Экономика | Халыққаралық валюта қатынастар

Мазмұны
Кіріспе
I. Халыққаралық валюта қатынастарының құқықтық аспектілер
1.1 Қазақстан Республикасы валюталық жүйесінің түсінігі мен белгілері
1.2 Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу ережелері және реттеу органдары
IІ. Халық валюта қатынастары және валюта жүйесі
2.1. Валюталық қатынастар мен валюта жүйесінің түсінігі
2.2 Валюта бағамы және оның қалыптасуына әсер етуші факторлар
2.3. Валютаның бағамын реттеу туралы қазіргі теориялар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бүгінгі әлемде экономикалық және шаруашылық қатынастар күннен-күнге даму барысында халықарылық валюта қатынастарының өркендеуі өндіргіш күштерін қарқынды өсуімен дүниежүзілік рыноктың қалыптасуы-мен халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуімен шаруашылық байланыстарының интернационалдану және жанандануымен сипатталады.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастардың дамуына жалпылама түрде. Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзілік шаруашылықтың шеңберіндегі сатып алу және сату айналымын туындыратын әдістер құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрі даму экономикасы халықаралық ақша кеңістігіндегі адекватты шарттарды талап ететін ұлттаралық капитал үрдісінің объективті дамуын бейнелейді. Халықаралық валюталық жүйенің негізгі құраушы элементтері ретінде әлемдік ақшалай тауар және халықаралық өтімділік, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келісім шарттарды атауға болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі еліміздің әлемдік рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшін ішкі экономикалық өсуімен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып соның ішінде өзекті саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы еліміз үшін маңызды. Өйткені біздің экономикамызда теңгеміз еркін айналысқа шыққандықтан әлемдегі валюта өзгерістері бізге де әсер етеді.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнінен курстық жұмысының тақырыбын бүгіндегі өзекті мәселелердің бірі "Қазақстан Республикасындағы ұлттық валютаны тұрақтандыру мен нығайту проблемалары" деп алдым.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым біріншіден, жалпы халықаралық валюталық жүйенің түсінігіне және құрлымына оның пайда болу себептері мен негізін қараушы элементтеріне валюталық бағам және оған әсер етуші факторларға тоқталып екіншіден Қазақстан Республикасының ұлттық валюта жүйесіндегі орнын, еліміздегі валюталық операциялар мен валюта бағамының жағдайын қарастырып өту және оларды ұлттық экономика дамуына қосар үлесін қарастыру.
Валюталық жүйені талдамас бұрын "валюта" терминінің мәнін ашып алайық. Ол Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес, валюта деп мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірліктері немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның ішінде қымбат жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын,бірақ айналымда жүрген ақша белгісімен айырбастауға жататынын қоса алғанда) түріндегі қолма - қол және аударым нысандарының құнның ресми стандарттары, сондай-ақ шоттардағы соның ішінде халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттарды білдіреді.
Енді осы валюталық қатынастарға олардың қызмет етуіне, валюта бағамына кеңінен тоқталайық.
1. Халықаралық валюта қатынастарының құқықтың аспектілері
Халықаралық валюталық құқықтың қалыптасуы және дамуы дүние жүзі мемлекеттерінің экономикалық ынтымақтастығының кеңейюі мен тереңдеуіне тікелей байланысты.
Халықаралық валюталық құқықтың маңызы мен мәні дүниежүзілік шаруашылығының қатынастары мейлінше күрделеніп олардың ұйымдық-құқықтық нысандары дамыған сайын арта түседі.
Халықаралық валюталық құқықтың түсінігі қарастырмасан бұрын осы түсінік төңірегіндегі біраз мәселелерін анықтап алуға тура келеді. Бұл арада айтарымыз, біріншіден Қазақстан Распубликасында валюталық қатынастарды реттейтін құқықтың саласының және оның нормаларының жасап қолданушы институттардың негізін қалыптасып бола қойған жоқ. Бірқатар ғылымдар құқықтың бұл саласын халықаралық төлемдер мен не -сиелер құқығы т.с.с деп жалғастыра береді.
Валюталық қатынастарға тартылған топтардың ерекшеліктері дүниежүзілік және ұлттың деңгейлерде орнықтырылған қағидалар мен ережелер айқындалады.
Халықаралық валюта қатынастары субъектілерінің біріңғай еместігі олардың арасында бір-біріне мүлде ұқсамайтын валюталық қатынастар жүйесін туындатады. Ал мұның өзі аталған қатынастарды құқықты реттеу үшін қолданылатын әдістермен мемлекет сондай-ақ валюта кредиттік ұйымдар мемлекеттік банктер бір жағдайларда ұйымдастырушылық қызметтер атқаратын болса, екінші бір жағдайда нақты валюталық қатыстардың тікелей қатысушылары болып шығады.
