Ветеринария | Түркістан аумағындағы ірі қара малдардағы нематодтармен күресу жолдары

Мазмұны
КІРІСПЕ.................................................................................................................
I. Әдебиеттік шолу.................................................................................................
1.1 Мал шаруашылығының зерттелу проблемалары.........................................
1.2 Гельминтология ғылымының қысқаша тарихы...........................................
1.3 Нематодтардың таралуы..................................................................................
1.4 Нематодтардың морфо-анатомиялық құрылысы жєне кіп тірлілігі.................................................
1.5 Нематод жұқтырған малдардағы белгілер және оларды емдеу жолдары......................................................................................................
1.6 Мал ағзасы жєне қоршаған орта.............................................................
II. Эксперименттік білім....................................................................................
2.1 Зерттеу орны жєне жағдайы........................................................................
2.2 Зерттеу әдістері............................................................................................
IІІ. Зерттеу нәтижелерінің сараптама талдауы.................................................
3.1 Нематодтардың ірі қара малдарындағы кездесу жиілігі............................
3.2 Нематодтарға қарсы күрес шараларын ұйымдастыру...............................
ІV.Ұсыныстар мен қорытынды..........................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер..................................................................................
КІРІСПЕ
Таќырыптыњ µзектілігі. Елімізде адамдарды паразиттеуші 60-қа жуық гельминтоздар кездеседі. Жұмыр құрттар (нематодтар) туғызатын ең кең тараған гельминтоздарға аскаридоз, трихоцефалез, энтребиоз, анкилостомидоз, тениаринхоз, тениоз, мониозиоз, нематодироз, буностомоз, телязиоз т.б. жатады. Гельминттер организмде аллергиялық тітіркендіру, зиянды заттармен улау, тінді жарақаттау жєне жұкпалы ауру микроорганизмдерін енгізу нәтижелерінде патологиялық өзгерістер жасап, ауру тудырады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: мал ағзасында тіршілік ететін нематодтардың түрлері анықталды. Олдардың мал ағзаға тигізетін зиянды әсерін және ауыл шаруашылығына келтіретін нұқсан дєрежесі айқындалды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Ірі қара малдардың нематодтарын анықтау
Мақсатқа жету үшін шешілген міндеттер:
- Оңтүстік Қазақстан облысы Кентау, Түркістан аймақтарының санитарлық эпидемиялогиялық жағдайына баға беру.
- Нематодтардың таралу жолдарын, олардың зиянды әсерін зерттеу
- Нематодтардың анықталу техникасы мен әдістерін меңгеру.
Жұмыстың практикалык маңызы: Азық-түліктің негізгі көздерінің бірі ірі қара мал – ағзасының нематодтарды жұқтыру жолдарына бақылау жүргізіп улану деңгейі анықталды. Нематодтардың мал ағзасында жинақталуын төмендететін іс шаралар ұйымдастыруға қажетті мәліметтер жинақталды. Мал өнімдері адамның әл ауқатын арттырудың негізі - сондықтан мал шаруашылығы проблемасы қазіргі заманның маңызды мәселелерінің бірі.
ІI. Єдебиеттік шолу
2.1. Мал шаруашылығының зерттелу проблемалары
Бүгінгі күні жұқпалы аурулар эпидемиялогиясында паразитарлы ауруларға айрыкша назар аударуға мәжбүр болып отырмыз. Ауыр паразитарлы ауруларға адамға тєн емес жануарлар гельминттерінің
Дернәсілдері тудыратын ларвальдық гельминтоздар жатады.
Елімізде адамдарды паразиттеуші 60-қа жуық гельминтоздар кездеседі. Жұмыр құрттар (нематодтар) туғызатын ең кең тараған гельминтоздарға аскаридоз, трихоцефалез, энтребиоз, анкилостомидоз, тениаринхоз, тениоз, мониозиоз, нематодироз, буностомоз, телязиоз т.б. жатады.
Гельминтоздың организмде дамуы құрттардың түріне, санына, организмнің иммундық кабілетіне тікелей байланысты. Гельминттер организмде аллергиялық тітіркендіру, зиянды заттармен улау, тінді жарақаттау жєне жұкпалы ауру микроорганизмдерін енгізу нєтижелерінде патологиялық өзгерістер жасап, ауру тудырады.
2.2. Гельминтология ѓылымыныњ ќыскаша тарихы.
Гельминтология (грек. helmins- құрт жєне logos-ілім)- паразит құрттар және олар тудыратын адам, жануар, өсімдік аурулары туралы ғылым паразитологияның бір саласы. Гельминтология 18 ғасырдың 2 жартысында қалыптаса бастады. Оның негізін салушы неміс ғалымы К.А.Рудольфи (1771-1832) болды. Гельминттер фаунасы, жүйеленуі, даму сатылары туралы алғашкы деректер Дания зоологі И.Стенструп, неміс ғалымдары Р.Лецкарт, Г.Кюхенмейстер, француз А.Райе, тағы басқа еңбектерінде (19-20 ғ-лар) баяндалған.
Қазақстанда гельминтологияны дамыту ісіне К.И.Скрябин (КСРО-дағы гельмитологияның негізін салушы), Е.Н.Павловский, В.А.Догель, Б.Е.Быховский, Р.С.Шульц үлкен үлес қосты. Республикада гельминтология саласындағы жүйелі зерттеулер Қазақ өлкелік мал дєрігерлік-бактериологиялык институтында, П.Г.Панова мен Н.В.Баданиннің ғылыми жұмыстарынан басталады. Қазір Зоология институтында, Тараз каласындағы К.И.Скрябин атындағы гельминтология лабораториясында жүргізіледі. Мал гельминттердің фаунасы зерттеліп, мал гельминтоздарының эпизоотологиясы, патогенезі, диагностикасы және олардың емдеу жолдары анықталды (С.Н.Боев, Шульц, Г.И.Диков, Н.Т.Кадыров, В.Т.Рамазанов, т.б.). қазір Зоология институтында гельминттердін жүйеленуі тіршілігі, таралуы, экологиясы зертеліп, гельминтоз ауруларыныњ табиғи ошақтары анықталып, күрес шаралары белгіленді (Боев, Е.В.Гвоздев, В.И.Бондарева, В.Я.Панин, Э.И.Прядко, Х.Егізбаева, Ж.Жатканбаева, Б.Шайкенов, т.б.). Сондай-ақгельминтологиялық зерттеулер адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразит құрттарымен адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразит құрттарымен закымдануы, олардын патологиялык әсері, олардан емделу және корғану тәсілдерін жасау бағытында жүргізілуде. Қазакстанда жиі кездесетін гельминтоз ауруларына карсы ұсынылған препараттардың көпшілігі паразит құрттар мен организм арасындағы биохимиялык өзгерістерді аныктау негізінде жасалған .
Гельминтоз аурулары адамдар, жануарлар, өсімдіктер үшін өте қауіпті. Сондытан елімізде гельминтозға қарсы күрес шараларын жүргізу адына-алынған.
Бұл салада атакты ғалым академик К.И.Скрябин жєне оның шәкірттері ғылымда және іс жүзінде пайланануға болатын өте маңызды нәтижелерге ие болды, гельминтоз ауруларына карсы күрес жүргізудің көптеген шараларын ұсынып, аурудын алдын алу тәсілдерін белгілеп берген. К.И.Скрябиннің бастауымен жүргізіліп жүрген денсаулықты жақсартатын жоспарлы шаралар дұрыс жолға қойыла бастады.
К.И.Скрябин 1905 жылы Юрьев каласындағы мал дәрігерлік институтын бітірген соң еңбек жолын Шымкентпен Әулие атада бастады (1905-1911 жж.). жамбыл каласында К.И.Скрябин атындағы Қазақстанныњ алғаш өлкелік гельминтологиялык лаборатория мен музей ашылған және мемориал тактасы орнатылған. К.И.Скрябиннің трематодтар, цестодалар, нематодтар туралы бірнеше томдық ғылыми еңбектері гельминтологияның дамуында маңызды роль аткарды.
2.3. Нематодтардың таралуы
Гельминттер түгелімен жер шарынын тропикалык жєне субтропикалық белдеулеріне таралған. Грузия, Азербайжан, Түркменстан, Өзбекстан және Қазақстанда анкилостомидоздар кездеседі. Тропикалык елдерде жұмыс кезеінде паразиттермен ластанған суда шомылғанда, антилостомалар жұмыртқасы тері арқылы енегенде тері анкилостомасы байкалады. Аскаридалар жұмыр құрттардың кең таралғаны. Кейбір елдердің тұрғындарының тұрмыстык жағдайына тікелей байланысты. Олар өте жиі кездеседі. Мысалы, Жапония тұрғындарының аскаридозбен 100% зақымданғаны белгілі, себебі сол елде адам нәжісі егіндікке тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Зоология ғылымының паразитті кұрттарды зерттейтін саласы гельминтология деп аталады. Паразитті кұрттар аркылы адам, жануарлар мен өсімдіктер организмде пайда аурулар болатын ішқұрт немесе гельминтоз ауруы деп аталады.
Паразитизм табиғатта өздігінен туа пайда болатын процесс емес. Тірі организмдердің бірімен-бірі тығыз байланысты тіршілік етуінен немесе селбесіп өзара карым-катынастык жасауынан, әволюциялык даму барысында өздері мекендейтін ортаның сан алуан әсерлеріне бейімделуден болатын процесс. Мысалы, судың ішіндегі (немесе теңіздің) өз бетінше тіршілік етіп жүрген балық пен майда құрттарды алатын болсақ, кандай бір жаѓдайлармен жаңағы қүрт балық денесіне жабысты. Бұл жерде ол өзінің әдетте қоректенуі бойынша, майда жәндіктерді кармап қоректене береді. Бір мезгілде ол балы денесіндегі сілекейдің дәмін татып, енді сол сілекеймен қоректенеді. Сілекей - бұл нағыз дайын органикалык зат. Сондай-ақбалық денесі кандай да бір әрекеттермен жараланып, ол жерден шыккан кан құрттың аузына құйылады. Бұл қанмен қоректенген құрт оған да бейімделе бастайды. Енді, кұрт осылай қоректенуге бейімделгенде, балық денесі жазылып, кұрт өзінің әдеттенген қорегін іздеп, жорғалап балықтың желбезегіне келеді, оны жаракаттап, канымен қоректенеді. Одан кейін құрт жұтқыншаққа, өңешке және тағы бір кезеңде ішекке өтеді. Міне осылай, құрт еркін тіршілік етуден, дайын қоректік затпен қоректеніп, өзінін иесін пайдаланып паразиттік тіршілік етуге көшеді. Паразитизмге өтуге көптеген баска жолдар да бар.
Паразиттер өздерінің тіршілік ету циклында екі иені пайдаланады: негізгі және аралық. Денесінде паразит ересек түрінде дамитын (жыныстық жетілген кезеңінде) болса, онда жануарлар паразиттердің негізгі (тұрақты) иесі, ал личинкасы дамитын болса, ол аралык иесі. Бұлардан баска екінші (қосымша) және резервуарлық иелері де болады. Мысалы, жалпақ таспа құрттың негізгі иесі адам, аралығы - циклон (шаян-тәрізділер), екінші (қосымша) аралығы - балық.
Паразиттер факультативті (жалған) және облигатты (нағыз) болып бөлінеді. Мысалы, Аlimpets туысына жататын құрттың кейбір түрлері бір себеппен жануардын ішегіне түскенде, онда өсіп, паразиттік тіршілікке көшеді, ал ішекке төспеген жағдайда олар топырақта еркін тіршілік ете алады. Сонымен бұл жерде паразитизм тек факультативті түрде болады.
Жоғарыда көрсетілген паразиттердің барлығы облигатты паразиттер. Солардың ішінде толык даму үшін аралык иені кажет ететін паразит құрттар - биогельминттер, ал топырақты қажет ететін -геогельминтте деп аталады.
2.4. Нематодтардың морфо-анатомиялыќ кұрылысы және көптерлілігі
Өзінің құрылысы жағынан, сол сиякты көбею және даму ерекшеліктері жағынан құрттар: жалпақ немесе паренхималы құрттар, жұмыр немесе тұңғыш іші куысты құрттар, буылтык немесе екінші ретті іші куысты құрттар болып 3 типке бөлінеді.
Жұмыр құрттар немесе алғашкы куысты құрттар типі Nemathtlmintes немесе Аshelmintes.
Жұмыр құрттардың көптеген түрлері теңіздер мен мұхиттарда, тұщы суларда, топырақта қозғалып өз бетімен тіршілік етсе, біразы өсімдіктер мен жануарлардың, адамның паразиттері. Бұлардың планета биосферасында кездеспейтін ортасы жок. Сондыктан бұлар космополиттік топ болып табылады.
Жұмыр құрттардың жалпақ құрттардан басты айырмашылығы, ішкі мөшелерінің арасында дене қуысының болуы. Бұл қуыстың өзіндік қабырғасы болмағандыктан оны алғашкы куыс немесе схизоцель деп атайды. Сондыктан кейде жұмыр құрттарды алқашқы қуыстылар деп атайды. Денесініњ ішкі ќуысындаѓы с‰йык заттыњ біркелкі кысымда болуы оныњ дене ж‰мырлыѓын т‰ракты етеді. ќ±рттардыњ денесі ж‰мыр болып келетіндіктен типтіњ аталуы да солай. Типтіњ негізгі сипаты: денесі бµлшектенбеген (сегменттелмеген); зєр шыѓару ж‰йесі дамымаѓан, зєрді денеден тері бездері шыѓарады, немесе протонефридияльды; кан айналу жєне тыныс алу ж‰йесі дамымаѓан; ас ќорыту ж‰йесінде арткы ішегі жєне аналь тесігі дамыѓан; ж‰йке ж‰йесі ортогонды, сезім м‰шелері нашар дамыѓан; дара жыныстылар, жыныс ж‰йесініњ ќ±рылысы µте карапайым.
