Педагогика | МӘШҺҮР ЖҮСІП ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР

МӘШҺҮР ЖҮСІП ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР
Этнопедагогикалық білім берудің мақсаты — үлтгық сана-сезім, өз халқының тарихына, мәдениеті мен дәстүрлеріне біртұтас көзқарас қалыптастыру. Халықтың қасиетін жанымен зерделілердің қатарындағы ғүлама ғалым, ұлы ақын Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің де алар өзіндік орны ерекше. Үлт құндылығын насихаттап, өлмес өнеге танытқан тәлімгер ақын туындылары қазақ этнопедагогикасының зертгеу нысанасы болып табылады. Қазақ халқының өзіндік болмысын, ұлттық менталигетін танытуда тума талант иесінің туыңцыларының мәні аса зор.
Мөшһүр Жүсіптің мұралары — маржан сөздері мол, тағылымды философиялық ой-толғаныстарға толы асыл қазына. ауыз әдебиетінің мол қорын эпостан бастап мақал-мәтелге дейін, ертегіден бастап жаңылтпашқа дейін тірнектепхаттайі берген ғүлама "Қазақ тілінен асқан бай тіл жоқ. Сол ата-бабаның тілі болған қазақ тілін осы күнгі қазақтың жалгызы білмейді. Егер қазақ тілін білсе, дін де осында, ғылым-білім де осында, әулиешілік те осында" деп адамгершілік үғымының тәлімдік мөнін ана тілінің құдіретінен, қасиетінен қазақ (даналық, ұлггық ойлау жүйесі мен ерекшелігін көре. Ақын шығармаларының мазмұны халықтың әлеуметгік-болмысын терең де шынайы сипаттауымен, адам баласының жақсы-жаман қасиеттерінің жан-жақты ерекшеленеді.
"Адамгершілікті" тәрбиелеу идеясы Мәшһүр Жүсіп туыңдыларында үлкен орын алады. Ғүлама ғалым жас ұрпақтың бойына адамзат. Құндылықтарын қалыптастыру — ең ұлы іс деп есептейді. "Кімде-кім туа болмайды, жүре болады. Баз-баз жандар болады: ұрылқ қылған емес, қорлық қылған емес, кісі өлтірген емес, мехнат-машахатты басынан көп кешіріп, қайғы-қамның қалың ортасында жүріп, табиғат жазасымен жазаланып, әрбір жапаны көп көріп қорытылуы жеткен соң, алтын болып тазарып шығады" деп бұрынғылардың сөзін қуаттай келе адам баласының белгілі бір уақыт аралығывда қарым-қатынас нәтижссінде ақылдылық пен тәрбиелік межесінің биік шоғырынан көрінуі шыдамдылық пен еңбексүйгіштік, қайтлас қайсар ерік-жігер мен таудай талап талпыныстарына байланысты екенін білдіреді. Ұлы Абай өзінің он тоғызыншы сөзінде "Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап, татып естілердің қатарында болады" десе, Мәшһүр ақын "... біреуді дүние үйретпесе, оны үйретіп түзеуге әуре болма" дегені өмірден көрген, білгеннен, насихат, көркем айтқан жақсы сөзден тәлім алмаса, ойланып бұл жалғанға көз салмаса, жақсы менен жаманнан үлгі алмаса, ...сый-қүрметпен түзелмей кеткен жаман, түзелер қорлықпенен, қинауменен" дегені әр істен, әр ойдан қорытынды шығара білетін, бейнетсі көп көрген адамның жаны төзімді, сабырлы, шыдамды болатынын айғақтайды. Өмірде болып жатқан қайшылықтардың өзі түрлі құбылыстарды туғызады. Жақсыны да, жаманды да көріп, ащыны да, тәттінің де дөмін татып, тағдырдың тәлкегіне ұрьшған адам ғана өзіне сын көзбен қарап, ой түйіп өмір заңын мойындайды. Ақынның "Барлық дәнемені біддірмейді, жоқтың озі үйретеді" деуі осы салиқалы ойды білдірсс керек. Мөшһүр ақын езінің "Адам екі түрлі" өлеңіңце адам баласын істеген ісіне байланысты екі топқа бөлінеді: "Дүниеде біреу жемісінен дүние жүзі баһра алатын өрік, мейіз сияқты болса, енді