Құқық | Кылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесіндегі сот тергеуінің ролі

Мазмұны

Кіріспе.
1. Қылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі
1.1. Сот тергеуі- басты сот талқылауының негізгі бөлімі ретінде.
1.2. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа сатыларымен ара-қатынасы.
2. Кылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесіндегі сот тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелері толық, жан-жақты, объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс анықгаудың маңызы.
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.
2.3. Сот тергеуін шектеу.
2.4. Сот тергеуін аяқгау және қайта жаңғырту.
3. Кылмыстық істердің кейбір санаттары бойынша жүргізілетін сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша іс қарағандагы сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.2. Сот тергеуінің қысқартылган тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. Кылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі.

1.1. Сот тергеуі - басты сот талқылауының
орталық бөлігі ретінде.

Қылмыстың тез және толық көлемде ашылуы және қылмыстылардың қылмыстық жауапкершілікке тартылуы — бүл әділ сот талқылауы мен қылмыстық ізге түсу органдары және соттың занды әрекетінің нәтижесі. Және бұл нәтиже қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық зандардың толығымен және дүрыс орындалуымен байланысты екені даусыз. Процессуалдық нормалар дәләлдемелерді
Зерттеу пәні болып әрқашан да объективті шындыкты анықгау тұрады. Объективті шындыкты аныктау- бүл қылмыс жасады деп айыпталған адамның бүл қылмысқа кдтысы барлығын немесе кінәлі немесе кінәлі емес екендігін анықгаудан түрады. Объективті шындықгы дүрыс анықгамау — бүл сот қателігі болып табылады. Және бүл қателіктердің қомақгы зардапқа үшырататынын аңгару қиын емес. а1Аддын-ала тергеу қылмыс жасағаны үшін айыталған адамның айыталғанына деген сенімді қалыптастырады. Немесе бүл ыктималдық деп аталуы мүмкін". Бүл — көрнекті процессуалист А.Л. Ривлиннің пікірі. Ол осы ыктималдық істі сотта мәні бойынша қарауға негіз болады немесемүмкіндік береді деп көрсетті. Ал сот талқылауы айыпталушының айыбының ықтималдылығын емес, нақты айыбының бар екенін немесе жоқ екенін анықтайды.
Басты сот талқылауы — бүл қылмыстық процестің стадиясы ретінде бірін-бірі кезекпен ауыстыратын бес бөлімнен түрады. Олар: дайындық бөлімі, сот тергеу, сот жарыыссөзі, сотталушыныың соңгы сөзі және үкім шығару. Бүл аталған бөлімдердің өзіндік зор маңызы бар және өзіндіқ мақсаттарымен ереюделенеді. Бүл қөрсетілген бөлімдер әдебиеттерде "сот талқылауының қүрылымдары" және "сот талқылауының тәртібі" деген атаулармен аталады. Жалпы, сот тергеуінің басталуы үшін дайындық бөлімінде жүргізілетін жүмыстардың толық және дүрыс болуы міндетті. Осы жағдайлар толық орындалған қезде ғана сот тергеуін жүргізуге жол беріледі. Бүл жерде сот басқа қатысушылармен бірге қаралып отырған істегі барлық жағдайды зерттейді. Осы сот тергеуінде алдын-ала тергеу қезінде және айыптауга негіз болган дәлелдемелер тексеріледі және сотпен қабылданады немесе іске қатысы жоқ мән-жайлар ретінде,
3 Перлов И.Д. Судебное следствие в советском уголовном процессе. М., 1955,248-6.

ҚР ҚІЖК-нің 311-бабының 3-тармагына сәйкес алынып тасталуы мүмкін. Сот үкімі- тек сот мәжілісінде зерттелген мән-жайларга ғана негізделуі керек. Осыған байланысты басты сот талқылауы қылмыстық процестің маңызды стадиясы болса, ал сот тергеуі - басты сот талқылауының маңызды бөлігі болып табылады. Және сот тергеуінде сот пен басқа іске қатысушыылардың іс бойынша шындықты днықгауға, дәлелдемелерді негіздеуге бағытталған эрекеттерінің басым бөлігі көрініс табады.
Көрнекті процессуалист И.Д.Перлов: "Дәлелдемелерді ! ексеру мен зерттеу — бүл сот тергеуінің және өзіне тән пәні Солып табылады. Осы маңызды ережеден ауытку қылмыстық Іс жүргізу заңын өрескел бұзу болып табылып, үкімді озгертуге негіз болады"4,- деп және сот тергеуінен тыс алынған дәлелдемелер үкім негізіне салынбайды және дәлелдемеліқ күшқе ие болмайды деп көрсетті.

1.1. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа стадияларымен ара-қатынасы.
Осыған байланысты қылмыстық процестің мақсаты ретінде қүқық қорғау органдарының арасындағы нақты үйлесімді қарым-қатынас көрініс табады. Ал қылмыстық сот өңцірісінің мақсаты-істің мән-жәйін толық, жан-жақты зерттелгенде, шыңдығында неге қол жеткізілді және сотқа дейінгі іс жүргізу және бірінші инстанция сотында қаралган, анықгалган мән-жәйлар мен әрекеттердің дүрыстыгы болып табылады. Қылмыстық істің қозғалуы бүл қылмыстық процестің стадияларының орналасу ретімен және жүргізілген әрекеттердің осы стадияларға сәйкес келуімен тығыз байланысты.
К.Бегалиевтің айтуынша: "алдын-ала тергеу, яғни, алдын-ала тергеу деп айтылуына байланысты, бүл тергеудің қорытындылары түпқілікті сипатқа ие болмайды. Ягни, қылмыс жасаған адамды қылмыскер деп шыққан сот үкімі арқылы гана тани аламыз."5 Осыган байланысты сот тергеуі мен алдын-ала тергеудің байланысы мыынадан көрінеді: шындық анықталса, алдын-ала тергеуде онда сөз жоқ сот тергеуінде бүл шындық өз көрінісін табуы керек. Осыған байланысты істі сотта қараудың қорытындылары — бүл алдын-ала тергеудің қорытындыларының негізділігіне өлшем болатын фактор деп көрсеткен жөн. Алдын-ала тергеу — бүл сот талқылауында пайдалануга багытталған дәләлдемелерді табуға, процессуалдық түрде бекітуге бағытталган. Ал сот тергеуінде негізінен алдын-ала тергеу кезінде жиналган материалдар зерттеліп, қаралады. Осыған байланысты, соттың занды, негізді үкім шыгаруға деген мүмківдігін алдын-ала тергеу кезінде жиналған дәлелдемелердің толықгығы, дүрыстығы қамтамасыз етеді. Бүл жерде тікелейлік принцип! орын алып отыр. Бүл принцип — зерттелмеген дәлелдеменің сот үкімінің негізіне салынбайтыңдығы деген ережені туындатады.
Бір жағынан Караганда, алдын-ала тергеудегі істелінген жүмысты, оның маңызын сот тергеуінде багалау мүмкін емес.
Бір жағынан, басты сот талқылауыын тағайындау сатысында айыптауды өзгертуге егер айыптау
қыылмыстық іс жүргізу заңдарының жаңа институты болып табылады. ҚР.
Апелляциялық өндірістің қатысушылары басты сот талқылауының қатысушыларының қүрамымен эр кезде еәйкес келмейді. К^ылмыстық іс жүргізу зандары — апелляциялық өндірісте прокурор мен жеке айыптаушының қатысуын міндеттейді. Бірақ бүл жерде шағым немесе наразылық осы түлғалардың әрекетіне қатысты болуы керек. Кей кезде іс үшін керек болса қорғаушының қатысуын ҚІЖК —нің 408-бабының 3-тармағы міндеттейді. Ал
Сот тергеуі — бірін-бірі кезектілікпен ауыстыратын процестің сатыларының ортасында тұрғандыктан бұл сатылармен басты сот тальдылауының басқа сатылармен қанша байланысты болса, сонша байланысты. Осындай қылмыстық процестің институттары мен сатыларының үндестігі мен өзара байланысы — соттық дәлелдемелерді зерттеу, тексеру, бағалау сияқгы сот тергеуі кезінде әрекеттерінің нәтижелі болуына қызмет етеді.
2. Кылмыстық іс бойынша дәледеу процесіндегі сот тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелерді толық, жан-жақгы, объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс анықгаудың маңызы.

