етеді. Оларға: нені, калай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажетгілігін жатқызамыз.
Нені өңдіру? Түлъщушы кезкелген тауарды таңцау аркылы ез дегенін жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар тұрін көптеу шіатын болса, онда ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалык тәртіпке шакырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық шаруашылық механизімінің іс әрекеті аізтоматты сипат алып: тауарға сұраным өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін үлғайтады. Кейде кері қүбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінін бірғана сокдағы бар — арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒГП элементін кең колдануды ұйымдастырған, ресурсты ұнемдеген, білікгі кадрлары бар тауар өндірушілер болады. Нарық ендіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге ондіру? Бұл кұбылыс сұраным мен ұсынымның аракатынасымен байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушыньщ саны мен кұрылымы, оның табыс деңгейі және т.б. параметрлер аркылы тамырын басып, біліп отыру керек.
Нарықтык модепь кезіиде экономиканы кім баскарды? Экономиканы іүгынушы сұраным мен техникалық професс деңгейінің дамуьш ретгеу аркылы рыноктық механизм баскарады. Осы үш мәселе «нені өндіру керек», «Калай өндіру керек», «Кімге ендірілуі керек» экономикалык жүйенің деңгегі болып табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша, «таза куійңде» экономиканы ріымдастырудын әміршіддік әрі нарықтық моделі ешқашан болмайды. Олардын айтуынша, нарықтық экономикасы дамыған едцерде аралас модель кызмет жасайды. Соңдыктаңда онда жеке және коғамдық институттар экономикалық бакылауды жүзеге асырады: жеке жүйе баскаларға байқатпай нарықтык, механизмді бағытгаушы, әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы қоғамдық институтгар ниеттерін жүзеге асырады.
Нарык — қоғамдык тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі. Сондыктанда ол әлеіцдік өркениетгің басты жетістігі больш табылып, адамзат ойьшың математика, геңдік инженерия, электроника сиякты жаңалыктарымен салыстыруға болады.
«Таң ғажайып» неміс экономикасыныц авторы, профессор Людвиг
Эрхард «Барша жанға әлаукаттылық» (1956 ж.) еңбегінде былай деген: «Нарықтық шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашыльщтан артықшылығы сол, нарықтык шаруашылыкта кұнде, сағат сайыи икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен ұлтгык табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатыиасын дұрыс жолға койып, тепе-тендікке келтіреді».
Алайда, нарықтык, механизм идеалды емес. Оның да келенсіз жактары баршылық: әлеуметтік жікгелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот болғаңцарға, жұмыссыздыктың болуы. Бүл келең-сіздіктері оның жетістігімен көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық катынастардың келеңсіз саддарын амортизациялауды үйреніп, оны бағаны ретгеу, салык жүйесі негізшде табысты қайта бөлудің үлестіру-дің көмегімен іске асырады. Соңдай-ақ бюджетгік қаржыландырудъщ арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып, жұмыссыздарға жәрдемақы және әлеуметгік қамсыздандыру жүйесін калыптастырады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған емес. Ол белгілі және накты әлеуметгік-экономикалык жағдайда өмір сүреді және көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің кеп болуы;
ә) нарықгағы шаруашылык субъектілерінің қойылатьш экономикалык жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарыньщ бәсекелестігі (аз дегеңде 5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердін кою қуқыктығы;
д) керекті инфракүрылымның болуы.
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметгі жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен ресурс нарығында. қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс пен кірісті айналым жасайды. Мұның өзі кестелік түрде (24-1 суретте) көрсетілген.
Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбекпен кәсіпшілдік) ресурстарды өткере (еткізу) отырьш, оларды фирмаларға нарық ресурстары арқьшы ұсынады. Соңғылары тауар өндірісіне қажетті сұраным ресурстарын талап етеді. Сүраным мен ұсыныстың езара іс-әрекеті әрбір ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетгі өнім мен кызмет жасауға жұмсайды. Ал, фирмалар өз өнімін өткере отырып, акшалай табыс алады.
Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды, белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты телеуге жұмсайды.
Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және козғалысқа келтіріп, өнім шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта сату фирманың акшалай табысын калыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты фирмалар да алынған табысты (өткеруден түскен табыс) ресурстарды төлеуге толық жұмсайды. Фирмалар үй шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді, инвестицияны жүзеге асырады және т.б.
Ақшалай табыстар (жалақы,
шығындары
қ р ( рента, процент, пайда)
(өткерілуден түскен табыс)
Сурет -1 Табыс пен шығындардың айналуы.
Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке кәдімгідей әсер етеді және ол елді мемлекеггін баскару кьізмеіін жұзеге асырьш, экономика-ны әр деңгейде — жалпы мемлекетген аймақка дейін — ретгеп отырады Үкімет фирмалардан салык алып, жеке кәсіпорындарға дотация субсидия береді және кәсіпкерлерден қажетгі ресурстарды сатьш алады. Үкімет жұмысымен қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық өнімнің қозғалысы мен кұрылымына әсер етіп, табыстарды үлестіреді. Салықтан түскен ақшалай каржыны шоғырландырып, үкімет жалақыны, трансферттік төлемдерді (мемлекетгік зейнет ақы, табыс аздарға кемек ақы, жұмыссыздарға жәрдем ақы) телейді. Құкықтык негізде қамтамасыз етіп, экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет көрсетуді үсынады. Демек, табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі козғалыста болып, теңгеріледі. Түпкі есепте (нәтижеде) өндірістің жалпы көлемін байқатып, түрғындардың жұмыстылығы мен табысы көрсетіледі.........