Қазақ тілі | Тіл біліміндегі үнемдеу заңдылығы

Мазмұны
Кіріспе........................................................................3
І. Көмекші сөздердің дамуы мен қалыптасуы..............................................4
1.1. Тілдік грамматикалық формаларының дамуы...............................................5
ІІ. Тіл біліміндегі үнемдеу заңдылығы..............................................................8
2.1. Сөздердің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағыналарының айырмашылығы туралы................................13
2.2. Орхои-енисей жазба ескерткіштерінде қолданылған, көмекші етістіктер......................................20
Қорытынды..........................................................................................................24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................................................................25
Кіріспе
Қай тілдің сөздік құрамындағы сөздерді алып қарамай, олардың барлығы да бір белгілі бір қызмет атқаратынды, тілдік жүйеде белгілі бір орын алатындығы анық. Бірақ, тіл элементтерінің өзара қатынасы өте күрделі және бірнеше қатпарлы байланысты тұрады. Сондықтан сөздердің мағынасына қарай да, тұлғасына қарай да, түрлену ерекшелігіне қарай да, сөйлемдегі синтаксистік қызметіне қарай да бірнеше жолмен топтастыруға болады. Кейде осы белгілердің бірнешеуінің басын қосып күрделі бір категория етіп, сөздерді жинақтау дәстүрі де кездеседі. Қазіргі тіл білімен тән алынып, көпшілік граматика авторлары мойындаған сөз табы осы бірнеше белгілерге сүйенген сөздердің күрделі тобын қамтитын лексика - граматикалық катеория болып саналады.
Тарихи грамматика мәселесімен қызыққан авторлардың барлығы дерлік көмекші сөздің бір кездерде толық мағыналы атаушы сөз болғандығын мойындайды
І. Көмекші сөздердің дамуы мен қалыптасуы.
Тарихи грамматика мәселесімен қызыққан авторлардың барлығы дерлік көмекші сөздің бір кездерде толық мағыналы атаушы сөз болғандығын мойындайды. А.Ысқақов қазақ тіліндегі сөздерді даму дәрежесіне қарай 4 сатыға бөледі: I) дербес сөз, 2) көмекші сөз, 3) шылау сөз, 4) қосымша. Атауыш сезден қосылмаған дейін даму бір үлгімен дамыған деуге болмайды. Себебі кей қосымшалар этимологиялық жақтан атауыш сөздерге мүлде байланыспай, жеке дыбыстардың қосындысынан да жасалынған. Ал, көмекші сөздердің барлығы да бір кездерде толық мағыналы сөз болғандығы даусыз. Уақыттың, өтуінен байланысты кей көмекші сөздер өздерінің толық мағыналы сыңарынан мүлде алшақтап кетуі олардың тұлғасын және мағынасын (деформания, десамантизацияға ұшырап) сөйлемдегі атқаратын қызметін өзгертіп (дефункцияланып) өзгерткен болуы ықтимал. Қазіргі түркі тілдерінде кездесетіні емеулік шылаулар пікірімізге дәлел бола алады. Ал атаушы (фукционалды) көмекшілер болса өздерінің толық мағыналы сыңарымен әлі толық байланысып өзге қоймаған, этимологиялық зерттеулер. мегізінде ондай байланыстырып анықтауға болады. Жалпы түркі тілдерінің материалдарының көрсетуінше бір тілде бар көмекші сөздің екеуі бір тілде қолданылмауы не бірнеше түркі тілдерінде қолданылып, қалғандарында қолданылмауы да байқалады. Сондықтан да атаулы сөздерден кез келген сөз көмекші сөз қатарына өте ала ма? Атауыш сөздердің көмекші сөз қызметінде қолданылуында қандай жағдайлар керек, қандай заңдылықтар бар? Атауыш сөз бірден көмекші сөз қатарына өтіп кете ала ма? Алғашқы көмекші сөздердің, көмекші сөз қызметінде қолданыла бастаған сөздердің өізіндік ерекшелігі бар ма деген сияқты қыруар сұрауларға жауап беру керек.
Жоғарыдағы сұрауларға жауап беру тілдің теориялық мәселесіне көн беру деген сез. Бірақ түркі тілдерінде тіл таричымен байланысты этимологиялық сөздіктер жасалып, ғылыми еңбектер жазылып жатқанымен, түркі тілдерінің даму заңдылығын арналған нақтылы күрделі еңбек жоғарғы мойындағанымыз жөн. Тіл үздіксіз және баяу бірГшдеп дамитын күрделі құбылыс екендігі айтылып жүр. Тіл дамуында оңай байқалатыны — сөздік құрамының дамуы. Себебі қоғамдағы, экономикалық өмірдегі өзгерістер, сөзсіз жаңа түсінікті, ұғымды өмірге алып келеді. Ал жаңа үі-)*м, іүсінік/ өз жолымен, өмір сүру үшін өзінің материалдық мағынасына өздік талап етеді. Жаңа сөздердің пайда болуыа біз тек осы талап не ішінде деп түсінеміз . Тілде басы артық элемент жоқ. Керексіз сөздер, грамматикалық формалар шығарылып тасталынады, қажетті болған нәрселерді жасайды, өмірге әкеледі. Бұл тілдің ең негізі заңдылығы. Бірақ оны қалай жасайды ол әр тілдің ішкі зандылығы. Мысалы, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты бірнеше орыс сөздерінің қазақша баламасын табу мұқтаждығы туды. Нәтижеде даңғыл, ұшақ ұша жай, ұжым, құқық, төраға, жарты сияқты сөздер жиі қол даныла бастады. Нақ осындай талап тілдің басқа сатысында да бар, оларда да өзгеріс барлығы анық. Оларды сөздік құрамға қарағанда баяу дамитындығы болып жатқан өзгерістерді бірден байқатпайды. Сондай баяу дамиды тіл сатысының бірі — грамматика.
1.1. Тілдік грамматикалық формаларының дамуы
. Тіл граматикалық формаларының дамуы тіл дамуының заңдылықтары негізінде іске асады. Ол, біріншіден адам ойын нақтылы, дәл беру талабы болса, екіншісі — экономия (үнемдеу) заңдылығы. Жалпы тіл дамуында да, бір неше заңдылықтардың барлығы анық. Бұл заңдылықтардың барлығы бірдей бір элементтің дамуында әрекетке түспеуі де, біреуінің не бірнешеуінің қатар ықтимал жасауы да мүмкін. Дегенмен тілдің коммуника тшзтілік талабы тілдің үздіксіз, жетіліп отыруын қажет етеді. Көмекші сөздердің дүниеге келуінде де осы талаптың қызметі мол. Грамматикалық мағына да лексикалық мағына сияқты объектив дүниені бейнелейді, Бірақ адамзаттың білімінің, өмір тәжірибесінің дамуымен бірге өзің қоршаған дүние туралы да көзқарасы өзгеріп, жаңа фактілермен байып отырады. Адам санасындағы өзгеріс оның өмір сүру формасы болып саналатын тіліне де ықпал жасайды. Рас, кез келген тілде грамматикалық мағына берудің түрлі жолдарының болуы ықтимал. Түркі тілдерінде, оның ішінде, қазақ тілінде де, грамматикалық мағына берудің бірнеше жолы бар. Солардың ең негізгісінің бірі қосымша арқылы болса, екіншісі — көмекші сөздер арқылы беру. Түркі тілдер синтетикалық тіл болғандықтан да грамматикалық категориясын белгілеп тұратын қосымшалар. Соңында көмекші сөз неге керек болды деген сұрау туатыны анық.
Біздіңше, көмекші сөздер қосымшалар арқылы беру мүмкіндігі болмаған мағыналық нақтылықты білдіру талабынан туған. Салыстырыңсыз, Айымнан қанша қашықтаған сайын соншама ішімнен жақсы көре түсетінмін (Н.Сералиев) деген мысалымыздағы сайын шылауының мағынасын дәл беретін қазақ тілінде бірде-бір қосымша жоқ. Халықты жаңа дінге қаратып жүргенде Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп халықты исламға көндіргенде, бұлар да ислам болдық депті (Абай). Мысалымыздағы шейін шылауын алып тастап Қашқарға келіп деп қолдансақ та болады, бірақ Абай кәзірге мағына шықпайды. Абай тексінде Құтайба Ираннан Орта Азияға бастырып кіргенде Қашқарға дейінгі аралықты толық жаулап алғандығын, өзі басып алған жердегі халықтарды мұсылман дініне енгізгендігін айту мақсаты бар. Егер Қашқарға келгенде дейтін болсақ, онда осы аралықта қамту мағынасы болмайды. Нақ осындай нақтылық тек септеулік, шылауларда ғана емес, функционалды (атауыш) көмекшілердің мағынасында да бар. Салыстырыңыз, Сол әскер тауды өрлеп талай жүрді. Судың басы бір ғұзар шатқа кірді (Абай) дегенде судың басы тіркесіндегі бас сөзінің мағынасы тек нақтылаумен ғана шектеліп тұр. Яғни судың жоғарғы, басталатын бөлшегі деп тұр. Сәлден соң төбемізден тағы да оқпан ұшса екен деп өзім тіей бастадым (Н.Сералиев) деген мысалымызда ұшса екен тіркесі армандау, қалау мағынасын білдіреді. Қалау райдың айтқым келеді, барғым келеді сияқты тіркесімен салыстыруға болады, бірақ болар арасында мағыналық айырмашылық бар. Мысалымызда екінші көмекші етістік те бар. Ол — бастадым. Тілей бастадым аналитикалық формалы етістіктің білдіретін мағынасы амал-әрекеттің басталыну денгейде екендігі анық, бірақ түркі тілдерінде бірде-бір қосымша амал-әрекеттің орындалу деңгейін білдірмейді. Сондықтан айта бастады, айтуға кірісті, айтып келе жатыр еді дегендер осы амал-әрекетін басталу деңгейін білдіру талабы негізінде пайда болған деген пікірге келуімізге толық болады. Көмекші есім мен көмекші етістіктің өздерінің төл мағынасында толық мағыналы сөз ретінде қолданылған кезде өзінде көмекші сөздік мағынасына негіз бар болады. Мысалы, басы, ортасы, етегі деген көмекші есімдердің толық мағыналы зат есім ретінде қолданылған кезде-ақ белгілі бір заттың, басталатын не жоғарғы бөлшегі, орта деңгейі, аяқталатын не бітетін бөлшегі мағынасында қолданылады. Баста етістігі де нақ сондай енді басталған, әлі толық орындау дәрежесіне жетпегендікті білдіреді. Салыстырыңыз, ән бастады, жұмыс бастады, т.б.
ІІ. Тіл біліміндегі үнемдеу заңдылығы
Тіл туралы пікір таласы бар болғанымен (51) көмекші сөздердің қалыптасуыда бұл заңдылықтың аздап қызметі бар. Жалпы көмекші сөздер атауын, толық мағыналы сөздерден морфологиялық синтаксистік жолмен дамымағандығы, семантикалық жолмен дами, қалыптасқандығы анық. Екінші сөзбен айтқанда көмекші сөздің құрамында туынды түбір де, таза күрделі (біріккен, қос сөзді) сөз де жоқ. Бірақ синтаксистік амал тәсілдер толық мағыналы сөздің көмекші сөз қатарына өтуіне жағдай жасағандығын тіл тарихына тиісті материалдар негізінде дәлелдеуге болады. Себебі айта бастады, таудың басы, ауылға қарай типіндегі тіркестер баста атаышу сөздер мен көмекші сездердің тіркесі болйластан екі толық мағыналы сөздердің тіркесі болған. Міне, осы тіркестің бірі ғана сыңары өз мағына дербестігін сақтаса, екінші сыңары мағына дербестігінен ажырап, көмекші сөздердің қатарына өтіп, бірінші сынардың мағынасын толықтырып тұратын дәрежеге жеткен. Нақ осы процеске үнемдеу заңдылығы ықпал етеді.
