Қазақ әдебиеті | Жүсіпбек Аймауытұлының « Психология» оқулығы

Мазмұны
§1.Жүсіпбек Аймауытұлының « Психология» оқулығының теориялық мәні.
1.1. Жүсіпбек Аймауытұлының өмірі мен қызметі.
1.2. « Психология» оқулығының 20-30жылдардағы мәні.
1.3. « Психология және өнер таңдау» еңбегінің жалпы мазмұны.
Қорытынды.
§2. Жүсіпбек Аймауытұлының « Психология» оқулығының іс-тәжірибедегі мәні.
2.1. Адамның қылығын қалай зерттеудің анализі.
2.2. Қазіргі заман психологиясындағы зерттеу әдістері.
Қорытынды.
Қазахалхының рухани өміріне үлкен үлес қосқан Жүсіпбек Аймауытұлының алар орны айрықша. Ақиқатын айту керек, көрнекі қаламгердің өмірбаяны хақында қазірдің өзінде түрлі пікірлер бар. С.Мұқанов « XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінде (1932) 1893 жылы туды , Ә.Тәжібаев: Жүсіпбек-баянауылдық, 1896 жылы туған» десе, С.Сәдуақасовтың сұрақтарына қайтарған жауабында қаламгердің өзі сиыр жылының аяғында (1890)… тусам керек» дейді.
Жан-жақты өнер иесі, сегіз қырлы, бір сыр лы дарын, романшы, драмашы, ақын, аудармашы, зерттеуші Жүсіпбек Аймауытұлы 1889 жылы, қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Қызылту атрабында туған. Ә кесі Аймауыт кедей болғанымен, арғы аталары Дәндебай, Қуандар-текті, дәулет, абырой біткен, ел арасындағы білікті кісілер. Жасге туған бауырлары Ахмет, Жақыпбектер секілді арабша хат тану, оқу үстіне, ағаш шеберлігі, темір ұсталығы өнерлерін қатар үйренеді. Он бес-он алты жасында өзі ұмтылып, үй ішінің рұқсатынсыз Павлодарға қашып барып, орысша-қазақша екі класты мектепке түседі, бір жағынан бала оқытып, қаражат таба жүріп, оқуын 1914 жылы бітір еді де, Семейдегі оқытушылар семинариясына оқуға түседі, оны 1918 жылы аяқтаған. Халық ағарту комиссариатының коллегия мүшесі болу, « Қазақ тілі» газетін редакциялау, «Ақ жол» газетінде істеу, Шымкенттегі педагогика техникумының директорлығы-мұның бәрі Жүсіпбек Айауытұлының жаңа өмірді орнықтыру жолындағы күрес жолын,Өмір белестерін көрсетеді.
-17-
Ж. Аймауытұлының «Психология» оқулығының іс-тәжірибедегі мәні.
Адамның қылығын қалай зерттеудің анализі.
2.1. Жанды зерттеудің әдістері.
Бір қарағанда біздің әрқайсысымызға оңай, тіпті таныс сияқты болып көрінетін жәйт күнбе-күнгі психикалық өмірімізге мұхият үңіліп қарасақ,өзіне тән заңдылықтары бар аса күрделі қасиет. Адамның психологиялық ерекшеліктерін білу үшін, осы ғылымның зерттеу әдісімен танысуымыз керек. Әр ғылымның өзіндік ерекшеліктеріне қарай дербес зерттеу әдісі бар. Осы әдістер арқылы сол ғылымның сан алуан заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады. Егер ғылымда өзіне тән әдіс,яғни зерттеу әддістері болмаса, ол нағыз ғылым болудан қалады. Басқа да ғылымдар тәрізді психология ғылымының да өзіне тән әдістері бар. Бұл әдістер осы ғылымның көп жылғы даму жолында түрлі тексерулерден өтіп, сұрыпталу арқылы қалыптасқан.
Сондықтан да бұл тарауда Жүсіпбек Аймауытұлының « Психология» кітабынан жарық көрген « Адамның қылығын бақылау деген» тақырыбы сөз болмақ.
Аймауытұлының адамның қылығын зерттеуде бақылау әдісін және сұрау-жауапты (анкета-әдісі) қалайша пайдаланатынын және оның кейбір кемшіліктерін, байқаған фактілер мен мәліметтерді қалай жазу керек екендігін жүйелі түрде көрсеткен.