Сот тергеуі басты сот талқылауының маңызды бөлігі ретінде бірқатар маңызға ие. Соның ішінде қылмыстық істер бойынша дәлелдеу процесінде сот тергеуінің маңызы жоғары. Айыпты адамды қылмыстық жауапқа тартып, оны қінәлі деп тануға тек Республика заңдары соттарға ғана құқық берген. Осы қүрметті міндетті жүзеге асыру үшін сот заңмен көрсетілген реттерде істің мөе-жайын толық, жан-жақты, әділетті зерттеу үшін барлық шараларды қолдануға міндетті. Ал қөрсетілген сот әрекеттері басты сот талқылауы қезінде жүзеге асатыны белгілі. Басты сот талқылауы дегенде оның құрылымдық бөлшегі - сот тергеуін де айта қету қерек. Осыган бай ланысты қылмыстық ізге түсу органдары мен соттардың арасындағы тығыз байланысты осы органдардың іс-әрекетінен қөргенімізбен, эсер етіп түрған күшіндегі зандар немесе заңнамалар — іс бойынша қатысушы субъектілердің әрқайсысына деген өзіндіқ қөзқарасты ұстануды сотқа ерекше құқық ретінде берген. Соттың дербестігі және оның қылмыстық процестегі орны мен атқаратын қызметтеріне байланысты сотқа іс бойынша шындықты анықтауда қылмыстық ізге түсу мен тергеу оргаңдарына қарағанда басым күшқе ие болады.
Сот дербестігін анықтап, ашып көрсетсек, ол мынадан көрінеді:
1. Сот алдын-ала тергеу органдарының, прокурордың қорытындысымен байланысты емес және тәуеді де емес. (ҚЖК-нщЗОЗ,307,311-баптары.).
2. Сот тараптардың көзқарастарымен байланысты емес және оған төуелді де емес. Сонымен қатар іс бойынша шындықты анықтауда өзіндіқ шаралар қолдану — соттың құқығы болып табылады(ҚР ҚІЖК-нің 24-6.,3-т.).
3. Сот алдын-ала тергеу органдары үсынган дәледдемелер көлемін тәуелді емес және занды бүзып алынған дәлелдеменің күшін жоюға міндетті және қүқылы(ҚІЖК-нің 300-б.,1-т.; 301,343,2-т.). Сондай-ақ, жаңа дәлелдемелер жинауға, зерттеу жүргізуге заң тиым салмайды (ҚІЖК-нің 354,355,356,359,360-6.)
4. Сот сот үкімін тек сот мәжілісінде зерттелген дәлелдемелерге ғана негіздей алады (ҚІЖК,ЗІІ-б.З-т. ) Дәлелдеу зерттеу тәртібін анықтау — сот тергеуінің бастапқы әрекетіне жатады және мұндай тәртіпті дұрыс белгілеу сот тергеуінің алдындағы басты міндет- іске қатысы бар фактілі жащайды зерттеуге мүмкіндік туғызды. Сонымен, ҚР ҚІЖК төмендегідей процессуалдық әрекеттерді сот тергеуіндегі бастапқы әрекеттерге жатқызады:
А) жеке айыптау және жеке жариялы істері бойынша айыптаушыға тағылып отырған айыптың мәнісін айыптаушының түсіндіруі немесе айыптаушы болмаған жағдайда сот хатшысының түсіндіру әрекеттері; жеке жариялы істер бойынша айыптың мәнісін прокуродың түсіндіруі. Егер істі алдын-ала тындау кезіндегі айыптау өзгеретін болса, онда айыптаудың өзгеретіңдігі туралы соттың қаулысын сот хатшысының жариялау әрекеті(УПК,345-б.).
Б) Сотталушыға тағылып отырған айыптың мәнін түсіндіру (ҚР ҚІЖК, 346-Іт.) В)Сотталушының оған тағылып отырған айыпқа қатысты жөне іс бойынша азаматтық талап берілсе, азаматтық талапқа қатысты көзкарасын анықтау(ҚІЖК-346-б.). Г) Дәлелдемелерді зерттеу тәртібін анықтау(ҚР ҚІЖК, 347-б.). ҚР ҚІЖК-нің345-бабы бас сот тергеуі - мемлекеттік айыптаушының айыптау қорытындысын немесе айыптау хаттамасын, ал жеке айыптау істері бойынша шағымды жеке айыптаушының немесе оның өкілінің жариялауымен басталады. Айыптау қорытындысын немесе айыптау хаттамасын жариялағаннан соң, ал жеке айыптау ісі бойынша айыптаушының Іпағымын жариялағаннан соң, судья әрбір соттаушыдан айыптың мәнін түсінғенін сүрайды.
Сонымен бірге, сот сотталушының жауап бермеуі оған зиян әкелмейтінін ескертуі қажет. Қылмыстық іс жүрғізу заңында сонымен қатар егер сотталушы жауап берсе, өз жауабын түсіндіріп беруге құқылы екендігін көрсетеді (346-2). Ал тараптар мен сот өз кезеғінде сотталушының көзқарасын немесе ұстанған бағытын аныктау үшін сотталушыға сүрактар қоюға құқьіқты. Өзіне тағылған кінәға байланысты сотталушының жауабы — сот терғеуінің тәртібін белғілеу кезінде сот пен тараптардың есепке алатын жағдайы болып табылады. Жоғарьща айтылғандай іс бойынша азаматтық талап мәлімдеғен болса, онда азаматтық талап қоюшыдан өз талабын қолдайтындығын және азаматтық талаптар ретінде танылған сотталушыдан аматтық таланты мойындайтындығын сот ісін жүргізуші сұрауы тиіс. ВуЖК-нің 347-бабы, 2-тармағына сәйкес, дөлелдемелерді зерттеу тәртібі тараптардың келісімімен сотпен телгіленеді. Бірақ бүл жерде қьшмыстық іс жүргізу заңы дәлелдемелердің зерттеу тәртібін өзі белғілеп беретінін де үмытпау керек. Ол біріншіден — сот талқылауына қатысушылардың заңды мүдделері мен құқықтарының қорғалуын; екіншіден, сот өндірісіндегі сайысушылық және тең құқықтылық принципінің жүзеғе асырылуын қамтамасыз етеді. Сонымен, заң төмендегідей дәлелдемелерді зерттеу тәртібін анықтайтын ережелерді көрсетеді:
1) Сот тергеуінде тараптардың үсынған дәлелдемелері зерттеледі (347-1);
2) Бірінші болып дәлелдемені айыптау тарабы үсынады(347-2);
3) Сотталушы соттың рүқсатымен сот терғеуінің кез-келғен уакьітында көрсетімдер бере алады (347-3);
4) Жәбірленуші соттың рүқсатымен сот терғеуінің кез-келғен уақытында көрсетімдер бере алады (350-2).
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.

Жалпы сот тергеуін басты сот талқылауының бөлімі ретінде білеміз. Ал сот тергеуінің өзі қүрылымы жағынан үш (3) қүрамды бөліюсе бөлінеді:
А) Дәлелдемелерді зерттеу басталғанға дейінгі соттың бастапқы әрекеттері; оларға: айыптаушыга айыптың мәнін түсіндіру; айыптаушының өзіне тагылған айыппен азаматтық талапқа (егер мәлімделген болса) деген позициясын анықтау; айыптаушымен бірге оның тағып отырған айыбының мазмұнын көрсетіп беру және дәлелдемелерді зерттеу тәртібін белгілеу; Б) іс бойынша дәлелдемені зерттеу;
В) сот тергеуінің соңы немесе сот тергеуінің қорытынды бөлігі. Сот тергеуінің бастапқы бөлігі мен қорытынды бөлігінің ортасындағы дәлелдемені зерттеу іс бойынша сот тергеуінің негізгі бөлігі болып табылады және бүл бөлімде істің жағдайларын зерттеу жаңа, өзіндік сипатқа ие болады. Дәледдемені зерттеу қорытындылары - үкім шыгару үшін жалпы негіз болып табылады.
Сот тергеуіндегі дөлелдеу пөні болып төмендегі көрсетілгендер табылады:
А) Алдын-ала тергеу және анықтау органы жинап, тапсырган дәлелдемелер. Б) Сотқа тікелей тараптардың тапсырган дәледдемелері;
В) соттың өзінің бастамашылығымен алынган дәлелдемелер; Дәлелдемелерді зерттеу үшін жасалган сот әрекуеттері — көбінесе жауап алумен үштасады. Жауап алу — тергеу және сот әрекеті болып табыладыы. Осыган байланысты Г.И.Загорский «Қылмыстық істер бойынша сот талқылауы» деген еңбегіңде былай дейді: «Сот талқылауында кең таралған тергеу әрекеттерінің бірі — жауап алу және ең бір маңызды тергеу әрекеті сот талқылауындағы сараптама ' жүргізу»10. Бүл жерде тергеу әрекетін сот әрекеті деген үғыммен алмастырып айту орынды. Себебі, сот алдын-ала тергеу органдарының қызметкері емес, ол тергеу әрекеті Гүгымы қүқықтық табиғаты жағынан тергеу органдарының I қолданатын әрекеті болып табылады. Г.А,Воробьевтің
Загорский Г.И. Судебное разбирательство по уголовному делу. М., І985, стр.37.

