Әдебиет | Қазақ әдет ғұрып құқығының қайнар көздерi

Мазмұны

Кiрiспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2-7

I-тарау. Қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет ұғымы………. 8-14

II -тарау. Әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң
құрылымдық сипаты және оның негiзгi принциптерi…………………….. 15-30

III-тарау. Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздерi…………………... 31-44

IV-тарау. Сот билiгi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …………………. .45-56

Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . …………………...57-58

Пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58-59

I-ТАРАУ

ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛI ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ ҰҒЫМЫ


Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдiң объективтi ғылыми бейнесiн сомдау мақсатында атқарылар iстiң ең бастысы және кезек күттiрмес маңыздысы-осы мәселеге байланысты ғылыми тұғырнаманы айқындау. Яғни, қалыптасқан әдiстемелiк бағыт-бағдарды қайта қарап, соның мүлтiксiз болуына баса назар аудару. Бұл- әсiресе қазiргi таңда, елiмiзде болып жатқан түбiрлi дүние танымдық өзгерiстерге сай қоғамдық ғылыми iзденiстiң барлық салалары үшiн, оның iшiнде құқық тану ғылымы үшiн, аса қажет iс.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы осыған дейiн кеңестiк құқықтық тану ғылымында таптық көзқарас тұрғысынан зерттелiп келдi. Соған сай бұл құбылысты танып-бiлуде бiржақтылық, бiрiздiлiк сарыны бiршама орын алды. Ендiгi мiндет, жеткен жетiстiктерiмiзден жерiнбей, оны көре бiлiп, сонымен қатар жiберген олқылықтарымыздың орнын толықтыру, аталмыш мәселенi зерттеудегi, оған баға берудегi кеткен қиянаттардан уақытылы арылу. Сөйтiп, қазақ қоғамындағы құқықтық-нормативтiк өмiр арнасының шынайы табиғатын ашып, оның объективтi кескiн-келбетiн, бiтiм болмысын ғылыми тұрғыдан сомдау.
Таптық идеологияға негiзделген қазақ әдет-ғұрып құқығының бет пiшiмi қандай едi?
Бәрiмiзге аян, таптық идеологияның астарында қоғамның негiзi экономикалық қатынастар деген тұжырымды асыра сiлтеу жатыр. Осының нәтижесiнде адам қоғамдық қатынастардың жиынтығы деген ой-түйiнге абсолюттi мән берiлдi. Адам қоғамды емес, керiсiнше қоғам адамды билейдi деген ой-сана берiк орын алды. Сөйтiп, жеке адам мен қоғам арасындағы айырмашылық назардан тыс қалып, ол жоққа баланды, адам тек қоғам үшiн жаратылған болып шықты, адам әлемi тек қоғамдық қатынастар шеңберiнде ғана қаралды. Яғни, қоғамның адам өмiрiндегi ролi, орны барынша асыра бағаланды.
Осы бiр адам, қоғам және олар арасындағы байланыс мәселелерiн тек таптық тұрғыдан сипаттайтын тұжырымдарды бiз осыған дейiн әдiстемелiк бағдарлар ретiнде басшылыққа алып келдiк. Кез-келген жеке мәселенi осы тұрғыдан қарап шешуге тырыстық. Әдет-ғұрып нормалары, соның iшiнде қазақ халқының құқықтық жүйесi жәйлi мәселелер де осы тұрғыдан зерттелiп келдi.
Осының нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығының, бiрiншiден, таптық күн көрiстiк сипаты асыра бағаланып, қазақ халқының құқықтық өмiрiнiң мәнi, мазмұны көшпелi қоғамдағы әлеуметтiк қатынастар жүйесiмен және солардың негiзiнде жатқан экономикалық мүдделермен анықталды, солармен тұйықталды. Бiздiң назарымыз әдет-ғұрып нормаларының осы қырларымен ғана шектелiп, олардың қоғамдық қатынас мүшелерiнiң тiкелей адами табиғатына, адами қасиетiне және жаратылысына шығар байланыстары, тұстары көзден таса қалды.