Аймауытов басқа да ғұламалар айтқандай, қандай болмысты зерттеу болса да, ол болмысты бақылаудан тумақ деп атап өткен.
Ол, адамның қылығын бақылау деп-бақыланушының амалдарын жүйелеп, кемітпей қадағалап, назар салып, байқап отыру сонымен бірге ол амалдарға әсер берген сыртқы жағдайлардың өзгешелігін және бақыланушының қызмет ағымдарын зерттеу деп көрсеткен.
Ол алдымен бақылау жоспарды жасап алуды және нені бақыламақпыз, қай жағына көбірек назар салу керектігін жалпы қысқаша нобайын белгілеу кертектігін айтады.
Аймауытов өз еңбегінде балалардың қалай ойлайтынын « балалардың ойыны» деген тақырыбында қарастырады. Мұнда ойын кезіндегі баланың шығармашылығы, еліктегіштігі қандай екендігін, қандай уақытта құштарланатынын қарап жоспар керектігін айтады. Осы жоспар арқылы бақылауға кірісу керек дейді.
Зерттеуші тәжірибелі бақылауды кәдімгі, табиғи. Жабайы деп бөледі. Ол тәжірибелі бақылауға былай анықтама береді. Яғни бақыланатын құбылыстың жағдайын жабайы түрге айналдырып, «жалпы күрделі құбылыстар шумағынан бөліп алып», білім мақсатымен бақыланатын құбылыстардың шарттарын өзгертіп бақылау. т.б. және тжерттеуші жәй бақылаумен тәжірибелі бақылауға мысал келтірген. Ол жәй бақылауға, кемпірқосақты бақылауды оның түстерінің қалай реттеліп қосылып тұрғанын, тағы сондай белгілерін қарастыруды жатқызады.
Ал тәжірибелі бақылауға келтірілген мысалы мынадай: Мұнда біздің байқайтынымыз жоғарыдан құлаған нәрсенің тез не баяу құлауына ауаның қарсы күші қандай әсер беретіндігі. Ол үшін іші қуыс жұмыр шымыр түтіктің ішіндегі ауаны ауа тартатын насоспен тартып шығарып тастаймыз. Сондай ауасын
-18-
шығарып тастаған ауасыз бос көлемдікте нәрсені құлату керек. Көрсек ауасыз бос көлемдікте барлық үлкен, кіші, ауыр, жеңіл нәрсенің құлау жылдамдығы бірдей болып шыққан.
Ал енді сол нәрселерді ауасы бар көлемдікте құлатқанда бірі жылдам, бірі баяу құлаған. Мұнда қарандысы кішкене ауыр нәрселер жылдам құлаған, ал көлемі үлкен жеңіл нәрселер баяулап жерге түскен.
Автор тағы бір мысал келтіріп өткен. Яғни адам ойының ұшқырлығы неден болатыны жайында. Оның ойынша адам ойының жылдамдығына немесе баяулығына дененің шаршағандығы әсер етеді, зерттеуші бақылаушыны алып қарастырған. Экспериментте бақылаушы шаршағандығын білдірмеуі де мүмкін екендігін айтады.
Сол үшін осы уақытта бақылаушыны мүмкін болғанша түрлі құбылыстардан босату керектігін, ондай құбылыстарды мүлде болдырпауын атап өткен.
Автор бізге нені білу керек?-деген сұрақ қойып, оны былай түсіндіріп кетеді. Яғни адамға ешқандайда сырттан құбылыстар әсер етпегенде дененің қажығандығы ойға қандай сүрең беретіндігін білу керек екендігін атып кеткен. Осындай халге келтіріп алған жан кейін, бір заттас есептер (мәселе) беріп бақылаушының ойын жұмысқа келтіреді. Мысалы: Бір цифрлы сандарды ойша қосқызған. Ойдың бұл жұмысын әдейі шаршатқалы берген дене жұмысынан бұрында, соң да болу керектігін айтады. Ол ойдың ұшқырлығын айрықша электр сағатымен өлшеген.
Сонымен тәжірибе арқылы осындай мәселені шешкен.
Автор тәжірибелі психологияның тағы бір артықшылығының барын, жәй бақылаудан оның дәлдігін, анықтығының артығырақтығын айтады. Неғұрлым бақылау көп бола берсе, соғұрлым оның дәлдігі де арта бермек. Бақылау саны аз болған сайын, түрлі көлденең әсерлерден құтылу мүмкіндігін емес, бақылау көп болса ондай көлденең әсерлер теңгеріледі. Мәселен, ойдың шабандауын тәжірибе еткенде, дененің шаршағандық салдарынан басқа тағы да бір көлденең әсерлер қабаттала беруі мүмкін. Бақылауды көбейтсек, төтеннен киліккен әсерлердің маңызы кеміп, азайып кетеді дейді.