біреу отқа отын болғаннан басқаға жарамайтын терек ағашы сияқты болады" дейді. Яғни пайдасы көпке тиетін, қамқорлық көрсете алатын жүрегі кең, жаны жайсаң, шапағатты жанды мәуелі ағашқа, ал жақсылығы өз басынан аспайтын өзімшіл, қуыс кеуде пасық, надандарды терекке теңейді. Жақсы менен жаманның парқы, жай тас пен дүрдің құны бір болмайтынын ескертіп, халқына пайдасын тигізетін азаматгы қоғам дамуына қомақты үлес қоса алмайтын жанмен салыстырады. Олардың емірлік ұстанымдары да екі түрлі сипатта болатындықтан адамгершілік қарым-қатынас деңгейі де бірдей бола бермейтінін басып айтады. Адамшылық бағасын байқататын басты ерекшелікті кісілік үғымы арқылы көрсете білген ақын көрегенділігі қашанда ұрпаққа үлгі-өнеге. "Жақсылық, қайыр, ихсан қылған ісі, адамның қымбат баһа сол жүмысы, табылмас көзге тотия ем дөрідей қолынан әр жақсылық келген кісі" дей отырьш, ақын "кісілік" мағынасын ашуда, негізінен, жақсылық жасау, яғни қолынан келетін, істен тартынбай алдына барған адамға көмек бере білетін тілегі ақ жанды "пайдасы көпке тисе, әне — кісі" деп баға берсе, ал "қолынан келер іске болыспаса болмайды, одан асар жаман кісі" деп ақын бір құлқын тамағын қүны аспайтын адамшылығы аз, өзімшіл типтерді өзінің "Қалмады ойлай-ойлай басымда ми" өлеңінде сынап мінейді.
М.Жүсіптің пікірінше, бейғамдық та әр қилы. Бейғамдықгың бір түрі айналада больш жатқан нәрселерге мүлде көңіл аудармай, одан тиісті сабақ алмай, қалай болса солай бейғам отыру. Бейғамдықтың келесі түрі кісінің бір іске ұқыпты-құнтты болып, ал өзгелеріне мақұрым қарау. Бейғамдықтың түрінен үміт жоқ, біраз аз да болса ақыл-ойды дамыту, ес пен адамгершілікті тәрбиелеу арқылы түзеуге болады. Сондай-ақ қызбалық секідді сезімнің табиғатын, оның бірнеще түрлері болатындығын, ішкі сезімі күшті адам тез әсерленгіш, ұрда-жық келетіндігін, мұндай кісінің кейде бақытсыздыққа да душар болатындығын ескертеді.
Мәшһүр Жүсіп жас жеткіншекті жасқаншақ болудан сақтандырады. Керісінше төзімді бол, талмай ізден, болашаққа деген сенімің, талабың таудай болсын —сонда ғана қаңдай қиыншылық кездессе де жеңе аласың, ниетіңе жетесің деген ойын "Өз басында ерік-ықтияры жоқ кісі үнемі жалқаулық пен үйқының түтқындығында болады. Енді біреу болады. Ол жалқау да болмайды, үйқышыл да болмайды. Бірақ істеген ісі оңға баспайды. Сонда да жалықпай, жасымай соңына түсе берсе, өзі өлмей тірі жүрсе ақыры барып бір ұшығынан шығып, ойға алғанына жетпей қоймайды. Олардың өмірлік үстанымдары да екі түрлі сипатта болатындықтан адамгершілік қарым-қатьшас деңгейі де бірдей бола бермейтінін басып айтады. Адамшылық бағасын байқататын басты ерекшелікті кісілік үғымы арқылы көрсете білген ақын көрегенділігі қашанда үрпаққа үлгі-өнеге. "Жақсылық, қайыр, ихсан қылған ісі, адамның қымбат баһа сол жүмысы, табылмас көзге тотия ем дөрідей қолынан әр жақсылық келген кісі" дей отырьш, ақын "кісілік" мағынасын ашуда, негізінен, жақсылық жасау, яғни қольшан келетін, істен тартынбай алдына барған адамға көмек бере білетін тілегі ақ жанды "пайдасы көпке тисе, әне — кісі" деп баға берсе, ал "қолынан келер іске болыспаса болмайды, одан асар жаман кісі" деп ақын бір қүлқын тамағын қүны аспайтын адамшылығы аз, өзімшіл типтерді өзінің "Қалмады ойлай-ойлай басымда ми" өлеңінде сьшап мінейді.
