Экономика | Қ.Р-да бағалы қағаздар нарығын реттеу. Қор биржалары

Мазмұны
Кіріспе.............................................................................................................................5-6
Негізгі бөлім
1.Бағалы қағаздар нарығының кәсіптік қатысушылар.......................................7-14
2.Бағалы қағаздардың түрлері................................................................................15-18
3.Бағалы қағаздарды шығару және оның элементтері,бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы.......................19-23
4.Бағалы қағаздар операцияларын жетілдіру бағыты.....................................24-26
5.Қ.Р-да бағалы қағаздар нарығын реттеу. Қор биржалары...........................27-29
Қорытынды………………………………………………………………………...30-31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………….……….32
Кіріспе.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы қағаздардың бастапқы рыногінде жүзете асырылады. Онда бағалы қағаздарды шығару және бастапқы орналастыру процестерінде, бір жағынан, эмитенттердің немесе олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушысының және, екінші жағынан, инвесторлар арасындағы қатынастар қалыптасады. Мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы заңдармен реттеледі.
Қазақстанның орталықтанған - жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар - меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі. Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер -Қазақстан Республикасының нарық қатынастары арқылы демокр-атиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70-жылда "социализм" мен "капитализм" деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршендігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол "капитализм" экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлесттеу арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы-несие институттары демоқратиялық негізде құрылған қазіргі нарық - адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарықка қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер. Кәсіпқой қатысушылар ұйымдасқан бағалы қағаздар рыногінде мәмілелерді өз атынан немесе клиенттің атынан, өз есебінен немесе клиенттің есебінен бағалы қағаздарды сатып алу немесе сату арқылы жасайды. Бағаны қағаздардың ұйымдаспаған рыногінде жасалатын мәмілелерді инвесторлардың өздері де, бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушыларының қызметін пайдалана отырып та жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпқой қатысушының бағалы қағаздармен мәміле жасауға өкілеттігі оның клиентпен жасасқан мәмілелерді жасау және орындау үшін қажетті талаптарды айқындайтын шартымен расталады.
Акциялар, облигациялар және уәкілетті органдар бағалы қағаздар деп таныған оның басқа да түрлері, туынды бағалы қағаздар, Қазақстан Республикасының аумағындағы айналысында уәкілетті орган белгіленген тәртіппен рұқсат етілген шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары, ипотекалық куәліктер, коносаменттер және заңдарға сәйкес құжаттардың басқа да түрлері Қазақстаңда бағалы қағаздар рыногінің объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногінің субъектілері (қатысушылары) инвесторлар, эмитенттер, бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылары, өзін-өзі реттейтін ұйымдар болып табылады.
Инвесторлар — өз қаражаттарын бағалы қағаздарға салуды жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар; инвесторлар құрамында бағалы қағаздар қоржынын қалыптастыру үшін өздері тартқан қаржыны пайдаланушы субъектілер болып табылатын институционалдық инвесторларға — инвестициялық қорларға, инвестициялық банктерге, мемлекеттік емес зейнетақы қорларына, сақтаңдыру компанияларына және қызметінің сипатына қарай айтарлықтай ақша қаражаттары жинақталатын басқа арнаулы арналым қорларына маңызды орын беріледі.
Мемлекет Ұлттық банк немесе Қаржы министрлігі арқылы бағалы қағаздар рыногінде инвестор ретіңце іс-қимыл жасайды.
Эмитенттер — қолданылып жүрген заңдарға сәйкес бағалы қағаздар рыногінде кәсіпқой қызметтің бір немесе бірнеше түрін жүзеге асыруға лицензиясы бар занды тұлғалар.
Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік-экономикалық қажеттілікті де және өкімді тең бөлуді де, жалпы коғамдық экономиканы жоспарлы түрде басқарып, меншікті тек "жалпы халықтық" меншік тұрғысынан қарап, халықтың қажеттілігін өтей алмады. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлін нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген.
Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері - экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастры зкономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материаддық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы кағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды.
1.Бағалы қағаздар нарығының кәсіптік қатысушылар.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару — эмиссия — бұл бағалы қағаздарды олардың бастапқы иелеріне — инвесторларга, яғни заңды тұлғаларға және азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
1) акционерлік қоғам құрған кезде және акциялар олардың құрылтайшылары арасында орналастырған кезде;
2) акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
3) облигациялар және басқа борыштық міңдеттемелер шығару жолымен мемлекет, заңды түлғалар, жергілікті билік оргаңдары қарыз қаражаттарын тартқан кезде жүзеге асырылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар — бұл эмиссия шегіңце біртектес белгілерге және риквизиттерге ие болатын, осы эмиссияға арналған бірыңғай ережелер негізінде орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды жарияланған жарғылық капиталды құру және өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында эмитент жүргізеді.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы қағаздардың бастапқы рыногінде жүзете асырылады. Оңда бағалы қағаздарды шығару және бастапқы орналастыру процестеріңде, бір жағынан, эмитенттердің немесе олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушысының және, екішш жағынан, инвесторлар арасындағы қатынастар қалыптасады. Мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы зандармен реттеледі.