Автор сұрау ( анкета) әдісіне де тоқталған. Бұл бақылауда деп,- жазады ол, өзге де жолдарды байқап көру керектігін айтқан. Яғни өз бақылауын місе тұтпай керекті маткриалды көп жинау үшін, бақылап берсеңіз екен деп өзгелерден де өтінуіне болады. Балалардың ойнағанын, оқығанын білуді қалап, мен оларды бақылап берсеңіз екен деп, тәрбиешілерден сұраймын. Оларға бақылаудың жұмыстарын жіберемін дейді.
Мұнда зерттеуші олардың бақылағанына да соқыр сене беруге болмайтынын және азды-көпті сын көзбен қарау қажеттігін ескертеді.
Яғни мен сұраған бақылаушыларым қаншалықты сенімді? Менің айтқандарымдай анықтай алды ма? Олардан жинаған мағлұматтарымнан біртектес бағалы дерек алуыма болады ма? Деген сұрақтарды қоя отырып, қайтсе де сұрау қажет деп айтып өткен.
Әдебиеттері.
1. Құбағұл Жарықбаев. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. Алматы « Білім» 2000.
2. Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология. Алматы « Рауан» 1995.
3. Рахымжан Сағымбекұлы. Жүсіпбек. ( Жүсіпбек Аймауытұлының өмірі мен қаламгерлік қызметі.) Алматы. « Санат» 1997.
4. Құбағұл Жарықбаев. « Бес Арыс».
5. Жарықбаев. Қ. Жалпы Психология. Алматы 2004.
6. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы.
7. Қ. Жарықбаев. «Қазақ психологиясының тарихы.»Алматы. Қазақстан. 1996.
-2-
1.1. Ж.Аймауытұлының өмірі мен қызметі
Демократиялық тағылымдарының бірі-халхымыздың тарихы мен тағдырына, әсіресе, мәдени-рухани әлеміне үлкен үлес қосқан тұлғалардың есімі мен еңбегінің қайта оралуы. Осы орайда, қазақ халхының рухани өміріне үлкен үлес қосқан Жүсіпбек Аймауытұлының алар орны айрықша.
Ақиқатын айту керек, көрнекі қаламгердің өмірбаяны хақында қазірдің өзінде түрлі пікірлер бар. С.Мұқанов « XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінде (1932) 1893 жылы туды , Ә.Тәжібаев: Жүсіпбек-баянауылдық, 1896 жылы туған» десе, С.Сәдуақасовтың сұрақтарына қайтарған жауабында қаламгердің өзі сиыр жылының аяғында (1890)… тусам керек» дейді.
Жан-жақты өнер иесі, сегіз қырлы, бір сыр лы дарын, романшы, драмашы, ақын, аудармашы, зерттеуші Жүсіпбек Аймауытұлы 1889 жылы, қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Қызылту атрабында туған. Ә кесі Аймауыт кедей болғанымен, арғы аталары Дәндебай, Қуандар-текті, дәулет, абырой біткен, ел арасындағы білікті кісілер. Жас күннен Жүсіпбек бірге туған бауырлары Ахмет, Жақыпбектер секілді арабша хат тану, оқу үстіне, ағаш шеберлігі, темір ұсталығы өнерлерін қатар үйренеді. Он бес-он алты жасында өзі ұмтылып, үй ішінің рұқсатынсыз Павлодарға қашып барып, орысша-қазақша екі класты мектепке түседі, бір жағынан бала оқытып, қаражат таба жүріп, оқуын 1914 жылы бітір еді де, Семейдегі оқытушылар семинариясына оқуға түседі, оны 1918 жылы аяқтаған. Халық ағарту комиссариатының коллегия мүшесі болу, « Қазақ тілі» газетін редакциялау, «Ақ жол» газетінде істеу, Шымкенттегі педагогика техникумының директорлығы-мұның бәрі Жүсіпбек Айауытұлының жаңа өмірді орнықтыру жолындағы күрес жолын,Өмір белестерін көрсетеді.
-4-
1.2. «Психология» оқулығының 20-30 жылдардағы мәні.