Халықаралық валюта қатынастары өрісінің ерекшеліктеріне едәуір мен беріп, онда жүріп жатқан норма шығармашылығына процесіне әсерін тигізетін басқа субъектілердің де әрекетін қарастыруды ұмытпаған жөн. Бұл арада әңгіме сол субъектілерінің өздерінің валюталық қатынастарға тікелей қатысуы мәселесі төңірегіндегі болып отыр. Әңгіме халықаралық банктер мен қорлар сиақты институционалдық құрылымды құру мен олардың атқаратын қызметін реттеу жөнінде іс-шаруалар кешенін жасау шеңберінде әрбісе керек. Айталық МВФ, МБРР алмақтық банктер мен даму қорлары сиақты құрылымдардың іс-қимыл тәртібін құқықтық регламенттеу біріншіден халықаралық банктер мен қорлардың заңдық мәртебесін анықтау,
құқықтық мүмкіндіктерінің көлемімен мазмұның анықтау, заңдық мәні мен негізгі шарттарын пайымдау аталған институттар мен оларға мүше мемлекеттердің міндеттеріне сәйкес өзара жауапкершіліктерің дәлел-деп көрсету арқылы жүргізіледі.
Халықаралық валюта қатынастарына аталған банктер мен қорларды енгізу олардың заңдық болмасы бар халықаралық құқық субъектілері екендігін дәлелдейді. Сондықтан да белгілі бір жағдайларда банктер мен қорлар халықарлық - құқықтық қатынастарға белсенді түрде қатысады. Мысалы өздері орын тепкен елдері штаб пәтерлері жөнінде мүше емес елдермен ынтымақтастықты ұйымдастыруды және оның принциптерін орнықтырудың шарттары туралы, мүшелелері - мен бірлескен арнайы қорларды басқару жөнінде келісім шарттар жасайды. Дегенмен халықаралық банктермен қорлар қатысатын құқықтық қатынастардың көпшілігі азаматтық құқықтық қатынастар жиынтығы болып келеді.
Валюталы сфераға мемлекеттердің халықаралық ұйымдардың, сондай-ақ азаматтық-құқықтық және басқа да субъектілердің қатысуы сфераны құқықтық регламенттейтін және сонымен қатар институционалдық механизмдері ерекшеліктерін де айқын көрсететін субъектілер екендігінің дәлелі болып табылады.
Халықаралық валюта қатынастары регламенттеудің бұл ерекшеліктеуді аталған құқық қатынастары кешеннің құқықтың бір саласының шеңберіне (мысалы, халықаралық бұқаралық немесе халықаралық жеке құқық, адамзаттық-әкімшілік немесе қаржылық құқық сыймайтындығын көрсетеді.
Мемлекеттердің өзара валюталық (валюталық кредиттік) ынтымақтастығын ұйымдастыру барысындағы іс-әрекеттерді басқа субъектілердің (Мысалы банктердің) валюталық-құқықтық қатынастарына тікелей әсер етеді. Басқа субъектілердің келісім шарты орындау деңгейі (дер кезінде орыңцай алмауы немесе тіпті орныдамай қоюі) мемлекетаралық құқық қатынастары кері әсерін тигізеді.
1.1. Қазақстан Республикасы валюталық жүйесінің түсінігі мен белгілері
Қазақстан ұлттық валюта жүйесі қазіргі кезде өзінің қалыптасу және даму дәуірін бастан көшіріп отыр. Дегенімен оның негізгі тенденциялары мен пішіні жеткілікті түрде анықталды деп айтуға болады. Біздің мемлекет дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға бағыт алып, 1992 жылдың 15 шілдесінде Халықаралық валюта қорына (МВФ) мүше болып кіреді.
Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік валюта жүйесінің құрылымдық принциптеріне сәйкес қалыптасты. Қазақстан Республикасының қазіргі валюталық жүйесі мен оның негізгі элементтерін (белгілерін) мұқият қарастырып көруге мүмкіндіктер жеткілікті деп есептейміз.
¥лттық валюта жүйесі дегеніміз ұлттық заңдармен немесе мемлекетаралық келісім-шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу нысаны. Ұлттық, дүниежүзілік, халықаралық, аумақтық деп жіктелетін валюталық жүйелерді мақсаты мен атқаратын рөліне сәйкес ажыратуға болады.