Мемлекеттік емес эмиссиялық багалы қағаздар эмиссиясы бағалы қағаздар шығару туралы эмитенттің шешім қабыддауын; уәкілетті органда бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеуді; инвесторлар үшін эмиссия проспектісінде болатын ақпараттарды ашуды; бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды; бағалы қағаздарды орналастыру қорытыңдылары туралы есепті табыс етуді қамтиды.
Ашық орналастыруды жүзеге асыратын ашық акционерлік қоғамдардың акциялары эмиссияланатын мемлекеттік тіркеудің, соңдай-ақ акцияларды шығару және орналастыру қорытындысы туралы есеп беру рәсімі мен тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Акционерлік қоғамдардың — банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың, сақтаңдыру ұйымдарының, бағалы қағаздар рыногінің әуесқой қатысушыларының, бағалы қағаздар саудасын ұйымдастырушылардың, инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялардың және орталық депозитарийдің акцияларының барлық эмиссиялары міңдетті мемлекеттік тіркеуге жатады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттандырылған (документарлық) және құжатсыздаңдырылған нысандарда шығарылуы мүмкін. Бағалы қағаздар шығарудың құжаттандырылған нысаны — бағалы қағаздарда мүліктік құқықтар бағалы қағаздар ұстаушылардың тізіміңде тіркелетін шығару нысаны. Эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару нысанын мемлекеттік тіркеуге табыс етілген құжаттарға тиісті өзгерістер енгізе отырып, эмитенттің жоғарғы басқару органының шешімі бойынша эмитент өзгертуі мүмкін.
Құжаттандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздар иелерінің құқықтары осы бағалы қағаздарды керсетуі арқылы расталады. Құжатсыздандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздар меншік иелерінің құқықтарын тіркеушілер немесе нақты ұстаушылар растайды. Бағалы қағаздарды иелерінің талап етуі бойынша тіркеуші немесе нақтылы ұстаушы оларға бағалы қағаздарға өздерінің құқықтарын растайтын құжаттар беруге міндетті.
Бағалы қағаздармен мәмілелер ұйымдасқан және ұйымдаспаған бағалы қағаздар рыногіңде — қайталама рынокте жасалады. Бағалы қағаздарды сатып алу-сату шарты тараптардың бірінің талап етуі бойынша нотариаддық куәландыруға тиіс.
Кәсіпқой қатысушылар ұйымдасқан бағалы қағаздар рыногінде мәмілелерді өз атынан немесе клиенттің атынан, өз есебінен немесе клиенттің есебінен бағалы қағаздарды сатып алу немесе сату арқылы жасайды. Бағаны қағаздардың ұйымдаспаған рыногінде жасалатын мәмілелерді инвесторлардың өздері де, бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушыларының қызметін пайдалана отырып та жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпқой қатысушының бағалы қағаздармен мәміле жасауға өкілетгігі оның клиентпен жасасқан мәмілелерді жасау және орындау үшін қажетті талаптарды айқыңдайтын шартымен расталады.
Акциялар, облигациялар және уәкілетті органдар бағалы қағаздар деп таныған оның басқа да түрлері, туынды бағалы қағаздар, Қазақстан Республикасының аумағындағы айналысында уәкілетті орган белгіленген тәртіппен рұқсат етілген шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары, ипотекалық куәліктер, коносаменттер және заңдарға сәйкес құжаттардың басқа да түрлері Қазақстаңда бағалы қағаздар рыногінің объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногінің субъектілері (қатысушылары) инвесторлар, эмитенттер, бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылары, өзін-өзі реттейтін ұйымдар болып табылады.
Инвесторлар — өз қаражаттарын бағалы қағаздарға салуды жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар; инвесторлар құрамында бағалы қағаздар қоржынын қалыптастыру үшін өздері тартқан қаржыны пайдаланушы субъектілер болып табылатын институционалдық инвесторларға — инвестициялық қорларға, инвестициялық банктерге, мемлекеттік емес зейнетақы қорларына, сақтаңдыру компанияларына және қызметінің сипатына қарай айтарлықтай ақша қаражаттары жинақталатын басқа арнаулы арналым қорларына маңызды орын беріледі.
Мемлекет Ұлттық банк немесе Қаржы министрлігі арқылы бағалы қағаздар рыногінде инвестор ретіңце іс-қимыл жасайды.
Эмитенттер — қолданылып жүрген заңдарға сәйкес бағалы қағаздар рыногінде кәсіпқой қызметтің бір немесе бірнеше түрін жүзеге асыруға лицензиясы бар занды тұлғалар.
Багалы қағаздар рыногінің қатысушылары — бағалы қағаздар рыногінде кәсіпқой қызметтің бір немесе бірнеше түрін жүзеге асыруға лицензиясы бар заңды тұлғалар.