Кітап 12 тараудан, 102 параграфтан тұрады. Мұндағы негізгі тараулар мен параграфтардан бізге сол кездегі бүкіл әлемдік психологияның, сондай-ақ орыс психологиясының белгілі өкілдерінің негізгі идеялары жаңадан түлегені белгілі. Мәселен, психология пәніне діннің әсері қандай, бұл жөнінде діни түсінікпен қатар, даналық және эксперименттік психология жанды қалайша түсіндіретініне тоқталып, бұларды қазақ оқырмандарының ұғым-түсініктері деңгейін ескере отырып баяндайды. Аймауытұлы «Психологиясының» 80-82 беттерінде баяндалатын «Адамның айуаннан өзгешелігі» деген параграфта да осы кітаптың негізгі бір түйінді мәселесі қозғалған. Автор Аристотель айтқандай, адамды жәндік деп атайды. Әрбір жәндікте деп жазды Аймауытұлы,-болатын сыртқы әсерге қозу, іске ұмтылу сипаттары адамда бар. Жәндіктікі тәрізді, адамның қылығы да көбінесе соқыр сезімді, әдетті қозғалыстардан тұрады. Оның да ең күшті соқыр сезімдері: тамақтану, балалау, бас қорғау. Адамда жәндіктер секілді қоғамдасып жасайтын жануар. Жәндік сөзін жиі қолдануына қарағанда, Аристотель Аймауытұлына ерекше әсер еткен секілді. Адамды сөйлейтін жануар деу Аристотель заманынан айтылып келе жатқан дәстүрлі түсінік. Ж. Аймауытұлы өз ойын былайша жалғастырады: «Адамның қылығы да еліктеу, қоғамға ыңғайласу арқылы көзге көрінеді. Адамның да айуанның да рух қызметтері сайып келгенде шартты рефлекске айналады. Ендеше, әр алуан сөйлеген сөздер адамның қылығын ашуға кілт тауып береді. Адамның жануардан мынадай ерекшеліктері бар, адам өзгеше саналы айуан, маймылдар орманда, ағаштың басында жүреді, қолдарымен бұтақтан-бұтаққа жабысып, секіріп, денесін едәуір тік ұстайды. Аймауытұлының осы тұжырымы Ф.Энгельстің «Маймылдан адамға айналудағы еңбектің ролі» атты кітапшасынан алғаны байқалып тұр. Бір кезде ертедегі маймылдар жерге түсуге тура келген деп жориық. Әрине, жерге түскен соң қозғалу керек. Денесін бұрын да тігірек ұстайтын маймыл қозғалатын болған соң қолымен ешнәрсе ұстамай, жердің әуесіне ыңғайланып жүретін болған. Заман өткен сайын денеде түрліше өзгерістер бола берген. Бірінші денені тік ұстап, табанын жалпағынан баспақ, ағашқа өрмелеуге қызмет ететін қолдың бірнеше бұлшық еттері қызметі азайған соң жоғала бермек. Осылайша Ж.Аймауытұлы еңбектің арқасында біртіндеп маймылдардың адамға айнала бастағанын, осы арада қолдың қызметіне еңбек құралдарын жасаудың маңызына тоқталған Ф.Энгельс ойларына зер салып өтеді. Адамның арғы тегіне көз жіберсек,-деп жазды Аймауытұлы,-тік жүрудің арқасында біртіндеп, өте сезінгіш, құбылмалы күйге түскен. Осыдан барып жүйке саласының өте нәзіктігі, әсіресе қасты, қабақты ашып-жабатын, мұрынды тыржитатын, ауызды жоғары – төмен қозғайтын, тағы осы секілді беттің кейіпін өзгертетін уақ еттердің жетілуі пайда болған. Ж.Аймауытұлының осы пікірлерінің барлығы да ғылыми шындыққа сәйкес келетін тұжырымдар.Бет қимылы, қолдың қозғалысы, дауыстың сөзге айналуы, бұлардың бәрі қоғамдық сипат алуға зор ықпал еткен. Адамның айуаннан тағы бір басты ерекшелігі оның денесінде түгі, жүні жоқ, жалаңаш. Бұл жайт қозуды, әсер алуды күшейтеді.Неғұрлым тері жұқа, тәу етек, жалаңаш болса, соғұрлым сырттан әсер алуға қабілеттілік күшті болады. Алған әсерді миға көбірек жіберуге жағдай
-5-
