Экономика | Қаржылық инвестиция

1-тарау. Қаржылық инвестицияның маңызы, жіктелуі және оларды бағалау әдістері.

1.1. Қаржылық инвестицияның маңызы және жіктелуі.

Кез келген кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындар әрекетінің маңызды өрісінің бірі — инвестициялық Әрекет болып есептеледі.
Кәсіпорындардың қаржы ресурстары — ағымдағы шығындарды қаржылаңдыруға жөне инвестициялауға бағытталады.
Инвестиция — бұл ақша қаражаты, бағалы қағаздар, басқадай мүліктер, оның ішінде мүлікке иелік ету және тағы да басқа белгілі бір пайда табу мақсатымен кәсіпкерлік |объектіге салу.
Инвестиция фирмалардың серпінді дамуын қамтамасыз етеді және келесі мақсатты орындауға жағдай жасайды, олар:
• қаржы және материалдық ресурстарды жинақтау есебінен меншік көсіпкерлік әрекетті ксңейтеді;
• жаңа косіпорынды сатып алады;
• бизнестің жаңа түрлерін игеруге байланысты әрскеттерін әртараптандырады.
Кәсіпкерлікпен айналысушы кәсіпорындар инвестицияны әртүрлі түрінде іске асырады, өйткені инвестиция объектілерінің көптеген түрлсрі бар.
Нақтылы инвестиция ол тауар өндірісін және кызмет көрсетуге байланысты нақтылы активке ақша каражатын салу. Бұл салым кәсіпорынның негізгі қорларын ұлғайтуға бағытталады. Нақтылы инвестиция нсгізінен жаңадан негізгі қорды салуға, кеңейтуге, қайта тсхникалық жағынан қарулануына немесе жүмыс істеп тұрған кәсіпорынды қайтадан құру үшін қолданылады.
Қаржы инвестициясы пайда табу мақсатымен — құнды қағаздар түріндегі активтерді алу. Бұл салымдар құнды қағаздар портфелін қалыптастыруға бағытталады.
Венчурлық инвестиция — жаңа технологияға шағын фирмалардың жаңартпашылықтарын қаржыландыруға қажетті тәуекел капиталды салуын айтады.
Аннуитет — инвесторға белгілі бір уақытта тұрақты табыс әкелуші инвестиция. Бұлар негізінен сақтандыру және зейнетақылық қорға каржы салу.
Қысқа мерзімді инвестициялар — ақша қаражаттарын бір жылға дейінгі мерзімге салу. Әлбетте фирмалардың, кәсіпорындардың қаржы инвестициясы қысқа мерзімді болып есептслінеді.
1-сызба. Инвестициялық әрекеттің объектілері

Инвестициялық әрекеттің субъектілері.

Инвестициялық әрекеттің субъектілері болып инвесторлар, тапсырыс берушілер, жүмыс орындаушылар, инвестициялық объектілерді пайдаланушылар, жабдықтаушылар, әртүрлі кәсіпкерлікпен айналысушы — банктер, сақтандыру және ортақолдық ұйымдар есептелінеді. Инвестициялық әрскеттің субъектілері болып жеке түлғалар және заңды тұлғалар, сондай-ақ мемлекет және халықаралық ұйымдар есептелінеді.
Инвестициялық әрекеттің негізгі субъектісі - инвестор. Ол меншік, қарыз және қатыстырылатын қаражаттарды инвестиция түрінде жұмсауды іскі асырады.
Негізгі шаруашылық әрекетінің бағытына қарай инвесторларды жеке және институционадық инвесторларға бөледі. Жеке инвестор — негізгі ондірістік шаруашылық әрекеттің дамуына инвестиция түрінде салым салушы жеке және заңды тұлға. Институционалды инвестор — жеке инвесторлардың қаражатын жинақтап, инвестициялық әрекет жасаушы қаржы ортақолдықтар. Институционалды инвесторларға әлбетте құнды қағаздар операцияларына мамандандырылған инвестициялық компанияларды, инвестициялық қорларды жатқызуға болады.
Барлық инвесторлар:
 кез келген түрдегі инвестициялық әрекет жасауға;
 инвестицияланатын объектіні иемденуіне пайдалануға, өнім жасауға;
 инвестицияның көлемін және бағытын өз еркімен анықтауға;
 инвестициялық әрекетке келісім бойынша басқа субъектілерді қатыстыруға;
 инвестициялық қаражаттың мақсатты жұмсалуына бақылау жасауға жоне т.б. тең құқықты.