Б.Л. Серебренников тілдердің дамуындағы үнемдеу заңдылығын тілдің ішкі заңдылығы деп есептейді де, оның екі түрлі көрінісі бар екендігін көрсетеді. Біріншісі — тіл элементтері санының мейлінше аз болуы, екіншісі — бір түрлі сипатқа ие болады. (228,246-247). Былай қараған адам-ға көмекші сөздермен берілген мағына тілдердегі түрлі қосымшалар арқылы беруге болатын мағынадай керіиеді де (кейбір тілшілер солай деп те, есептейді), керісінше, үнемдеуді емес, санын көбейтуі әсер ететіндей болады. Мысалы, қазақ тілінде осы шақтың бір ғана синтетикалық формасы бар. Ал оларға отыр, тұр, жатыр, жүр қалыш етістігінің көмегімен нақ осышақтық мағына білдіретін жаңа форма қосып, санын көбейтіп тұрмыз. Сондай-ақ өткеншақты да аналитикалық форма арқылы сан жағынан көбейтеміз. Қазақ тілінде кей аналитикалық формалардың білдірген ма- ғыналарын басқа түркі тілдерінде бір синтетикалық форма арқылы білдіретін болады. Мысалы, қазақ тіліндегі ген сияқты, ген шығар (келген сияқты, айтқан шығар) формаларына өзбек тіліндегі дир қосымшасымен келген өткен шақТЬІҢ есімшенде мағынасы сәйкес келеді. (Қелгандыр, айтгандыр). Бұдан үнемдеу заңдылығы бұзылмайды ма деген заңды сұраудың туатындығы анық. Жоғарыдағы екі мәселеге де нақты тоқталайық. Осы шақтың грамматикалық формасы көбейіп, мағынасын нақты беру талабынан туған. Қазақ тілінде нақтылы осы шақ пен ауыспалы (жалпы) осы шақты мағына жағынан ажырату тілдік норма деп есептелінеді. Ал өзбек тіліндегі жағдайдьң өзгеше болуы өзбек тілінің граммматикалык формасы мен қазақ тілі формасының сәйкес келмеуінен, әр тілдің өзіндік ерекшелігінен деп түсінген, оны әр тілдің ішкі заңдылығынан іздеген дұрыс.
Үнемдеу заңдылығы да тілдердің өмір сүруінің негізгі задылығы болып табылады. Себебі тіл қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге қалай болса солай қарап, бейтарап қала алмайды. Қоғамның дамуына ілеседі, соған жете қабыл дәрежеде болмаса да тіл адамзаттың қатынас құралы қызметін атқара алмайды. Қоғамда болған әрбір жағдайда өзгеріс, жаңа түсінік, жаңа ұғым жеке-жеке сөз не дыбыс талап ететін болса, онда тілде шек болмаған болар еді. Ал тілдік практика мүлде басқаша жол таңдаған. Тіл дамыған кезде өзінің негізін сақтап пайда болған жаңалықты қамтуы қажет. Бұл — тілдің дамуындағы негіз болатын ішкі қарама-қайшылықтың бірі, тілдің негізінің тұрақты болуы тіл арқылы қатынас жасау мүмкіндігінің болуын, адамзаттың өмір тәжірибесін, білімін кейінгі ұрпаққа беру кұралы болуын қамтамассыз етсе; біртіндеп өзгеріп отыруы, жаңа түсініктермен.......