Экономика | Факторингтің шығу тарихы және оның түсінігі

Мазмұны
Кіріспе 5
I Акшалай талапты беріп қаржыландыру шартының жалпы ережелері 7
1.1 Факторингтің шығу тарихы және оның түсінігі 7
1.2 Факторинг шартының мазмұны, элементтері 9
1.3 Ақшалай талапты беріп каржыландыру шартының тараптары 17
II Факторинг шартыНың құқықтық реттелуі, халықаралық сипаты мен түрлері 20
2.1 Факторринтің түрлері және талаптары құқықтық жағдайы 20
2.2 Факторинг шарты құқықтық реттеудің кейбір мәселелері және оларды шешу амалдары 23
Қорытынды 25
Әдебиеттер тізімі 27
Кіріспе
Қазіргі кезде банктік бизнесте бәсекелестік едәуір өршуде. Несиелік мекеме базардың қалыптасып жатқан құрылысына қатты әсер етеді және өзінің әрекетінің әмбебаптылығымен жауап береді. Банкілердің көбісі есепті интернет арқылы жүргізеді, факторинг қызметі арқылы базарды қалыптастырады. Факторинг, форфейтинг, лизинг сияқты операциялар өсуде. Ұсынылған дипломда мен осылардың ішіндегі факторинг шартына көңіл аударғым келді.
«Факторинг» дегеніміз не ? Факторинг (ағылшын lacior) - несиемен байланысты сауда комиссия операциясының бір түрі. Оның мазмұнын не құрайды?
Шаруа субъектілерінің жетекшілеріне келесі үлгі жақсы таныс. «X» деген фирма «3» деген фирмаға төлемі кейін төленетін тауар жеткізіп береді немесе тауарды іске асыруға берді (консигнация). «X» және «3» фирмаларының арасында жасалған шарт талабына сәйксс белгіленген уақыт өткеннен кейін соңғысы есептесуге міндеттенеді. Мысалы, бір айдан кейін.
Бірақ, бір ай, екінші, үшінші, сонымен жарты жыл өтеді, сөйтсе де төлем төленбейді. Былай қарағанда, «3» фирмасы сенімді серік еді. Осыған ұқсас мәселелер нәтижелі орындалып жүрген, бірақ төлемдердің уақыты кішкене кешігетін. Ал мына жерде, «3» фирмасының ақшалары жоқ, ал ақшаларының жоқтығын салық басып тастады деп түсіндіреді, сөйтсе де тауар толығымен сатылған.
Мұны қалай түсіндіруге болады? «әдеттен тыс жағдай туындады. Осыған байланысты ақшалай талаптары, кредитор мен басқа «мамандандырылған» бос ақша қаражатын иеленетін кәсіпкерге (агентке) сатылып жіберілуі мүмкін. Бірақ бұл кезде агент бір талапты сақтауға міндетті: оның кредиторға үшінші тұлғаға жататын қарыздың бүкіл соммасын төлеу мүмкіндігі болуы керек.
Жоғарыда көрсетілген жағдай, факторинг міндетінің мәнін құрайды, Қазақстан заңдылығында ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты ретінде қаралады.
Сонымен, ұсынылған курстық жұмыстың тақырыбы - «Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты (факторинг)».
Аталған тақырыптың актуальдылығы мыналардан көрінеді:
Біріншіден, ақшалай талапты беріп қаржыландыру шартынан туындайтын қатынастары, азаматтық-құқықтық шарт ретінде Азаматтық кодекстің екінші бөлімін қабылдануымен байланысты тұңғыш пайда болды, бірақ бірқатар банкілердің қаржы несие іс-әрекеттерінде іске асырылды.
Екіншіден, дүниежүзілік өндірісте факторинг шарты бұрыннан және белсенді қолданылуын еске ала отырып, осыдан шетел мемлекеттерінің қызығушылығы туындауда.