Екiншiден, көшпелi қоғамдағы құқықтық өмiр, негiзiнен, мемлекет мүддесi тұрғысынан қаралды. Яғни, әдет-ғұрып құқығы нормаларының мемлекет органдарымен байланысына дұрыс назар аударылғаныменен, бұл байланыстың мәнi де тек таптық қарама-қайшылыққа тiрелiндi, сонымен түсiндiрiлдi. Осы тұрғыдан әдет-ғұрып құқық нормаларына келiп, олардың да адамды билейтiн, әсiресе, оны күш қолдану арқылы iс-қимылын, тәртiбiн бағындырып ұстайтын тұстарына баса назар аударды және сонымен тұйықталды. Қоғамдағы құқықтық нормалардың басты мәнi, объективтi мақсаты адамның адами табиғатының қоғамдық қорғаны болуы естен шығарылды, көлеңкелендi. Мұндай көзқарас ақыры бұл саладағы ғылыми iзденiстердi тұйыққа тiреп, әдет-ғұрып құқығы мемлекет пайда болғасын туындай ма, әлде оған дейiн қалыптаса ма деген шешiмi табылуы мүмкiн емес, демагогиялық талас-пiкiрлердiң толастамас тасқынын тудырды.
Үшiншiден, таптық көзқарастың объективтi мәнiнен гөрi идеологиялық сипатын асыра сiлтеу қазақ әдет-ғұрып құқығының жалпы пiшiмiн бұрмалап, оны артта қалған, тарихи тұрғыдан алғанда дамуы кешеуiлдеген, ескi құқықтық жүйелер қатарына жатқызуға жол бердi. Ол-феодалдық топтардың мүддесiн қорғайтын, соған бағытталған нормалар жинағы есебiнде қаралды. Қазақ әдет-ғұрып құқығы консервативтi, негативтi суреттермен боялды. Оныд негiзiнен керттартпа, көнерген нормалар орын алған және олар бiрiмен-бiрi онша үйлеспеген едi деген ой-пiкiр басым болды.
Сөзiмiз дәлелдi болуы үшiн жоғары оқу орындарына арналған оқулықтағы қазақ халқының хандық дәуiрдегi құқықтық жүйесi жәйлi негiзгi тұжырымдарын келтiре кетейiк. Онда былай делiнедi:”Право казахского общества было обычным правом (адатом), т.е. совокупностью юридических обычаев, отвечающих интересам господствующего класса… Для казахского обычного права (адата) характерны следующие особые черты:
1. Консерватизм, выражавшийся в закреплении многих патриархальных, родовых обычаев, правил (например, обязательства о взаимопомощи сородичей);
2. Наличие множества пережиточных правил и институтов (обычай кровной мести, самосуд, узаконение института барымты)”1.
Оқулықтың тағы бiр жерiнде әдет-ғұрып құқығына мынандай түсiнiк берiледi:”Обычное право казахов-это свод обычаев, закреплявших политические отношения в раннефеодальном обществе, когда применение норм права зависело, как правило, от произвола феодалов”2.
Бұл пiкiрлер қазақ халқының құқықтық өмiр саласы жәйлi кеңестiк құқық тану ғылымында қалыптасқан жалпы көзқарастың көрiнiсi едi, яғни әдет-ғұрып құқығының таптық тұрғыдан келгендегi жалпы кескiн-келбетi осындай едi, ол, негiзiнен, тарихтың жағымсыз кейiпкерi, өгей баласы болып суреттелген.
Демек әдет-ғұрып ережелерi экономикамен, күн көрiс қамымен, әлеуметтiк қайшылықтармен тiкелей байланысты және осы байланыс олардың мәнiн, мазмұнын толық анықтайды деген ойлау сарынын және әдiсiн сын көзбен қарау қажет-ақ. Бұл әрине, аталмыш байланысты үзiлдi-кесiлдi жоққа шығару емес. Әрине, экономикалық, әлеуметтiк қатынастар мен әдет-ғұрып заңдары арасында байланыс бар, бiрақ ол тiкелей байланыс емес, оралымы мол, қыр-сыры, қабаты жеткiлiктi ара қатынас. Керек десеңiз, әдет-ғұрып нормалары қоғамдық қатынастардың, оның iшiнде экономикалық, әлеуметтiк қатынастардың бiр қабаты болып келетiндiгi де рас. Мәселе-осы байланысты асыра бағаламауда, оны өз орнына қоя бiлуде.
Таптық көзқарасқа негiзделген әдiстеменiң кемшiлiгi оның өз мүмкiншiлiгiн асыра бағалауында, сөйтiп, өз байламдары мен тұжырымдарының ғылыми ақиқат шеңберiне шек қоймай, оларға абсолюттiк (мәңгiлiк) мән беруiнде едi. Бұл олардың объективтi мән-мазмұнын идеологиялық мақсат-мүддеге бағындыруға жетеледi. Осыдан келiп олар ғылыми зерттеудiң арнасынан гөрi тұсауына, баспалдағынан гөрi байлауына айнала бастады. Яғни, қазақ әдет-ғұрып құқығының таптық идеологияға сай кескiн-келбетi мүсiнделiп қана қойған жоқ, ол осымен бiрге көшпелiлердiң құқықтық өмiрiнiң бiрден-бiр ақиқат және оның мазмұнын мейлiнше мол әрi жан-жақты қамтитын сұлбасы деп есептелдi. Әдет-ғұрып құқығының ұғымына нұқсан келтiрер, тiптен, одан азын-аулақ ауытқуға жол берер кез-келген өзге өрнегi үлкен тексерiске түсiп, керi тебiлетiн. Сондықтан көшпелiлердiң құқықтық өмiрi таптық ұғым шеңберiмен шектелiп, сонымен тұйықталған болатын.
Дегенмен, соңғы жылдары “құқықтанымның кең тұжырымдамасы” деп аталған заң ғылымы саласындағы белгiлi бетбұрыс кезiнде әдет-ғұрып құқығына жаңаша көзқарас қалыптастыру талпынысы орын ала бастады. Ғалымдар оның тарихи-құқықтық әдебиетте кең тараған, таптық тұрғыдан берiлген анықтамасын әлi де болса кеңейте және дамыта түсу керектiгiне назар аударды. Әсiресе, Африка, Индус, орыс әдет-ғұрып құқықтарын зерттеушiлер бұл мәселеге баса көңiл бөлдi. Айталық, Супатаев М.А., Валеев Д.Ж., Крашенинникова Н.А., Александров В.А. әдет-ғұрып құқығына мемлекет тарапынан арнайы бекiтiлмеген, бiрақ мiндеттi түрде орындалуға тиiстi басқа әлеуметтiк әдет-ғұрыптар да кiредi деген пiкiр айтты1. Ал, Синицына И.Е. алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау дәуiрiнен мемлекеттiктiң пайда болуына дейiнгi кезеңдегi барлық құқықтық жүйелердi әдет-ғұрып құқығы деп атауды ұсынды2.
Саидов А.Х. әдет-ғұрып құқығының отарлық жүйенiң ыдырауы нәтижесiнде пайда болған жас мемлекеттердiң саяси өмiрлерiнде әлi күнге дейiн елеулi орын алатындығын, сондықтан оны өткен тарихтың еншiсi есебiнде ғана қараудың үстiрттiгiн ескерттi1.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi оның өз ұғымына сай кең көлемде, әр түрлi деңгейде қарау керектiгi қазақстандық заңгерлер тарапынан да батыл қойыла бастады. Олар қазақ халқының құқықтық жүйесiн зерттеу бағытында тек алғашқы қадамдар ғана жасалғанын, онда атқарылар iстiң қыруар мол екендiгiн баса көрсете бiлдi. “Все, что сделано до сих пор в области исследования проблем обычного права казахов, можно считать только началом,-деп жазды академик С.Зиманов. Теперь задача состоит в том, чтобы опираясь на достигнутое, перейти к более глубокому и широкому ее изучению. Слишком еще много белых пятен “на карте” обычного права казахов”2. Осыған сай, қазақ әдет-ғұрып құқығының демократиялық институттарына арнайы назар аударылып, оларды аксиологиялық3, криминологиялық4 тұрғыдан зерттеудiң қажеттiлiгi алға тартылды. Яғни, қазақ әдет-ғұрып құқығының қалыптасқан ұғым-түсiнiгiн сын көзбен қарап, оны түзетiп, толықтырып және дамыту керектiгi күн тәртiбiне қойыла бастаған едi. Әсiресе көшпелi қазақ қоғамындағы заң кодекстерiнiң әдет-ғұрып құқығының нормалары мен институттарын толық қамтымайтындығы, құқықтық әдет-ғұрыптарға хан билiгi тарапынан қолдау тапқан нормалармен қатар билер сотында қолданылар жол-жоралардың да жататындығы, құқықтық ережелер мен жалпы әдет-ғұрыптар арасындағы айырмашылық туралы академик С.Зимановтың байлам-түйiндерi бұл саладағы ғылыми ойды кең белеске, үлкен арнаға бұрған едi.