Бағалы қагаздар рыногі кәсіпқой қатысушыларының өзін-өзі реттейтін ұйымы — бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылары құрған, олардың кәсіби мүдделерін білдіру және қорғау, соңдай-ақ бағалы қағаздар рыногі инфрақұрылымының неғұрлым тиімді жүмысы үшін жағдайлар жасау мақсатымен, олардың ерікті қатысуы негізінде әрекет ететін ұйым.
Бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой өкілдеріне брокерлер, дилерлер, кастодиан, депозитарийлер, андеррайтерлер және басқалары жатады.
Брокер — сыйақы үшін шарт жасайтын, клиештердің тапсырмасы бойынша, солардың есебінен және мүдделерін көздеп бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерді жүзеге асырушы делдал. Ол өз клиенттерінің бағалы қағаздарымен жасалатын операциялар есебін арнаулы шоттарда жүргізеді. Брокер клиенттердің бағалы қағазда-рының нақты үстаушысы ретінде болуы мүмкін.
Дилер — бағалы қағаздарды кейін қайта сату немесе олармен өзге де мәмілелер жасау нәтижесінде пайда табу мақсатымен өз атынан және өз есебінен бағалы қағаздармен мәмілелер жасайтын кәсіпқой қатысушы.
Кастодиан — клиенттердің сеніп тапсырған бағалы қағаздары мен ақшасын сақтау және есепке алу жөніндегі қызметті жүзеге асыратын кәсіпқой қатысушы болып табылады. Ол клиенттердің бағалы қағаздарымен жасалатын мәмілелердің орьшдалуын бақылау және осы мәмілелер жөніңцегі төлем агенті міндеттемелерін орындау, бағалы қағаздардың нақтылы үстаушысы ретіндегі қызметті және басқа қызметтер көрсету міндеттерін жүзеге асырады.
Бағалы қағаздар депозитарийі — бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерді есепке алу және оларды орындау, сондай-ақ бағалы қағаздарды биматериалдандыру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын мамандандырылған ұйым.
Орталық депозитарий — коммерциялық емес ұйым болып табылады және акционерлік қоғам нысанында құрылады. Орталық депозитарий алатын пайда оған қатысушылар арасыңда бөлініске салынбайды, ол оның техникалық дамуына жұмсалады. Орталық депозитарийдің клиенттері брокер-дилерлер мен кастодиандар болып табылады.
Андеррайтер — бағалы қағаздар рыногіңде брокерлік және дилерлік қызметке лицензиясы бар және эмитенттің бағалы қағаздарын онымен жасасқан ережелеріне сай орналастыруды жүзеге асыратын заңды тұлға. Компанияларның басшылығымен бірге андеррайтерлер жаңа шығарылымды тіркеуге әзірлік жүргізеці және құнды қағаздар рыногінде оларды жүзеге асыру кезінде эмитенттің мүдделерін білдіреді.
Өзін-өзі реттейтін ұйымдар коммерциялық емес ұйымдар болып табылады және оларды бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылары қауымдастық нысанында құрады. Олардың негізгі міндеттері бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушыларының тиімді қызмет ету жағдайларын қамтамасыз ету және бұл рыноктегі қызмет ету әдісін сақтау, бағалы қағаздар иеленушілері мен көсіпқой қатысушылар клиенттерінің мүдделерін қорғау, ба-ғалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелері мен стаңдарттарын жасау және олардың сақталуын бақылау болып табылады.
Еліміздің қаржы рыногінде орныға бастаған қатынастарды реттеудің және қадағалау тиімділігін арттырудың біртүтас жүйесін үйымдастыру қажеттігіне байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Ресггубликасының Қаржы рыногін мемлекетгік реттеудің бірыңғай жүйесін үйымдастыру мәселелері" туралы Жарлығы (2002 жылғы 17 мамыр, № 872) қабыдданды. Осы Жарлыққа сәйкес Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Жинақтау зейнетақы қорларының қызметін реттеу женіңдегі комитетінің функциялары мен екілеттіктері Үлттық банкке берілді.
Еліміздің есептік төлем балансын неғүрлым тиімді қалыптас-тыру, неғүрлым пәрменді валюталық реттеу мен бақылау жүргізу үшін Үлттық банктің жаңа бөлімшелері — Толем балансы мен ва-люталық реттеу департаментін және Үлтгық банк басшылығының қызметін қамтамасыз ету жөніңцегі басқарма құрьглған.
Қазақстан Республикасындағы қаржы қызметін мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың біртүтас жүйесіне кезең-кезеңмен көшу қамтамасыз етілуі тиіс.
Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығыкың ең тиімді сапасына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана аталады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы инстигуттары, Қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтары ережелер мен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетіміз нарық қатынастарын қалпына келтіру қажегллігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері- халықтың меншігіне айналдыруы мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыртасып оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшік- тендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта қүру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмяссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық ерлеуді қаржландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйьтмдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады: эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық субъектілері;
-инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері — заңды жене жеке тұлғалар;
-бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
-инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. қорлар;
-қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды...