География | Халықаралық географиялық терминдер

Мазмұны
КІРІСПЕ
І Тарау
1.1. Халықаралық географиялық терминдердің, өзге де кейбір
сөздердің топонимдер құрамындағы мағыналық жүктемесі __________5 бет
1.2.Табиғат жағдайынларының гидронимдер мен оропимдерде бейнелеуі ______________8 бет
ІІ Тарау
2.1.Географиялық объектілердің атаудағы табиғаты қорғау принциптері________14 бет
2.2. Табиғи ортаны қорғау, оның өзгешіліктерін болжауда топонимикалық деректерді пайдалану мүмкіндіктері __17 бет
Қорытынды _______________________________________________19 бет
Пайдаланған әдебиеттер_____________________________________20 бет
Кіріспе
Жер – су аттарының мағынасын, пайда болуы, қалыптасу, тұрақтану және дұрыс жазылып, айтылу заңдылықтарының зерттейтің топонимикалық ғылымына сұраныс артып келеді. Бұл қазіргі кезенде қоғамда қалыптасып отырған жағдайлармен (тарихи, байырғы атауларының жаңғыртылуы, мемлекеттік тілді ғылыми терминологияның бір жүйеге келтіру мен тұрақтандыру және т.б.)тағыз байланысты.
Топонимиканы пән ретінде жоғары оқу орындарының география, тарих, философия факультетінің оқу жоспарына еңгізудің білікті маман дайындауда маңызы зор екенің тәжірибе дәлелдеп отыр. Мысалы, «Топонимиканегіздері» курсы Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің География – экология факультетінде 20 жылдай оқытылып келеді. Бұл пәннің негізгі теориялық мәселелері қазақ топонимиясы негізінде қарастырылады. Өйткені Қазақстан жеріндегі топонимдердің көпшілігі қазақ тілінде және жергілікті топономияда табиғи орта тұрады ақпар да мол. Қазақ топономиясын ұлан - ғайыр Қазақстан жері жайлы тарихи – географияляқ ақпараттардың бірден – бір деп қарау орынды.
Біз ұсынып отырған оқу құралын «географияляқ туризм», географияляқ – тарих» мамандықтарының оқу жоспарларына енгізілген «Топономика негіздері»курсын оқыту барысында пайдалануға болады.
І Тарау.
1.1. халықаралық географиялық терминдердің, өзге де кейбір сөздердің топонимдер құрамындағы мағыналық жүктемесі
Қазақ халқының географиялық терминологиясы аса бал болуымен ерекшеленеді. Бұл жүйенің қалыптасу тарихы халықтың тарихымен, мал шаруашылығын ұйымдастыру сипатымен табиғат жағдайларымен, қазақ тілінің құрылымымен тығыз байланысты болғандықтан, оны жеке – дара құбылыс ретінде қарастыру мүмкін емес.
Халықтық географиялық терминдерден топонимикалық зерттеулердегі маңызды белгілі географ, топонимист Э.М. Мурзаев былайша түйіндейді: «Терминдер – топонимикасының негізі, олар графикалық атаулардың мағыналық мағыналық мазмұның анықтайтын белгілі болып табылады... кез келген топономикалық зерттеу халықтық географиялық терминдерді талдаудан басталуы қажет және қазіргі, сол сияқты түбірлі (субстратты) жергілікті топономия міндетті түрде ескертілуі қажет». Осы тұжірымды басшылыққа ала отырып, қазақтың жер – су аттарын зерттеу олардың мағыналық жүктемесін ажырату ісін халықтын және жергілікті географиялық терминологияның кейбір ерекшіліктерін талдауға болады.
Бай халық қазынасының осы күнге дейін зерттеулер назарын аударып, халқымыздың ғылыми тілінің жасауына негіз болуының өзін тарихи феномен деуге болады. Бұл жөнінде 1916 жылы шығатай тілінде жарық көрген «Тауартх – и хамса – йи шарқит» кітабында Қ.Халил былай жазған: «Менің өте таң – тамаша болатыным қазақ оқымаған халық деген лақап айтылады. Ал жағрафия, астрономия сияқты атауларды пән оқымай білуге қиын соғатын жердің бірлігін айырып, соған дәлме – дәл ат ат қойып сөйлейді.
Қазақтың географиялық терминдерінің ғылыми әдебиеттер бетінде жарық көруіне Орыс Географиялық қоғамы ұйымдастырған ғылыми экспедициялардың есептері мен жазбалары белгілі дәрежеге ықпал еткен. Қазақ жеріндегі герграфиялық атаулар 1863 – 1885 жылдары жарық көрген П.П.Семеновтың «Россия империясының географиялық – статистикалық сөздігіне» де жинақталған. Бұл еңбектің ерекшілігі – топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша арқылы бөлініп жазылған. Мұны өзі қазақ тіліндегі жазылу нормасына сәйкес келмегенімен, орыс тілінде оқитындар үшін қазақ терминдерінің айрықшалаудың бір жолы болғанға ұқсайды. Сөздікке терминнің қазақшадан аударғанда мағынасы жақша ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі география, топонимика ғылымдары үшін маңызы атаулардың тізімін, мағынасын берумен ғана емес, объектінің географиялық ерекшеліктерін қысқаша сипаттаумен де құнды мұның өзі көптеген қазақ топонимдерінің мәнін түсінуге мағынасы жан – жақты талдауға мүмкіндік береді.
Қазақ терминдерін қарастыруда ХҮІІ – ХХ ғасырларда жарық көрген ғылыми әдебиеттер кеңінен пайдаланылды. Қазақ терминдері басқа түрлі халықтардың географиялық терминологиясының құрамында Э.М.Музаевтың еңбектерінде тапқанды. Халқымыздың географиялық терминологиясы ғылыми көпшілікке насихаттап түсіндіруде Э.М.Мурзаевтың 1984 жылы жарық көрген «Халықтық теографиялық терминдер сөздігінің» маңызы зор. География ғылымдары тұрғысынан қазақ географиялық терминдерін алғаш топтастырып, мағынасына анықтама берген Ғ.Қ.Қоңқаннансвтың зерттеу жұмыстарының маңызы өте зор. Қазақ оқырманына бұрын белгісіздеу болып кейбір құнды еңбектер тарихи талқысынан өтіп, бүгінгі заманда жарық көруінің өзі осы құралына арқау болды. Мұндай туындылар қатарына 1602 ж жазылған Қадырғали би Қосымұлына «Жамиат – тауарих» (Жылнамалар жинағы) ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген Шанырантты Қазыбек бек Тауасарұлының «Түп – тақиянат өзіме шейін»
Географиялық ортадағы табиғи жағдайларын нақты бейнелеуге топонимдер құрамында болатын халықтық және жергілікті географиялық терминдер себепші болды. Топонимика ғылымында индикатор – терминдер деп аталатын мұндай сөздер тобы физикалық географияның объектілерінің типін, ланшафтық – белдемдік ерекшеліктерін, морфологиялық сипатын, шығу тегін (тенезис)сипаттайды. Осы тұрғыдан алғанда, табиғат жағдайларын сипаттайтын жер – су аттарында жергілікті жердің ландшафтық келбеті бейнеленіп, халықтың географиялық білімі жинақталған.
Ащы.Қазақ халқында бұл терминмен өзен, көл болйларындағы сортанды ойсытарды атайды. Ғали Қонқашбаевтың, түсіндіруінше, мұндай ойыстарда тұз бен ылғал сүйгіш өсімдіктер өседі. Мұндай өсімдік жамылғысы мал үшін жақсы азық болып табылады. Біз осы ерешелігі мен қолданылу («мал ащына жатыр»)сипатына орай, ащына жайылымдық термин ретінде қараймыз. Бұл реттеу тағы бір ескерткіміз келетіні, гидроним құрамында сын есім түрінде кездесетін ащы терминдік сипат алмай, судың қасиетін білдіретін анықтаушы болып табылады: Ащыкөл, Ащыбұлақ,; ал Ащлыөзен формасында жоғарыда айтқан терминдік мәніне ие болады. Мал жайылымы ретінде пайдаланылған ащылардың орналасқан жерлерін қазақ халқы географиялық атауларда бейнелеген; Ащылыайрақ, Ащылы, Ащылыкөл, Ащылысай гидронимдері, Қараащы, Кеңащы, Қызылащы, Үшащы тәрізді жер аттары ащылардың бар екендігін дәлелдейді.