Келе-келе көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi зерттеудiң жаңа деңгейi және болашағы оны қазақ халқының тарихи жетiстiктерiнiң бiрi, яғни, мәдени құбылыс есебiнде қарастыруда екендiгi ғалым мамандарға айқын бола бастады. “Ни одно исследование культуры дореволюционного Казахстана независимо от того, в какой области общественных наук оно осуществлено, не может не касаться так или иначе вопросов обычного права1,-деп атап көрсеттi С.Зиманов.
Қазақ халқының мемлекеттiк және құқықтық өмiрдегi ұғым-түсiнiктердiң, атаулардың тарихын, даму эволюциясын сонау түркi дәуiрiнен берi салыстыра зерттей отырып, Ғ.С.Сапарғалиев олардың әлi күнге дейiн iшкi мән-мазмұнындағы сабақтастықтың сақталғанын мәдени тұрғыдан қарастыруды ұсынады. “Осы саяси, құқықтық терминдер мен ұғымдар бiздiң дәуiрге дейiн жетiп, қазақ халқының саяси және құқықтық мәдениетiнiң төрiнен өзiне лайықты орын алып отыр”2,-дейдi ол.
Қазақ халқының құқықтық тарихын мәдени тұрғыдан зерттеу оны ғылыми сарапқа салудың жаңа өреге көтерiлуi, құлашын тыңға сермеуi, кең тынысты иемденуi деп бағалаған абзал. Шын мәнiнде, iзденiс-зерттеу жұмыстарын осы бағытта және деңгейде жүргiзгенде ғана бiз осыған дейiн жинақталған ғылыми ой тәжiрибесiн және нәтижесiн лайықты ескерiп, оның кемшiн тұстарынан арыла аламыз, сөйтiп қазақ халқының құқықтық өмiрiн тұтастай танып бiлуге жол ашамыз, оның мәдени мән-мазмұнына барлау жасап, сол арқылы қазақ халқының ғана емес жалпы адамзат тарихындағы оның орнын және үлесiн анықтауға мүмкiндiк тудырамыз.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық мәдениет ұғымы әдет-ғұрып құқығы ұғымымен үндес, соның заңды жалғасы және жаңа даму деңгейi деп қаралғаны дұрыс. Оның негiзiнде сахара жұртының құқықтық өмiрiн оның iшкi мәнiне және ерекшелiктерiне сай барынша терең, кең әрi жан-жақты зерттеу талабы жатыр. Соған сай бұл құбылыстың тарих тезiне төтеп берер объективтi бейнесiн жасау мақсаты басты нысана болып алға тартылады.
Әрине, қазақ халқының құқықтық өмiрiн мәдени тұрғыдан қарастыру оңай шаруа емес. Бұл зерттеу объектiмiздi қайта қарап, оған жаңаша келудi талап етедi. “Необходимо решительно преодолеть укоренившиеся в науке и общественном мнении представления о праве, о его роли в жизни общества, т.е. изменить сам угол зрения на право3,-дейдi Алексеев С. С., құқықтық өмiр саласын мәдени құбылыс ретiнде зерттеудiң қажеттiгiн ескерте отырып. Оның ойынша, құқыққа мәдени көзқарасты орнату-бүкiл адамзат қоғамдастығы, әсiресе бұрынғы кеңестiк республикалардың болашағы, оның iшiнде Ресей қоғамы үшiн зәру талап. “Нужно всему российскому обществу утвердиться в том, что право не сводится к выступающим в качестве орудий государственной власти актам. Оно самостоятельный, высокозначимый феномен цивилизации и культуры”1,- деп атап көрсетедi ол. Ғалымның бұл пiкiрi қазақ халқының құқықтық өмiрiнiң өткен тарихына ғана емес бүгiнгi өмiрiне де қатысты екендiгi айтпаса да түсiнiктi болса керек.
Мәдениеттану ғылымында мәдениет ұғымына әр түрлi көзқарас тұрғысынан келiп зерттеп-зерделеу қалыптасқан......