2-сызба. Негізгі белгілері бойынша инвестицияны жіктеу

Инвестициялық әрекеттің келесі субъектісі - тапсырыс беруші. Тапсырыс берушілерге инвестициялық жобаларды іске асырушы, бірақта кәсіпкерлік әрекетіне араласпайтын инвестормен уәкіл етілген жеке және заңды тұлғалар жатады.
Мердігерлер болып тапсырыс берушімен келісіммен жұмыс атқарушы жеке және занды түлғалар есептелсді. Мердігерлердің әртүрлі әрекетте жұмыс істеуінс қажетті лицензиясы болуы керек. Инвсстициялық әрекеттің объектілерін пайдаланушыларға кіретіндер:
• инвесторлар;
• жеке және занды тұлғалар;
• мемлекеттік ұйымдар;
• жергілікті өзін-өзі басқару ұйымы;
• халықаралық бірлестіктер және ұйымдар.
Инвестициялық әрекеттің субъектілері практика жүзінде қаржы салымдарын іске асыруды орындаушы инвестициялық салада жұмыс істейді.
Инвестициялық салаға жататындар: өндірістік және өндіріске жатпайтын негізгі құралдарға инвестиция салынатын, күрделі қүрылыс саласы;
Жаңартпашылық салаға - ғылыми-техникалық өнімдерді және парасатты әлуетті іске асыруда жатқызады.
Қаржы капиталының айналым саласына: ақша, қарыз және әртүрлі түрдегі қаржы міндеттемелері жатады.
Субъектілердің инвестициялық әрекеттері ҚР Азаматтық кодексімен, "Құнды қағаздар нарқы туралы" және "ҚР инвестициялық әрекеті" туралы заңдармен рсттеледі. ҚР зандарына сәйкес мемлекет меншік түріне қарамай инвестицияны қорғауға кепілдік береді.
Инвестицияны басқару
Инвестицияны басқаруга қатысатындар:
 инвестициялық әрекетті мемлекеттік деңгейде басқару, сол арқьлы инвестициялық әрекетті реттеу, бақылау, ынталандыру;
 жекелеген инвестициялық жобаларды басқару. Ол озіне жоспарлауды, ұйымдастыруды, бақылауды қоса отырып, инвестициялық жобаның қазіргі жүйе әдістерін жоне техникаларды, басқаруды қарайды;
 жекелеген шаруашылық етуші субъекті — кәсіпкерлік етуші фирманың инвестициялық әрекетін басқару — инвестициялық объектіні тандауды, инвестициялық процестің жайын бақылауды басқарады.
3-сызба. Инвестициялық процесті басқару