¥лттық валюта жүйесінің дүниежүзілік валюта арнаулы лицензиясы бар тұлғаларға ғана беріледі.
ҚР-дағы ақша айналымы тауарлар айналымы процесін, қызмет көрсетулерді және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысынан тұрады.
Жалған банкноттар мен монеталар жасаған адамдар заңмен құдаланады.
Халықаралық кредит қаражаттары айналымына келсек, бұл мәселеде Қазақстан үйлестірген халықаралық нормаларды соның ішінде Женева конвенциясын басшылыққа алады.
ҚР-дағы банктер мен есептеу орталығындағы құжаттар айналымы ¥лттық банктің "Бұрынғы одақтас республикалар банктері арасындағы есептеулерді ұйымдастыру туралы" ережелеріне сәйкес атқарылалады.
Қазақстанның валюталық жүйесінің тағы бір элементі халықаралық валюта өтімділігін реттеу болып табылады.
Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз-елдің халықаралық міндеттемелерін кредиторға ұнамды төлем қаражаттары арқылы дер кезінде төлеу мүмкіндігі. Халықаралық валюта өтімділігі қысқаша айтқанда елдің төлем қабілетінің көрсеткіші.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін бұдан былайғы реформалау Ұлттық Банктің бағдарламасына сәйкес валюталық рыноктың банк аралық рыногын тереңдету, форвардтық валюта келісімдерін кеңейту мен валюта рыногын хеджирлеу аспаптарын дамыту бағытында өрістемек. Мұның өзі шетелдік инвесторлардың мүддесін қорғау және олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру ісінде маңызды қадам болары даусыз.
Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктың даму банктен тыс айырбастау пунктерінің әрекетіне бақылауды күшейту бағытында жүргізіледі.
¥лттық Банктің интервенциялары валюта бағамының қысқа мерзімді шайқалуларын тоқтатумен шектеліп ақша базасының негізгі параметрлерін сақтау кажеттіліктері шеңберінен шықпайтын жүйесімен байланысы сыртқы экономикалық әрекеттерге қызмен көрсетуші ұлттық банктер арқылы жүзеге асады.
¥лттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің өзара байланысы олардың ұқсастығын емес, керісінше ерекшеліктерінің айғаған паш етеді. Олардың мақсаты, қызмет ету жағдайлары мен реттелуі жекелеген елдер экономикасы мен дүниежүзілік шаруашылыққа әсері әртүрлі деңгейлі екендігін күнделікті практика көрсетіп отыр.
Ақша қаражаттарын шығару олардың айналымын ұйымдастыру және айналымына шек қою тек қана Ұлттық банктің шешімімен жүзеге асады. Банкноттар мен монеталардың қажетті санын анықтаушы оларды өндіруді қамтамасыз етуші және сақтаушы да ¥лттық банк болып табылады.
Теңгенің баға маштабы ҚР-да орнықтырылмаған және дүниежүзілік тәжірибеге сәйкес теңгенің алтын құрамы белгіленбеген. 1976 жылы Халықаралық валюта қорының Кингстондағы (Ямайка) кезекті кеңесінде валюта жүйесінің жаңа негіздері қаланғаны белгілі. Аталғаны кеңістің шешімдеріне сәйкес алтынының құн өлшемі ретіндегі және валюта бағам-дарын анақтаушы қызметі жойылды сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталытын кәдуілгі тауарға айналды.
Қазақстан Республикасының ¥лттық банкі бұқаралық ақпарат құралдарында теңгенің алтын-валюта резервтерімен қамтамасыз етілуі туралы оқтың-оқтың жариялап тұрады. Бұл хабарламалардың сыртқы эконо-микалық қатнастардағы маңызы жоғары, ал ішкі айналымдағы ақша бірлігі көрсетілген құнына сәйкес қабылдау барлық тұлғалар үшін міндетті болып табылады Қазақстан Республикасындағы бірден-бір төлем құралы қазақстандық теңге. Қазақстан аумағындағы жәке және заңды тұлғалардың ішкі есептеулер үшін теңгеден басқа төлам құралдарын пайдалануға құқықтары жоқ. Ондай құқық ¥лттық банктің арнаулы лицензиясы бар тұлғаларға ғана беріледі.
ҚР-дағы ақша айналымы тауарлар айналымы процесін, қызмет көрсетулерді және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысынан тұрады.
Жалған банкноттар мен монеталар жасаған адамдар заңмен құдаланады.
Халықаралық кредит қаражаттары айналымына келсек, бұл мәселеде Қазақстан үйлестірген халықаралық нормаларды соның ішінде Женева конвенциясын басшылыққа алады.
ҚР-дағы банктер мен есептеу орталығындағы құжаттар айналымы ¥лттық банктің "Бұрынғы одақтас республикалар банктері арасындағы есептеулерді ұйымдастыру туралы" ережелеріне сәйкес атқарылалады.
Қазақстанның валюталық жүйесінің тағы бір элементі халықаралық валюта өтімділігін реттеу болып табылады.
Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз-елдің халықаралық міңцеттемелерін кредиторға ұнамды төлем қаражаттары арқылы дер кезінде төлеу мүмкіндігі. Халықаралық валюта өтімділігі қысқаша айтқанда елдің төлем қабілетінің көрсеткіші.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін бұдан былайғы реформалау. ¥лттық Банктің бағдарламасына сәйкес валюталық рыноктың банкаралық рыногын тереңдету форвардтық валюта келісімдерін кеңейту мен валюта рыногын хеджирлеу аспаптарын дамыту бағытында өрістемек. Мұның өзі шетелдік инвесторлардың мүддесін қорғау және олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру ісінде маңызды қадам болары даусыз.
Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктың даму банктен тыс айырбастау пунктерінің әрекетіне бақылауды күшейту бағытында жүргізіледі.
Ұлттық Банктің интервенциялары валюта бағамының қысқа мерзімді шайқалуларын тоқтатумен шектеліп ақша базасының негізгі параметрлерін сақтау кажеттіліктері шеңберінен шықпайтын болады.Сонымен қатар, айырбас бағамына қатысты саясат бәсекелікті арттыру бағытында экспортты мейлінше дамыту және елдің импортты алмастыратын салаларын ынталандыру мақсатында өрбиді.
¥лттық банк өзінің негізгі сатып алушы рөлін сақтап қалдыдек ғана бурын Қаржы министірлігі төлеген 20 проценттік қосылған құнға салық ұлттық банктың шығындарына жатқызылды. Мұның өзі, әрине, ¥лттық банктың ішкі рыноктағы әрекеттеріне бірқатар кедергі жасайтыны да рас еді.
¥лттық банктің лицензиялары Халықтық банкке, Туран әлем банкіне, Казкаммерцбанкіне, Центркредит банкіне берілген. Лицензия алуға дәмесі бар бірқатар коммерциялық банктердің өтініші қарастырылуы үстінде.
1.2. Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу ережелері және реттеу органдары
Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу тәртібін 2001 жылғы 21 сәуірдегі ҚР ¥лттық Банкі бекіткен "Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесі" реттейді.
Қазақстан Республика аумағында резиденттер мен резидент еместер жүргізетін валюта операцияларды Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктік нормативті-құқықтық актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда уәкілетті банктер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын уәкілетті ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместер уәкілетті банктердегі банктік есепшоттық ¥лттық Банктің нормативті-құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен ашады, жүргізеді және жабады. Резидент және резидент емес валюта операцияларын жүзеге асы-рылған кезде, уәкілетті банкке Қазақстан Республикасынның валюта заңнамасына сәйкес ұсынылатын талап етілген құжаттарды беруге міндетті. Осы ережеде және ¥лттық Банктің басқа да нормативтік-құқықтық актілерінде көзддалген жағдайларды қоспағанда резидент және резидент емес мұндай құжаттарды бермесе, уәкілетті банк олардың төлемдерін немесе ақша аударымын жүзеге асыруға құқылы емес.
Резидент ¥лттық Банктің лицензиясын және тіркеу куәлігінің болуы талап етілетін валюта операциялар бойынша төлем жасаған немесе ақша аударған кезде, резидент уәкілетті банкке осындай лицензиясының және тіркеу куәлігінің тұпнұсқалары мен натариат куәландырған көшірмелерін ұсынуға міндетті.Берілген құжаттар тексерілгеннен кейін олардың көшірмелері уәкілетті банкте қалады.ал тұпнұсқалары резидентке қайтарылады.
Резиденттер арасында операциялар бойынша барлық төлемдермен ақша аударымдары валюта операциялары валюта операцияларын жүргізу Ережесінде, ¥лттық Банктің басқа да нормативті-құқықтық актілерінде салық және кеден заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда. Қазақстан Республикасында ұлттық валютасымен ғана жүргізілуі тиіс. Уәкілетті банктер резиденттерінің және резидент еместердің валюталық операцияларды жүргізу жөнінде банктік қызметке арқылы траптардың келісуі арқылы ұлттық валютамен немесе шетел валютасымен алады. Резиденттер арасында жасалған шарттар бойынша, оның ішінде банктік ..............