Үшіншіден, бұл тақырыптың актуальдылығы, сонымен қатар, мына жағдаймен көрсетіледі, факторинг шартының маңызы жылдан-жылға халықаралық және ішкі мемлекет нарығында өсуде. (Өткен 2000 жылы Россия бойынша факторингтік мәмілелердің саны көбейген. Сонымен, факторинг шарты бойынша клиенттер саны АБИБГ НИКойл россияның экономикасының 20 саласын құрайтын 146 компанияға дейін көбейген, факторингтік қызмет көрсетуге байланысты жеткізіп беру саны 19688-ге дейін өскен, ал айналым 13 есе өскен).
Төртіншіден, аталған тақырып аз зерттелгендігіне байланысты қызығушылық тудырады. Аталған азаматтық шарт бойынша соттық-арбитраждық өндіріс енді-енді қалыптасуда.
Бесіншіден, қазіргі кезде көп қазақстандықтар, тек қана « қазақстандық кәсіпорындар мынадай қайшылықтармен беттеседі:
- кәсіпорын капиталының аз болуы;
- жоғары дебиторлық қарыз;
- төлемеудің өсуі;
- ашық шоттар бойынша тауарды сатып алу туралы шетел клиенттерінің талаптары.
Осы қайшылықтармен күресудің ең тиімді шарасы банк қызметінің бір түрі, қазіргі экономикалық даму үрдісіне ең қолайлы - факторинг (ақшалай талапты беріп қаржыландыру) болып табылады.
Сондықтан да, осы факторингті қолдану үшін нақты Қазақстан Республикасының заңдылықты реттеп, факторингке түсінік беру тиіс, себебі факторинг ең пайдалы болғанымен, ең тәуекелді болып табылады.
Сонымен қатар, факторинг (ақшалай талапты беріп қаржыландыру) қалай жүзеге асырылатынын, қандай рұқсаты болу керектігін және факторингтік операциялар халықаралық аренадағы сияқты Қазақстан Республикасында даму бағытын белгілеу қажет.
Аталған жұмыстың мақсаты - ақшалай талапты беріп қаржыландыруға байланысты азаматтық-құқықтык қатынастарды зерттеу.
Осы жұмыс барысында алдыма келесі міндеттерді қойдым:
1. Факторингтің қалыптасу теориясын зерттеу, жүйедегі факторинг шартының орнын анықтау.
2. Ақшалай талапты бсріп қаржыландыруды мінездеу, оның экономикалық және құқықтық мәнін айту.
3. Факторинг шартының мазмұнын ашу.
Жұмыс, кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Сонымен, ақшалай талапты беру арқылы қаржыландыру (факторинг) құқықтық жағдайын қарастырайық.
I Ақшалай талапты беріп қаржыландыр шартының жалпы ережелері
1.1 Факторингтің шығу тарихы және оның түсінігі
Банк қызметінің ең ұтымды түрі болып - тәуекелді, бірақ көп пайдалы бизнес, қаржы маркетингтің құралы, банктік операцияларының көшу нысанының біреуі, қазіргі экономика даму процесіне ең қалыптасқан факторинг болып табылады.
«Факторинг» - ағылшын сөзі, оның түсінігі - делдал, қаржы агент комиссионер дегенді білдіреді. «Факторинг» және ақшалай талапты беріп қаржыландыру» түсініктерін тек мәнде қолданамыз. Бірақта Шмиттгофф К. көзқарасы бойынша, «ақшалай талапты беріп қаржыландыру» өзінің тамырымен, бір жағынан, жалпы азаматтық цессияға кетеді, ал екінші жағынан, нарықтық экономикасымен бүкіл мемлекеттерге мәлім. Факторингтің ерекше институты. Сонымен, факторинг - қарыздарды өндіріп алуға қүқығын алу, тауарды қайта сатуға және қызметтер бойынша болашақта төлемдер алу қүқығы, яғни бұл жерде қысқа мерзімді талаптар туралы айтылған. Басқа сөзбен айтқанда, факторинг бұл - делдал іс-әрекетінің бір түрі, онда делдал фирма (факторингтік компания) кәсіпорыннан белгілі бір төлемге сатып алушының ақшалай соммадан өндіріп алу және олардың шотына аудару құқығын алады (дебиторлық қарызды инкассациялау құқығы )
Факторингке басқа түсінік беруге болады, мысалы, Толстой Ю.К., А.П.Сергеев профессорлардың айтуы бойынша, құқық қабылдаушылық нысанында төлем талабында бір тұлғамен екінші тұлғаны несиелендіру әдісі (сатып алу немесе үшіпші тұлғаға талап құқықтарын беру).