жасайды. Автордың пікірінше, денеің жалаңаштығы ми көлемін ұлғайтуға да себеп болған.Адамның миы маймылдың миынан үш-төрт есе үлкен. Басқа жүйке салаларына қарағанда үлкен мидың салмағы адамда анағұрлым басым келеді. Әсіресе адам миының сұрғылт заттары өте күшті жетілген. Адам миы қабығындағы қозғаушы тетіктерде ерекше жетіле-ген. Осы тәрізді анатомиялық-физиологиялық ғылыми түсініктер қазақ оқырмандарына тұңғыш рет Ж.Аймауытұлының «Психологиясы» арқылы жеткені хақ.Психология кітабының келесі бір көңілге ұялайтын, қазіргі ғылыми тұжырымдарға өте-мөте жақын жері « Денедегі мүшелер, олардың қызметтері» туралы мәліметтер. Бұл жерде автор жоғары жүйке саласына арнайы талдау жасайды. Жүйке саласы дегеніміз ми, жұлын, сол екеуінен тарайтын бұтақтар. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы-үлкен ми. Мида үнемі қозу жүріп отырмаса, жан күйі де көрінбейді.Мидағы өзгерісте әр. кезде алуан-алуан сипатта жүріп отырады, осыған орай жанның ағысы да түрлі-түрлі болады. Ми кінараттанса, яғни зақымданса, жан шындықты дұрыс бейнелей алмайды.Барлық жан күйінің кілті де мидың қолында. Бұрынғы психологтардың жанның қожасы ми дегені дұрыс. Ми дегеніміз-күлліденедегі қызметтерді басқарып тұратын тетік. Жүйкеніңң бәрі мидан тарайды. Жүйке сырттан алған хабарды миға жеткізеді, мидың бұйрығын шетке таратады. Миды телефон станциясына ұқсатуға болады. Пәлен үйдің номерімен қос деп станцияға сылдыратса, ол дереу қосып жібереді. Бірақ мидың бұдан айырмашылығы бар. Станция тілеген жерімен өзі сөйлесе алады. Ми олай емес. Сырттан я шеттен хабар алмай, өз бетімен бұйрық бермейді. Миды ортақ үкіметпен салыстыруға болады. Пәлен жерде бір залым молда немесе ишан елге өтірік лақап таратып, мал жинап жатыр деп бір адам орда өкіметке хабар берсе, орда үкі мет ол адамды ұстап, сотқа тарт деп, дереу милицияға бұйрық етеді…
Аймауытұлының осынау түйіндері ми қызметін қарапайым қазаққа жеңіл тілмен түсіндірудің тамаша үлгісі. Автор жүйке саласы көзге көрінбейтін заттардан құралатынын оның «нейрон» деп аталатынын да дұрыс көрсеткен. Нейрондар,-дейді ол-біріне-бірі қайнасып, тұтасып кетпегенмен, арасы бірігіп тұрады. Сол біріккен нейрондар шілтер «клетка» туғызады. Бұл жерде клетка деген ұғымды шілтер деп автор төл тілімізге тұңғыш рет ұсынып отыр. Шілтердің дәні (ядро) болады; шілтерден бұтақтар тарап, кейбірі ұзарып кетеді. Сонымен, жүйке дәні бар, бұтағы бар шілтерден құралады деп айтсақ дұрыс болады. Кітапта шілтердің атқаратын функц иясы, оның құрылысы т.б. осы сек ілді мәселер баяндалады. Автордың түсінігінде ми сабағында жұланнан кейін ұзынша ми, онан кейін ортаңғы ми, мидың ішкі құрылысындағы көру түймесі, төрт төбешік; кішкене ми, үлкен ми жөніндегі мағлұматтары қазіргі жоғары жүйесі физиологиясының негізгі түсініктерімен сәйкес келіп отырады. Ол жұлынның ұзынша, ортаңғы, аралық мидың атқаратын қызметіне тоқтала келіп, адамның қарапайым психикалық тіршілігіне қатысып отыратын рефлек стердің сыр-сипаттарын да дұрыс көрсеткен. Жүйке саласының қызметіне тоқталғанда ондағы қозу, тежеу процестерінің атқаратын қызметтеріне тоқтаған.
Ж. Аймауытұлы осы параграфта психологияның адамның сыртқы мінез құлықтары туралы ғылым екенін тағы да айта келіп, әр түрлі қимыл .........