І-кезең. Кәсіпорын денгейінде инвестицияны басқару елдегі (мемлекеттегі) инвестициялық климатқа талдау жасау. Ол өзіне келесі болжауларды зерттейді:
Ішкі жалпы өнімдер серпіні, ұлттық табыс және өнеркәсіп өнімдері өндірісінің көлемі;
Ұлттық табысты тарату серпіні жекешелендіру процесінің дамуы;
Инвестициялық әрекетті мемлекеттік заң арқылы реттеу;
Жекелеген инвестициялық нарықтардың дамуы, ақша және қор қарқынының ерекшелігі.
ІІ-кезең. Фирмалардың экономикалык және қаржылық дамуының стратегиясына байланысты нақтылы инвестициялық бағытты тандау. Бұл кезеңде фирма өзінің салалық бағытының инвестициялық әрекетін анықтайды. Бұл үшін жекелеген салалардың ипвестициялық тартымдылығы - олардың конъюнктурасы, серпіні және осы салардың өнімдеріне сұраныстың болашағы зерттелінеді.
Салалар экономикасының инвестициялық тартымдылығы үш бөлімнен тұратын индустриалдық талдау барысына қарай бағаланады:
• саланың өмірлік кезеңін анықтау;
• саланы іскерлік кезеңіне қарай анықтау;
• сапалы талдау және саланың болашақ дамуына болжау жасау.
Саланың даму кезеңдері:
1) Пионерлік саты, өнімдерді сату көлемінің өсуімен және пайданың өсуімен, тәуекелдік және бәсекелестік дсңгейінің жоғарғы деңгейімен сипатталады.
2) Кеңею сатысы, оның негізгі сипаты — сату көлемінің өсуі бір деңгейде, бағаның өсуі тоқтайды, нсмесе аздап кемиді, инвестицияны қатыстыру қарқындайды, машина, жабдықтарды салу шығыны жоғары, төленетін дивидентің өсуімен сипатталады.
3) Тұрақтану сатысы — сату және пайда табу қарқыны азайады, өнімдерді жаңғырту аяқталады, ассортимент тұрақталынады, күрделі шығындардың өсуі тоқталады және олардың кемуі байқалады.
4) Өшу сатысы, саладағы компаниялардың санының азаюымен сипатталынады, соған байланысты пайда, сату және күрделі қаржы мөлшері кемиді.
Инвесторларға ең дұрысы капитады салалардың даму сатысындағы объектілеріне салған тиімді.
Көрсетілген материалдар негізінде көрсетілген саланың кәсіпорнына болашақ қаржы салу түралы шешім қабылданады.
Саланың инвестициялық тартымдылығын бағалаудың негізгі көрсеткіші пайдаланған активтердің пайдасының деңгейі, ол екі вариантта есептелінеді:
- активтердің жалпы суммасына есептеген өнімдсрді сатудан түскен пайда;
- баланстық пайда.
Саланың инвестициялық тартымдылығы бағалаудан басқа, инвестицияны басқару процесіндегі аймақтардың да инвестициялық тартымдылығын бағалайды, өйткені бір саланың кәсіпорындары әртүрлі аймақтарда орналасуы мүмкін. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы төмендегі факторлармен қалыптасады:
 орналасу орны;
 көлік желісінің дамуы;
 әлеуметтік жағдайдың сипаты;
 кәсіпкерлік инфрақұрылымның дамуы;
 табиғат-климаттың жағдайы;
 ресурстардың жеткіліктігі және т.б.
Аймақтардың инвестициялық тартымдылығын бағалау әртүрлі маңызды факторларды орташа аймақ көрсеткіштерін орташа республикалық көрсеткіштермен салыстыру арқылы анықтайды.
Алынған нәтижелер негізінде кәсіпкерлікпен айналысатын фирма нақтылы инвестицияны тандауға шешім қабылдайды.
ІІІ-кезең. Инвестициялайтын объектіні таңдау, ол инвестициялық нарықтағы ұсыныстарды талдаудан бастайды, фирманың стратегиялық бағытына және инвестициялық әрекетінің негізгі бағытына сай келетін нақтылы жекелеген инвестициялық жобаны және қаржы құралдарын таңдап алынады.
Талдау нәтижесіне сәйкес олардың тиімділігі қаралып, олардың ішінен ең тиімді инвестициялық жобасы іріктеліп алынады.
VІ-кезең. - инвестицияның өтімділігін анықтау. Инвестициялық әрекетті орындау процесінде кәсіпкерлік етуші фирманың - жекелеген инвестиция объектісінің инвестиция климатының өзгеруі нәтижесінің күткен табысқа әсерін есепке алу керек. Сондықтан, болатын құбылыстарды мұқият байқай отырып, өз уақытында жекелеген инвестициялық бағдарламадан шығу туралы шешім қабылдаған жөн. Осындай болатын жағдайды есепке ала отырып, әрбір инвестицияланатын объект бойынша инвестицияның өтімділік деңгейін бағалау ксрек, оның ішінде алдыменен барынша өтімділігі жоғары бағдарламаға жол беріледі.
Инвестицияны басқарудың маңызды кезеңі - инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қалыптастыру көзін іздеу. Осы кезеңде кәсіпкерлік етуші фирма жоспарланған бағыт бойынша инвестициялық әрекетті орындауға қажетті инвестициялық ресурстарды болжамдайды. Қажетті инвестициялық ресурстарға сай оны қалыптастыру көздері анықталады. Меншік қаржы қаражаттары жетіспеген жағдайда қарыз қаражаттарын қатыстыруға шешім қабылданады.
Жоғарыда айтылған шараларды орындау нәтижесінде инвестициялық портфель қалыптастырылады.
Инвестицияны басқарудың қортынды кезеңі — инвестициялық тәуекелдікті басқару. Бұл кезеңде алдыменен фирманың барлық инвестицияланған объектілері бойынша кездесетін тәуекелдікті анықтайды, соңынан инвестициялық тәуекелдікті азайту үшін шаралар жасалынады.