М.Жүсіптің пікірінше, бейғамдық та әр қилы. Бейғамдықгың бір түрі айналада больш жатқан нәрселерге мүлде көңіл аудармай, одан тиісті сабақ алмай, қалай болса солай бейғам отыру. Бейғамдықтың келесі түрі кісінің бір іске үқыпты-қүнтты болып, ал өзгелеріне мақүрым қарау. Бейғамдықтың түрінен үміт жоқ, біраз аз да болса ақыл-ойды дамыту, ес пен адамгершілікті тәрбиелеу арқылы түзеуге болады. Сондай-ақ қызбалық секідді сезімнің табиғатьш, оның бірнеще түрлері болатындығын, ішкі сезімі күшті адам тез әсерленгіш, үрда-жық келетіндігін, мүндай кісінің кейде бақытсыздыққа да душар болатындығын ескертеді.
Философия ішіндегі қарастырылатын маңызды категориялар — ғылым-білім, ақыл-сана, таным мәселелері. Осы орайда Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің дс ұгымдар жөніңцегі айтқан ой- толғаныстары аса құнды. Ақын философиялық ойларында таным мәселесіне айрықша назар аударады. Таным үрдісінде сезімнің рөліне ерекше көңіл бөледі. Айнала қоршаған табиғат құбылыстарының сырын танып білу барысыңда сезімнің үлкен рөл атқаратындығына көңіл бөліп, "Ақымақтың тізгіні — қүлағы. Ғақылдының тізгіні - көңілі. Ақымақ не нәрсе естісе, естуіне қанағат қылмайды, ғақылына салып, көңілінің дауаларына тоқтайды" дейді. Яғни, бұл жерде айтпағы өр нөрсені танып-білуде жалаң ақпараттан гөрі, сол мөліметтің астарына көңіл қою керектігін, ал әрбір нәрсені танып-білуде сыртқы форма емес, ішкі мазмұн басты рөл атқаратындығын ескертеді.
"Жаннан кешіп талаптансаң, тірлігіңнің табысты болары хақ. Бүкіл сананды байлап, күш-қайратыңцы тежеп, үнжырғанды түсіретін жалқаулық пен еріншекгік сияқты кертартпа қасиеттерімен шамаң келгенше алыс. Бүл жалғаңда қор болмаймын десең, үйқы менен ішер асқа үйір болма. Сонда ғана сергек боласың. Сергек болған соң бейнетің де берекелі болады, қызығын көресің" деп, уақытында талаптанып енбекгенсең бойдағы бар зор қуат болашағыңа, мақсат-мұратыңа арналуы үшін өз уақытың мен қабілет мүмкіншілігіңді дер кезінде пайдалана білуге талпынып өнерге өзінді өзің ерте баулы дейді. Осы іспеттес ғүламаның сананды серпілтер сындарлы ойлары адамға рухани жігер беріп, шабытынды шындап, өнер, білім үйренуге шақырады.
Төлімгер ақынның "Адамның білгіш, өнерлі болуьша әуелі ата-ананың жақсылығы себеп" деген тұжырымы баланың өмірде ез орнын тауып, болмысын толық аша білуіне жауапты ең бірінші ата-анасы екендігін меңзейді. Баланың қабілет-қасиетгерін кере біліп, дамыту ата-ана мен ересекгер тарапынан коңіл бөлуді қажет ететін қажырлы еңбек.