Қазіргі халықаралық тәжірибеде мүліктік құқықтарын талап беруге негізделген сауданың, өндірістің және кәсіпкерліктің басқа аумақтарын қаржыландырудың әртүрлі спецификалық нысандары бар. Оларға жалпыға тән болып, осындай қаржыландырумен айналысатын және де несиелік ақша аумағында әртүрлі іс-әрекет түрлерге банктердің және қаржы ұйымдардың мамандандырылуы, яғни қаржыландыруды тек қана банктер және қаржы ұйымдары жүзеге асырады.
Ақшалай талапты беріп, қаржыландырудың экономикалық мәні несиелік қатынастарда, нақты айтқанда, саудалық (коммерциялық) несиені банктік несиеге қайта қалыптастыруда. Арнайы банктік ұйымдар мен коммерциялық кәсіпорындарды саудалық несиеге негізделген ақшалай талапты беріп қаржыландыру, сөзсіз, саудалықты банктік несиеге айналдырады. Құқықтық талапты беріп қаржыландыру (несиелік шарт, лизинг шарты немесе вексельдерді санау сияқты) бұл капитал салудың бір нысаны, банкілік несиелендірудің бір түрі.
Факторинг іс-әрекет сферасына дәстүрлі түрде мыналар жатпайды:
1) жеке тұлғалардың қарыздары;
2) несиелік операциялар кезінде пайда болатын қарыздар;
3) жеткізуші және сатып алушы тараптар жағынан болашақта контракты атқару негіздегі барлық қарыздар. Факторингтің Европада қалыптасу тарихы XX ғасырдың 50-60 жылдарына жатады. Осы кезеңде кәсіпорындар өзінің контрагенттеріне тауарды жеткізу кезінде белсенді түрде төлемнің рассрочкасын қолдана бастады. Бұндай тәжірибе 2 негізгі себептерге байланысты болды. Бір жағынан, тауарлық топтар бойынша сатып алушының нарығы (тұрақты нарық) қалыптасқан. Бұнда сатып алушылар саудалық мәмілелердің негізгі талаптарын белгілеген және төлемнің рассрочкасын пайдалануды бекіткен. Екінші жағынан, сол кезде көптеген сатып алушылар бос ақшалай қүралдардың жетіспеушілігін көрген және біріншідсн, тауарды соңғы түтынушыға сатып (немесе сатып алған өнімді соңғы өнімге айналдыру), ал одан кейін өзінің тауар жеткізушілермен есеп айырысқан. Осылайша, сатып алушылар коммерциялық несиені қолдана бастаған, себебі банктен несиені алу көптеген формальдіктерге негізделген және шекті сипатта болады, екінші рет алу мүмкіндігі артылады және бұл әрқашан мүмкін бола бермейді.
Қазіргі таңда да Ұлыбританияда факторингтік компанияларға қаржылық және әкімшілік жағынан қолдау көрсетілуде. Кейінгі 20 жылда көптеген факторингтік компаниялар пайда болуда. 1976 жылы ең алғаш факторингтік компаниялардың Ассоциациясы құрылған. Оның мақсаты -осы салада ең жоғары кәсіби шеберлікті шыңдау. 1990 ж. дерек бойынша, бұл бірлестікте екінші мүше болды. Оның ең алғашқы төрағасы Т.Дж. Хатсон (1887-1989) болған. Ол сонымен қатар Халықаралық факторлар бірлестігінің бастығы болған.