Инвестициялық әрекетті орындау көздері.
Фирмалардың инвестициялық әрекеттерін орындау көздері болып есептелетіндер:
 инвестордың меншік қаржы ресурстары және ішкі шаруашылық резервтері, шаруашылық ету әрекетінен түскен пайда, амортизациялық төлем, сақтандыру компаниясына төленген қаражат және т.б.;
 инвестордың қарызға алған қаржы қаражаттары,оларға жататындар: банк несиесі, бюджет несиесі және т.б.;
 инвестордың қатыстырған қаржы қаражаттары: акциялар сатудан, пай-жарнасы, фирма қызметкерлерінің басқадай жарналар - төлемдері;
 мемлекет бюджетінен инвестициялық қаржы бөлу (аймақтың, салалық мақсатты бағдарламаларға);
 шет ел инвесторларының қаражаттары - бірлескен кәсіпорындардың жарғы капиталына қатысуға және т.б.
Шет ел инвесторларын қатыстыру халықаралық экономикалық байланысты дамытады және ғылыми - техникалық жетістіктерді өндріске енгізуге әсер етеді.
Фирма өз инвестициялық әрекетін қаржыландыруына байланысты, үш негізгі инвестицияны қаржыландыру түріне бөледі:
 өзін өзі қаржыландыру;
 несиелік қаржыландыру;
 үлестік немесе аралас қаржыландыру.
Өзін өзі қаржыландыру — фирманың инвестициялық әрекетті толығымен меншік қаржы ресурстары арқылы қаржыландыруын айтады, ол ресурстар фирманың ішкі көздері арқылы қалыптасады. Мұндай қаржыландыру түрі әлбетте қысқа мерзімді инвестициялық жобаларды орындауда қолданылады, оның рентабельдік мөлшері онша жоғары болмайды.
Несиелік қаржыландыру - әлбеттс қысқа мерзімді инвестициялық жобаларды орындауда қолданылады, инвестицияның рентабельдік мөлшері өте жоғары болады. Бұл қарыз капиталының ерекшелігі, алдын ала келісілген жағдайға байланысты, несиені қатыстыру керек.
Үлестік қаржыландыру - қаржыландырудың бірнеше көздерінің құрамдастыруын қарайды Инвестициялық әрекетте бұл ең көп тараған түрі.
Нақты инвестицияның маңызы нақтылы инвестициялау процесі бірнеше кезсңдері және сатылар арқылы орындалады. Халықаралық практикада бұл процесс үш негізгі кезең арқылы орындалады:
• инвестициялауға дейінгі кезең - бұл жайда нақтылы инвестициялық жоба таңдалынады және оны бағалайды;
• инвестициялау кезеңі - нақтылы инвестициялықжобаны іске асырумен байланысты;
• постинвестициялық кезең – инвестицияланған объектіні пайдалану кезеңі.
Инвсстициялауға дейінгі кезең, нақтылы инвестициялау процесінің негізін құрайды, осы кезеңде альтернативті инвестициялық шешімдер жасалынады, инвестициялық жоба дайындалады. Өз кезегінде бұл ксзең төрт сатыдан тұрады:
1) инвестициялық идеяны (концепцияны) іздеу сатысы;
2) инвестициялық жобаны алдынала дайындау сатысы;
3) инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық және қаржылық тартымдылығын бағалау сатысы;
4) инвестициялық жобаны қабылдауға ақырғы шешім қабылдау.
Нақтысында, нақтылы инвсстициялау процесін орындау үшін алдыменен инвестициялайтын объектіні анықтау қажет. Соңынан инвестициялық идеяны орындаудың барлық аспектісін қарау қажет және инвестициялық жобаны жасау қажет. Ол әлбетте бизнес-жоспар түрінде орындалады.
Нақтылы инвестициялауды орындау процессі инвестициялық идеяны іздеуден және таңдаудан басталады. Алдыменен кәсіпқой фирма өзінің даму мақсатына байланысты инвестициялық идеяны іздеудің шекарасын белгілейді. Нақтылы инвестицияның орындалуы туралы шешім фирманың келесі мақсатын белгілеу негізінде шешіледі:
• өндіретін тауар үшін немесе қызмет көрсету үшін нарықтағы үлесті сақтау немесе өсіру;
• жаңа тауарларды шығарудың қажеттігі;
• фирманың жақсы атағын қалыптастыру және ұстап тұру;
• фирманың ресурстарын барынша пайдалануға жету.
Бұл аталғандардан басқа кәсіпкерлік фирма инвестициялық идеяны анықтауда нақты инвестиция саласында жинақталған тәжірибені, өз әрекетінің салалық бағытын, фирма қызметкерлерінің біліктілігін, инвестициялауға қажетті қаржы ресурстарының барлығы және басқадай факторларды есепке алады.
Инвестициялық идеяны таңдау халықаралық практикада қолданылған сынаптамаларға негізделуіне болады. Бұл сынаптамалар өзіне келесі мүмкіншіліктерді қосады:
- қайта өңдеуге және ондіріске пайдалануға жарайтын пайдалы жер асты байлықтары және табиғи ресурстардың барлығы;
- демографиялық немесе әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсерінен нарықта жаңа тұрпатты тауарларға сұраныстың өзгсруі;
- импорттың көлемі және құрылымының импорттың орнын басушы өндірісті жасауға бағытталған проектілерді жасауға әсер етуі;
- басқа елдердегі өндіріс құрылымының даму беталысы және тәжірибесі;
- тұтынушы-салаларда өндірісті ұлғайту жоспары жөнінде немесе дүниежүзілік нарықта өндірілген өнімдерге сұраныстың өсуі жөніндегі ақпарат;
- өндірісті әртараптандыру мүмкіншілігі;
- жалпылама өнімдерді шығаруда өзіндік құнды азайту үшін, өндіріс көлемін үлғайтудың қажеттігі;
- жалпы экономикалық жағдай.
Әрине, аталған мүмкіншіліктер негізінде кәсіпкер фирма өте іріленген инвестициялық проектінің идеясын құрауы мүмкін, яғни нақтылы инвестицияны орындау бағытын таңдайды. Егерде таңдалған тұжырымдама .....