көзқарасы бойынша, «сот әрекетіне ҚІЖК-інде көрсетілген әрекеттердің барлығы жатады»11. Осыған байланысты сот әрекетінің түсінігін ашу үшін белгілі бір белгілері бар, оларды жіктесек:
А) сот әрекеттеріне дәлелдемелерді жинау, пайдалану, зерттеу, бағалауға тікелей арналуы.
Б) сот әрекеттерінің қылмыстық іс жүргізу заңында тікелей көрсетілуі;
В) олардың тергеу әрекетінен айырмашылығы — олар сот тергеуі шеңберінде жүзеге асырылады.
Сот әрекетінің жекелеген түрлерінің өткізілуінің процессуаддық тәртібіне тоқгалайық.
А) сотталушыны бірінші кезекте крргаушы және қорғау тарапынан қатысатын басқа қатысушылар; Б) Қорғау тарабының сұрауынан кеңін сотталушыны мемлекеттік айыптаушы және айыптау тарабының басқа қатысушылары сұрайды. В) Тараптар сұрап болған соң, сот келесі кезекте сұрақ қоюға құқысы бар. Бірақ, бүл жерде сот кез-келген кезде сұрақ қоюға және жетекші сұрақтар мен іске кдтысы жоқ сұрақтарды алып тастауға құқылы. Айыпталушының сұрасу кезектілігінің өзі біздің Конституциямыздың және басқа да зандарымыздың жеткілікті дәрежеде адам мен азаматтық құқтарын қорғауға бағытталғанын, сонымен қатар гуманизм принципіне негізделгенін көреміз. Жалпы Сотталушыдан жауап алу кезектілігінің өзі сотталушыныың құқтарымен бостандықтарының қорғалуын қамтамасыз етеді.

Воробьев Г.А. Планирование судебного следствия.М., Юрлит. :І978.стр.61.