Нақты картографиялық мәліметтер бұл атаулардың жоғарыда аталған терминге сәйкес келетінің байқатады. Құланөтпес жататын Көп өзенінің байқатады саласының бойын оның ортанғы арасында сортанды жерлер алып жатыр. Селеті өзенінің сол жақ саласы болып табылатын Ащылыайтақ өзенінің аңғарында да ащылар таралған. Сонымен:
• мал шаруашылығы үшін қажетіне орай, «ащы» сөзі ландшафтық терминге айналады,
• терминді судың тұздылығын білдіретін сын есіммен
шатастырмау қажет;
• «ащы»сөзінің топонимдер құрамындағы мағаналық жүктемесі
жоғарыда аталған себептерге байланысты әркелкі болады (Ащылыкөл мен Ащылыкөлдің мағынасы екі түрлі).
Бауыр.Сөзінің де географиялықтермин ретіндегі мағынасы мал
шаруашылығының сипаттамасымен анықталады. «Желдерден қорғалған беткен немесе таудың табаны», «желдерден қорғалған тау алды жазығы» ретінде түсіндірілетін бауырлардақазақтар қыс кезіндегі боранды күндерде мал баққан. Қазақтар үшін тау етегінің желден қорғайтын ық жақ беткейлері ғана осы ұғымға ие болған, геграфиялық атау құрамында осындай объектінің сипатын анықтап, бар екендігіне хабар береді. Дегенмен атауларды талдап, мағынасын түсіндіру барысында әркелкі пікірлер айтылады. Мысалы, осы термин негізінде жасалынған Қарабауыр оронимі Ғ.Қоңқашбаевтың сөздігінен, жоғарыда аталған мағынада түсіндірілсе, басқа сөздікте Ақбауыр атауы «баурайы кең» деген мағынада талданады.
Бас. Қазақ тілінде дене мүшесі ретінде «бас» көптеген туынды сөздерге (басты, бастық, бастау, бастапқы және т.б.)негізгі болған. Халақтық географиялық терминологиядағы «бас» ұғымына
1.2.Табиғат жағдайынларының гидронимдер мен оропимдерде бейнелеуі
Ауыз су мен суаруға қажеттісу қорының тапшылығы қазақ халқында географиялық терминологияның күшті жіктелуіне себепші болды. Аридті климат тіршілік ететін басқа халықтарда да осы ерекшеліктер байқалады: Р.Копо – Рейдің мәліметтеріне сәйкес, Сахарада құдық типтеріне белгілеу үшін 20 – ға жуық жалпы есімдер пайдаланылады екен.
Қазақ гидронимиясын зерттеуге зор үлес қосқан В.Н.Папованың еңбектерінде, индикатор – терминдердің, Ғ.Қонқашбаевтың жинақтап, түсінік берген терминдерінің, әр түрлі бағыттағы (диалектологиялық, топонимикалық) сөздіктердегі мәліметтердің негізінде географиялық терминологияның топтамалық кестесін құрастырдық (1 – кесте)
1 – кесте
Қазақ гидронимдердегі индикатор – терминдер
Гидронимдер Индикатор – терминдер
Көл аттарын (лемнонимдер) Айдын, астау, ашы, балқаш, бидайық, былқылдақ, жалаңаш,жалпақ, жалтыр, көл, қайыр, қамыс, қақ, қопа, ми, ой, сор, тақыр, татыр, теңіз, томар, тұз, шалқар, шұқыр, шығалақ.
өзен аттары (потаманимдер) Айсақ, ақсу, айыр, аша, ащысу, бақанас, дария, еспе, жарма, жайылма, ирек, кемер, қамау, қарасу, мұқыр, нұра, өзек, өзен, сай, саға, сала, соқыр
Бұлақ аттары Айнабұлақ, ақпа, бастау, бұлақ, жылға, қайнар, тамшы, көз, тұма, үйірм
Құдық аттары Апан, қауға, құдық,күю,еспе, орпа, шаңырау, шұңқыр
Сонымен, индикатор – терминдерде көшпелі қазақ малшысы үшін қажетті географиялық ақпар жинақталды. Бұл ақпардың негізінде су объектілерінің басты сипаттамалары (сулылығы, суының сапасы, тереңдігі, көлемі, ұзындығы, жер бедері, қауіпсіздігі, өсімдікпен қамтамасыз етілу және т.б.) жатыр. Гидронимдердің мағынасын талдауда индикатор – терминдерді зерттеудің маңызы зор.
Су тапшылығы байқалатын Қазақстанның шөлейт және шөл белдемдеріндегі географиялық объектілердің атауларында «бұлақ», «көл» терминдері жиі кездеседі. Бұл объектілер сызбаға түсірілді.(1 – сурет).
Мәліметтер 1:500 000 масштабтағы карта деректері негізінде алынды. Жинақталған атаулар тізімі су объектілерінің орналасуын белгілеп, топонимдерде «бекітудің» мал шаруашылығы үшін маңызы зор болғандығын дәлелдей түседі.
Қазақ халқының табиғатты пайдалану ерекшеліктері дала, шөлейт бедемдеріндегі көлдердің тұздылық дәрежесін сипаттайтын лимнонимдерде де бейнеленгенің байқадық. Тұздылық дәрежесі лимнонимдердегі индикатор – терминдер арқылы сипатталады:
а) «ащы» термині судың тұздылығынан хабар береді. (Ащысу, Ашыкөл лимнонимдеррі);
ә) «айран» салыстырмалы түрде тұздылық дәреженің көрсетеді (Айранкөл, Солт. Қазақстандағы көл);
б) «саумал» суының көрмектілігі жоғары көлдердің аттарында жиі кездеседі (Қазақстанда 10 – ға жуық Саумакөл бар);
в) «қақ» терминімен жазда кеуіп қалатын тайыз көлдерді атайды, бұл көлдердің суының топырақтардың тұздылығына байланысты көбінесе көрмектігі жоғары (Қызылқақ, Қақ лимнонимдеррі жиі кездеседі);
г) «тұз» терминдермен суы тартылып бара жатқан, тұздың судағы концептрациясы өте жоғары көлдерді белгілейді )Тұзкөл, Тұздыкөл, Жамантұз және т.б.);
д)»сор» терминімен жазда тарылып қалатын саяз сулы тұзды көлдерді белгілейді (Қарасор, Алқасор – қазақстанның солтүстігіндегі көлдер).
Дала және шөлейт белдемдеріндегі өзендер көктемде күшті қарқынмен өзендер көктемде күшті қарқынмен тасып, жылдың басқа мерзімінде суы тапшы болады. Бұл ерекшелік те өзен аттарында (потамоним) көрініс тапқан. Потонимдердегі индикатор – терминдердің кейбіреулері (еспе, соқыр, мұқыр, өзен) өзендердің су режимінің маусым бойынша тұрақсыздығын бейнелейді. өзен аттарының өзі су режимінен хабар береді. Мысалы, Қазақстан дала, шөлейт белдемдерінде жиі кездесетін Қусақ потанимі, кейбір зерттеулерге қарағнда, «құрғаған (қу) сай (саға) дегенді білдіреді. Осы ретте дала белдемендегі Құланөтпес өзенінің атауын тасу режимі жайлы мәліметтермен байланыстыруға болады, өйткені бұл атаудың мағынасына байланысты берілген түсініктемелер халықтық этимология дәрежесінен көтеріле қойылған жоқ. П.П. Семеновтың мәліметтеріне сәйкес, бұл өзеннің көктемгі тасуы өткен ғасырларда аса күшті, ағысы өте жылдам, түбі тартпа балшықты болған тасу кезінде тереңдігі 4 аршынға (=2,8 м) жеткен. Зоолгтардың тарихи деректері құландардың көктем шыға солтүстікке, Арқаның солтүстік – шығыс бөліктеріндегі тауларға қарай ауатынын дәлелдейді. Осы мағұлматтар негізінде аталған өзеннің көктемде күшті тасу нәтижесінде құландардың жолында табиғи .............