Ұлт ұрпағының өнегесі отбасынан бастау алатынын, оған ата-ана тәлімі негіз болатынын заңғар бабамыз "Бала деген қүдайдан сүрайтүғын нәрсе емес, ерлі-байлы екі исінің еңбегі, қолдан жасап егіп, өсіріп алатүғын ағашы... Осы ағашгы жемісті ағаш қылып өсіріп, ендіріп алатүғын қайратты сарбаздар да бар. Кісі — сол! Адам — сол! Ол бір жерден өрік-мейіздің түқымын алып келіп еккен жоқ. Біраз жылдарды, тілеуі жемісті ағаш болуын ойлап, баққан, қаққандықтан" деп ой түйіндеу тәрбиелі үрпақ үлгісін жасайтын үрдіс ата-ананың мақсат міңдеттерімен, ұстаным-қағидаларымен, жарқын болашаққа: сілтеп, баға бере білуімен айқындалатыньша Мәшһүр Жүсіптін осы ойлары нақты далсл бола алады. Яғни ата-ананың парызы баланы тек матсриалдық игіліктермен қамтамасыз етіп, азығымен қанағаттандыру ғана емес, жан дүниесіне зор куат тәлім мен тәрбие беріп, рухани болмысын қалыптастырып, рухын көтеріп, борышын өтсй беруге үйретумен сипаттала көрсетеді. Отбасы тәрбиесінде қалыптасқан адамгершілігі қағидалары баланың бойында барлық ізгі қасиеттер ие құндылықгардың қалыптасуына әсер етеді. Әдеп нормалары әр әулетте сақталып жүзеге асырылуы көрегенділік, өнегелій тәрбиелік межелерінен көрінеді. Баланы табу бар да, бағу бар.Жерден өнім алу, жеміс ағашын өсіру бейнеті де, зейнеті, мол шаруа болса, сол үшін аянбай жанын салып еңбек етіп мандай терін төгу де табандылықты, шыдамдылықтықа ететін жауапкершілігі мол міндет. Мәшһүр Жүсіп "Жеміс ағаш" деп әдепті, тәрбиелі, өнегелі қоғамның болашағын, халыққа қайтарымы бар елдің ертеңіне ие алатын асыл қасиетті саналы айтса, жақсы құлын адамгершілікке баули білген ата-ананың осы қасиетін көр іс-әрекетін кісілікке балайды. "Төрт асыл, бес береке бір| бойыңнан, табылса түгел болып және кісі" деп мұсылма түрғыдан құдайдың бар екенін мойындап, көңіл, тән, тазалығын төрт асынға жатқызса, ал бес берекеге уақты оқылған бес намаз, көз бен тілге жөне оз нәпсісіне деген беріктік қайыр-садақа беру, айтқан сөзіне мығым болу, өз уәдесінде тұруды айтады. Мәшһүр Жүсіп ата-ананың балаға үйренуіне, білім алуына жағдай жасап, әрекет қылып, бәрі көмек беруін басты міндеті санайды. "ұл деме, қыз балаларыңды оқуға бер. Ғылым-білім үйренсін. Дін танысын. Өзін танысын. Өзін жаратқан құдайын танысын. Қат балаңның надандықта қалғандығынан қиямет күні сұраласың" деп надандықтан кұтылудың жолы ғылым-білмі дін ілімінде екенін көре білді. Қүран жолын ақиқат жолы адам баласын жамандықтан құтқаратын тура жол, білім жолы меп құранның және діннің дұрыс жолға бастайтынына кәміл енген ақынның "Қор болдың айырылып қап ақ шариғат қисықты түзететін тезімізден" деген тұжырымы толық дәлел бола алады. Өсиет, уағыздарға толы, үлкен төрбиелік мөні бар, асиетті ілімді бала бойына дарыта білуді талап ететін ғүлама зінің осы ойларының 100 жылдан соң да өмірінің болып қала беретіндігін сезді ме екен? Мөшһүр Жүсіп шығармаларындағы педагогикалық және психологиялық ой байлауларының қазіргі танда да, яғни әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына қосылуға ұмытылған тәуелсіз Қазақстан Республикасының білімге құштар, құзыреттілігі жоғары өскелең ұрпағын тәрбиелеуде өз орны бар.
.....