Нематодтар т‰р саны жаѓынан (27000-нан астам), кењістікке таралуы сипаты жаѓынан да ењ жоѓары т±рѓан топ. Б±лардыњ б‰кіл єлемде кездеспейтін ортасы жок. М‰хиттар мен тењіздер т‰бінде, т‰щы суларда, топыраќ арасында еркін козѓалып тіршілік етсе, паразиттік т‰рлері µсімдіктер мен жануарлардын барлыќ м‰шелерінде кездеседі. ќ±стар мен насекомдардыњ паразиті ретінде олар ауа кабатын да мењгерген деп айтуѓа болады. Айналамызда ж‰ріп жаткан шіру процесініњ барлыѓы осы нематодтардыњ катысуы аркылы ж‰реді. Кењістікке таралуы т‰рѓыдан оларды бактериялар мен бірклеткалы организмдермен салыстыруѓа болады.
Нематодтардыњ тіршілік ету орталарыныњ алуан т‰рлі болып келуіне ќарамастан ќ±рылыстары бірдей.
ќ±рылысы мен физиологиясы. Нематодтардыњ дене мµлшері мен формасы (пішіні) эволюция барысында т‰рлі тіршілік орталарына бейімделу нєтижесінде (бентос ќабатында сырѓуѓа, суда ж‰зуге, топыраќ арасына енуге) ќалыптасќан.
Нематодтардыњ денесі сыртынан ќалыњ кутикула ќабатымен ќапталѓан. Кутикула (латынша "cuticula" - ќабыќша) клеткалык ќ±рылысы жоќ, эпителий клеткаларынан бµлінетін тыѓыз ќабыкша. ќ±рамындаѓы белок пен минералды заттар жєне саќиналы єрі ‰зынша келген таралымдары оѓан механикалык беріктік береді де, оны созылѓыш етеді. Кутикула сомалыќ (дене) б±лшыкеттерге тірек бола т‰рып нематоданыњ µзіндік сыртќы кањќасын ќ±райды да, денені механикалыќ жараќаттанудан, улы заттардыњ єсерінен саќтап, корѓайды.
Кутикуланыњ астында орналасќан гиподерма ќабаты клеткалы не синцитиялы (клеткалардыњ косылуынан туѓан плазмалыќ ќатар) ќ±рылысты болып келеді. Денесінен µтетін тµрт таралымына (сызыѓына) байланысты гиподерма ішке ќарай тµрт ойыќ (білеу) ќ±райды.
Гиподерманыњ астында бір кабаттан т±ратын ±зына бойы б±лшыќеттері жатады. Олар т‰тас кабат ќ±рмай гиподерманыњ тµрт ойыѓына сєйкес тµрт таспа (лента) тєрізді жіктеліп, бµлініп жатады: екеуі б‰йір, екеуі арќа ќ±рсаќ бµлімінде.
Нематодтардыњ денесі арка ќ±рсаќ б±лшыкеттерініњ ќарама-ќарсы кезектесе жиырылып серпілуініњ нєтижесінде дорзо-вентральды баѓытта ѓана иіле алады жєне ќ±рт оњ немесе сол жак б‰йірімен ќозѓалады.
Тері-б±лшыќет ќапшыѓы мен ішектіњ арасында протоцель немесе схизоцель деп аталатын денесініњ алѓашкы реттік ќуысы орналасады. Б±л ќуыстыњ µзіндік ќабырѓасы жоќ жєне іші с‰йык затќа толы. С‰йык зат денені кернеп, оныњ ж‰мырлыѓын т‰раќты т‰рде саќтайды. Алѓашќы реттік ќуыс дененіњ тірегі бола т‰рып, зат алмасу процесіне де катысады. Дене ќуысы аркылы ќорытылѓан заттар ішектен б±лшыќеттерге, ішкі м‰шелерге, ал зат алмасудыњ ќалдык µнімдері зєр шыѓару м‰шесіне ауысады. Осылайша дене ќуысы организмніњ ішкі ортасы болып келеді. Паразитті нематодтардыњ дене ќуысында т‰ссіз с‰йыкка толы клеткалар топтасып.........