Екінші сот әрекеті:
Сотталушы, жәбірленуші, куәнің жауабын жариялау. Басты сот талқылауы іс бойынша жағдайды зерттеуде басымдылыққа ие. Бұл соттағы зерттеу — алдын-ала тергеу материалдарын бағалау әрекеті болып табылады. Сот тергеуінде алдын-ала тергеу кезінде жиналған материалдарды зерттеуде алғашқы қайнар көздерінен (яғни, алынған дәлелдемелердің) зертеуімен сипатталып, ерекшеленеді. Бұл басты сот талқылауындағы ауызекілік не тікелейлік принципін жүзеге асыруға қол жеткізідді. Сотталушының жауабы мен іске қатысты киножазбалар, видеожазбалар және дыбыс жазбалары мынадай жағдайларда жариялауға жол беріледі:
1) Сотталушы сот тергеуінде жауап беруден бас тартса,
2) Егер іс сотталушының қатысуынсыз қаралып отырса;
3) Сотталушының алдын-ала тергеу кезіндегі жауабы мен сот тергеуі кезіндегі берген жауаптарының арасында кдрама-қайшылық болса;
Сотталушының жауабын жариялау іс бойынша тараптар мен соттық істің мән-жайын толығымен зерттеудің мүмкіндігі болып табылды.
ҚР ҚІЖК-нің 353-бабына сәйкес сот талқылауында жәбірленуші мен куәнің жауаптарын жариялау екі жағдайда ғана жүргізіледі:
1) Бұлардың алдын-ала тергеу мен сот тергеуі кезінде берген жауаптарының арасында елеулі кдрама-қайшылық болса;
2) Егер олар дәлелді себептермен сот талқылауына келе алмаса.
3-сот әрекеті. Сарапшыдан жауап алу.
Соттағы сарапшыдан жауап алу ҚІЖК-нің 354 және 355 баптарында қаралған. Осыған байланысты сот тергеуінде сарапшының қорытындысы жарияланғаннан соң сарапшы қорытындысының маңызын түсіну, анықгау мақсатымен сүралуыы мүмкін. Егер сарапшы қорытындысы жарияланғаннан соң тараптарда да, соттың өзінде де қорытынды туралы сүрақ тумаса, онда сарапшьщан жауап алу секілді сот әрекеті жүргізілмейді. Сарапшыдан жауап алу — бүл сараптама жүргізудің құрамдас бөлігі болып табылмайды. Сараптама жүргізу мен сарапшыдан жауап алу — бүл екеуі екі формадағы әрекеттер болып табылады. Сотта сарапшы екі жағдайда сүралуы мүмкін:
1) 354-баптың 1-бөлігінде сот талқылауыңда жүргізілген сараптамдан соң сүралуы көзделген;
2) 354-баптың 11-бөлігінде сотта сарапшы алдын-ала тергеу кезінде сарапшылық қорытынды берсе;
|Н.Я.Калашникованың есептеуінше, «сарапшы сот г отырысына өз қорытындысының белсенді зерттелуіне, басқа
дәлелдемелердің жан-жакты зерттелуіне жағдай туғызу үшін Шіндетті түрде қатысуы керек»12,-дейді. Сарапшыға сүрақ
қоюдың кезектілігіне байланысты:
|А) бірінші болып өз тілегі бойынша сараптама | тағайындалған адам қояды;
|Б) егер сараптама екі жақтың немесе соттың бастамасымен | тағайьшдалса, онда айыптау тарабы сүрақ қояды; |В) сот сарапшыға сүрақ қоюдың кез-келген сәтінде сүрақ г қоюға қүқысы бар.
Калашников Н.Я.гарантии прав свидетеля, эксперта, переводчика и Цюнятого в советском уголовном процессе.М., 1966,ст.12.
4-сот әрекеті. Таныту
Таныту - қылмыстық істі тергеу барысында туындаған таныту сүрақгарын шешетін сот әрекеті. Таныту сүрағы дегеніміз — белгілі-бір объектіні оның ерекше белгілері арқылы осы объектіні көрдім деп адамның ойында калган белгілермен салыстыру процесі.
Л.Е.Ароцлер осы тергеу әрекетіне мынадай анықгама береді: «танытуға ұсыну дегеніміз ол жәбірленуші, куә, сотталушыга белгілі-бір объектіні танытуға ұсынып, аталғандар өзінің есінде калган объектінің белгілері мен үсынылган объектінің өзі көрген объекті немесе ол объекті ! емес»13,- деген кррытындыга келеді.
Енді соттагы танытудың объектілері мен субъектілеріне тоқгалайық.
Соттағы танытудың объектісі болып тірі адам, мәйіт, фотобейне, заттар және сотталушы, жәбірленуші, куә табылуы мүмкін. Соттагы танытудың объектісі болып танутпы адам танылады. Бірақ соттагы таныту ......