Ал факторинг Қазақстан Республикасы нарығында 1990ж. бастап жүзеге асырыла бастады. Оларды коммерциялық банктер қамтамасыз етті. Ол әміршіл-әкімшіл жүйеден экономикалық басқару әдістеріне көшкенде көрініс тапты. Сол сияқты, ақша-тауар қатынастарының қарқынды дамуы оған өз септігін тигізді.
Факторингтің мақсаты - кәсіпорындарға айналым мен пайданы көбейту және бухгалтерлік есеп айырысуларды жеңілдету болып табылады.
Факторингтік шарты немесе ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты бойынша бір тарап (қаржы агенті) ақшаны басқа тараптың (клиенттің) билігіне береді немесе беруге міндеттенеді, ал клиент қаржы агентіне клиенттің (кредит берушінің) осы үшінші тұлғамен (борышкермен) қатынастарынан туындайтын өзінің ақшалай талабын қаржы агентіне береді немесе беруге міндеттенеді.
Борышкерге ақшалай талабын клиент қаржы агентіне, сонымен бірге клиенттің қаржы агенті алдындағы міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ету мақсатында да беруі мүмкін.
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты жалпы азаматтық цессияның бір түрі болып саналатыны сөзсіз. Алайда факторинг пен цессияның айырмашылықтары бар:
1) Факторингтік қызметті жүзеге асыру үшін арнайы лицензия қажет
2) Цесссия туралы АК-тегі «міндеттемедегі тұлғаның ауысуы» тарауымен, ал факторинг АК-ң 729-738 баптарында реттеледі.
3) Факторингтің мақсаты - клиентті қаржы агентімен қаржыландыру және кәсіпкерлік әрекетті көздейді, ал цессия жалпы азаматтық сипатқа ие, күнделікті өмірде жиі кездеседі, кредитор толық жарна жауапты орындаушы емес.
4) Факторинг шартты міндеттеме, цессияда кредиторға құқық талап міндеттемеге сәйкес тиесілі немесе мәмілеге сәйкес басқа тұлғаға ауысуы мүмкін.
5) Цессияда алғашқы борышкердің құқықтары жаңа борышкерге құқық көшкендегідей көлемде және сол жағдайда көшеді, факторингта агентке берілетін талап құқығы әртүрлі болады және ол шартта нақты анықталу керек.
6) Цессияда тараптардың арасындағы есеп айырысулар қарыз алғанннан кейін ғана жүзеге асырылады, ал факторингта қарыз тұлғадан ақша алмай тұрып, есеп айырысады.
Сонымен факторинғ, дебиторлық қарызды беріп қаржыландыру және счет-фактуларды дисконтирациялау бұл бір сфераның инструменттері.
1.2 Факторинг шартының мазмұны, элементтері
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты саудалық делдалдық және қаржылық қызметтен пайда болады, сондықтан мұндай жағдайда, шарт байланыстардың құрылымы комиссия шартының схемасы бойынша құрылған. Мұндай шартты құру негізінде 2 құқықтық қатынастар тобы пайда болады:
Негізгі (ішкі) және жанама (сыртқы). Ішкі міндеттер шарттық тараптар арасында пайда болады: қаржылық агент және клиент.
Қаржылық агент - шарттың арнайы субъектісі факторингтік қызметті жүзеге асыратын коммерциялық ұйым.
Шарттық пәні - қаржыландыру мақсатында берілетін ақшалай талап. Талап міндетті түрде ақшалы болуы керек.
Шартта мерзім тараптар келісімімен белгіленеді.
Шарттың бағасы - борышқорға клиенттің беріп жатқан талаптың мөлшері.
АК-ң 730 бабына сәйкес ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты осы кодекстің 346 бабында белгіленген талаптарды сақтай отырып, жазбаша түрде жасалуға тиіс.
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шартының мазмұны қаржылық агенттің және клиенттің құқықтары мен міндеттерінде.
Қаржы агентіне ақшалай талапты беру, тіпті клиентпен оның борышқоры арасында оған тиым салу немесе оны шектеу туралы келісім болғанда да жарамды болып табылады.
Егер ақшалай талапты беріп қаржыландыру шартында өзгеше көзделмесе, қаржы агентінің ақшалай талапты кейін беруіне жол берілмейді.
Шартта ақшалай талапты кейін беруге жол берілген жағдайларда, оған тиісінше осы тараудың ережелері қолданылады.
Борышқор, қаржы агенттігіне, клиенттен несие қаржы агенттігінен ақшалай талапты аталған қаржы агентіне берілгендігі туралы жазбаша хабарлама алған жағдайда, төлем жүргізуге міндетті.
Хабарламада орындалуға жататын ақшалай талап нақты белгіленуге және төлем жүргізілуі тиіс қаржы агенті көрсетуі керек.
Борышқордың өтініші бойынша қаржы агенті қисынды мерзімді борышқорға ақшалай талаптық қаржы агентіне, шындығында, берілгеніне дәлелдеме ұсынуға тиісті. Егер қаржы ағенті бұл міндетті орындамаса, борышқор клиенттің алдындағы өзінің міндеттемелерін орындау үшін оған аталған талап бойынша төлем жүргізуге құқылы.
Борышқордың қаржы агенті алдында ақшалай талапты орындауы осы баптың ережелеріне сәйкес борышқорды клиенттің алдындағы тиісті міндеттемелерінен босатады.
Егер ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты бойынша клиентті қаржыландыру осы талапты қаржы агенттігінің сатып алуы жолымен жүзеге асырылса, соңғысы борышқордан талагггы орындау үшін алатын барлық соммаға құқығы үнемделеді, ал клиент өзі алған сомма, қаржы агенті клиентке төлеген соммадан аз болғандықтан, қаржы агенті алдында жауап бермейді.
Егер қаржы агенттігіне ақшалай талапты беру клиенттің агент алдындағы өзінің міндеттемесін орындауда қамтамасыз ету әдісі ретінде жүзеге асырылса және талапты беріп қаржыландыру шартында өзгеше көзделмесе, қаржы агенті клиентке есеп табыс етуге және оған талапты беріп қамтамасыз етілген клиент міндеттемелері санасына асатын сомманы беруге міндетті.
Егер қаржы агенті борышқордан алған ақша клиенттің қаржы агентіне талапты беруімен қамтамасыз етілген міндеттемелері соммасынан аз болып шықса, клиент міндеттемелердің қалған бөліктері бойынша жауапты болады.
Қаржы агенті борышқорға төлем жүргізуді талап етілген жағдайда, АК-ң 370 бабына сәйкес талаптық қаржы агентіне берілгені туралы жазбаша хабарламаны өзі алған уақытта борышқорға болған клиентпен арадағы шартқа негізделген өзінің ақшалай талаптарын есепке алуға құқылы. Егер клиент борышқор алдында міндеттемелері бар екені туралы оған хабарламаса, қаржы агенті есепке алудан бас тартуға құқылы. Клиент борышқормен жасалған шарт бойынша өзінің міндеттемелерін бұзған жағдайда, соңғысы агентке ауысқан талаптар бойынша өзі төлеген соммаларды, егер борышқор осындай сомманы тікелей клиентпен алуға құқығы болса, қайтаруды қаржы агенттігімен талап етуге құқығы жоқ.
Талапты берудің нәтижесінде қаржы агентіне төлеген сомманы тікелей клиенттен алуға құқығы бар борышқордың қаржы агентінен бұл соммаларды қайтаруды, егер соңғысына клиент алдындағы талаптың берілуі бойынша оны қаржыландыру жүзеге асырудағы міндеттерінің орындалмағаны, не борышқордың алдындағы талаптың беріліуіне байланысты қаржыландыруға байланысты міндеттемені клиенттің орындамағанын біле тұра, қаржыландыруды жүргізгені дәлелденсе де, талап етуге құқылы.
Азаматтық кодекске сәйкес ақшалай талапты беріп қаржыландыру шартының қаржылық агенті ретінде банктер және басқа да несиелік ұйымдар, сонымен қоса, осындай іс-әрекетті жүзеге асыруға рұқсаты бар коммерциялық ұйымдар. Ал клиент ретінде коммерциялық ұйымдар немесе жеке кәсіпкерлер болады. Осыған сәйкес ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарттық субъективтік құрамға байланысты, бұл шарт тек қана кәсіпкерлік айналымда қолданылуы мүмкін.
ҚР АК нормалардың мәні бойынша факторинг шартын қүру кезінде, бір тарап (қаржылық ағент) екінші тарапқа (клиент) ақшалы құралдарды беруді немесе беруге міндеттенеді, ал клиент осыған байланысты үшінші тұлғаға (борышқор) ақшалай талабын қаржылық агенттігі беруді немесе беруге міндсттенеді. Мысалы: ірі құрылыс фирма өзінің іс-әрекет сипатына байланысты көптеген борышқор жолдамашылармен жұмыс істейді. Сондықтан ол қаржылық ресурсты тұрақты қажет етеді. Мұндай жағдайда, фирмаға арнайы ұйымммен шартқа отыру тиімді. Сонымен, біріншіден, фирманың борышқорлардан ақшаны жинаудан босататын, екіншіден, оның кәсіпқойлық іс-әрекетінің ағымды мәселелерін шешетін шарт-факторинг шарты.
Клиент несиелік шарт бойынша қаржылық агенттік алдында өзінің міндеттерін атқаруды қамтамасыз ету мақсатында ақшалай талапты қаржылық агентке беруі мүмкін. Бірақта мұндай «ақшалай талап агентке, тек қана клиент өзінің негізгі міндетін атқармаған жағдайда, көшуі мүмкін». Мысалы: сол құрылыс фирма банктен несие алды, бірақта несие беруші оның төлем қабілеттігіне сенімдемеген, сондықтан несиені қайтаруды қамтамасыз ету құралы ретінде белгілі-бір кепіл беруді талап еткен. Мұндай кепіл құрылыс объектілердің жолдамашыларына фирманың талап ету құқығы бола алады.
Егер клиент борышкср алдында міндеттемелері бар екені туралы оған хабарламаса, қаржы агенті есепке алудан бас тартуға құқылы. Сонымен қатар шарт бойынша өзінің міндеттемесін орындамаған қаржы агенттігінен өзі төлеген соммаларды борышкердің қайтаруын талап етуге, тікелей клиенттің өзінен талап етуге құқы бар. Бұл заң нормасы берілген ақшалай талап бойынша өзінің міндеттемелерін орындамаған клиенттің бірдей жауапкершілігін қарауды көздейді. Ұқыпсыз қаржы агенті деп шарт бойынша клиентті қаржыландыру міндеттемелерін орындамаған немесе ақшалай талап беруден туындайтын шарт бойынша өзінің міндеттемелерін орындамаған, яғни тура қаржыландыруды жүзеге асырған қаржы агентін айтамыз.
Несиеге қатысты құқық талабын беріп қаржыландырудың экономикалық мәні саудалық коммерциялық несиені банктік несиеге айналдыруда болып отыр.
Факторинг шарты бойынша мүліктік жауапкершілік осы шарттың табиғатына байланысты болады. Консесуалдық шартта фактор клиенттің ақшалай талап есебіне ақшалай құралдарды беруден бас тартқаны үшін жауапты болады. Ал талапты беруді жүзеге асырмағандығы және дұрыс рәсімдемегендігі, осыған қоса берілген талаптың сәйкестігі үшін жауапты болады. Нақты шартта оны орындамағаны үшін тек қана клиент жауапты болады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, беру нысанасы болып табылатын............