Экономика | Әлеуметтік нарықтық шаруашылық

Мазмұны
І. Кiрiспе
1.1.Нарық шаруашылығы туралы түсiнiк .
ІІ. Өндiрiс дамуының жоғарғы сатысы.
2.1. Нарықтық қатынастардың эканомикалық теориясы.
2.2.Нарықтың инфрақұрлымы .
III. Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер .
Кiрiспе.
Бүкiл тарихтың оң бойында әрбiр қоғам мынандай iлгерiлi эканомикалық проблемаларға тап болып отыр . Жирманшы ғасырда бiр- бiрiмен бәсекелес екi эканомикалық жүйе - орталықтандырылған үкiмет басқаратын әмiршiлдiк эканомика мен жекеше iскерлiкке негiзделген нарықтық эканомика -бұл сауалға бiр – бiрiмен мүлдем
кереғор екi түрлi тауар бередi . Сөйтседе нарықтық эканомиканың Батыс Европадан Солтүстiк Америкаға және Азияға дейiнгi әртүрлi қоғамдарда айтарлықтай табысқа жеткенiне қарамастан осынау болама эканомикалық жүйенiң iргелi принцптерi мен механизмдерi көптеген адамдарға белгiсiз яғни бұлыңғы күйiнде қалып отыр. Бұлай болуының себебi мынадай нарықтық эканомика дегенiмiз идеология емес адамдар мен қоғамдардың эканомикалық молшылықта тұруына бағытталған әдiстер мен қалыптардың уақыт сынынан өткен тұтас жүйесi . Нарықтық эканомика өзiнiң бүкiл болмыс бiтiмiнен орталықтандырудан ат – тоқымын ала қашқан икемдi ыңғайлы және өзгерiп отыратын эканомика нарықтық эканомика әркiмге ыңғайлы бола
алады бiрақ ол жеке бас бостандығының iргелi принцптерiне тұтынушының бәсекеге түсетiн көптеген өнiмдер мен қызмет көрсу iшiнен өзiне қолайлысын таңдап алу бостандығына өндiрушiнiң жаңа бiр iс бастауына немесе бұрынғы iсiн ұлғайтуына сөйтiп соған байланысты тәуекелге барып iстi оңға басса оның зейнетiн көру бiздiң нарықтық эканомикадағы басты мiндетiмiз . Нарық көп жақты оны әр -түрлi жағынан зерiктеуге болады . Сондықтан
да эканомикалық әдебиеттерде оның көптеген анықтамалары бар . Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс пен ұсыныстың өндiрушi мен тұтынушы өзара әрекетiнiң сферасы ретiнде қарастырылады . Эканомиканы ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты эканомиканың iс – әрекет етуiнiң қоғамдық формасы деп атайды . Нарықтық қатысушы тұлғалар позициясы бойынша нарықты шаруашылық тұлғаларының арасындағы қоғамдық байланыс формасы деп атайды .Сонымен оған мнадай анықтама беруге болады :Нарық - бұл ұдайы өндiстiң барлық буынында : өндiрiс , бөлу,айырбас және тұтыну аясында сату және сатып алу арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық - эканомикалық қатынастардың жүйесi . Нарық маңызды қызметтердi атқарады : бiрiншiден , нарық арқылы қоғамдық өндiрiстi реттеудi iске асырады , яғни не өндiру керек , қалай өндiру керек , кiм үшiн өндiру керек деген мәселелер шешiледi ; екiншiден , нарық арқылы өндiрушiлер мен тұтынушылар байланысы бекiтiледi . Нарықтың әрбiр қатысушы бiр уақытта сатушы да , сатып алушы да болып табылады . Олар өздерiнiң өмiрiне немесе тауарды өндiруiне қажеттi заттарын сатып алады ,ал нарықта өндiрген өнiмiн немесе мүлiгiн жұмыс күшiн сатады ;
- үшiншiден , нарық арқылы өнiмдi өндiруге кеткен шығындарды есептеу жүргiзiледi . Нарық не өндiру керек екенiн анықтап қана қоймайды , ол өнiм өндiру үшiн қоғам қанша шығын шығаратынында анықтайды . Егер шығын жоғары болса , онда оны сатып ала алмайды және , болашақта ол өндiрiлмейдi . Сондықтан нарыққа шығыстарын жабатын баға бойынша сатылатын өнiмдер ғана түседi;
- төртiншiден , нарықтың маңызды қызметi болып баға бекiту табылады . Баға сұраныс пен ұсыныстың әсерiнен ауытқып отырады . Егер нарықта бiр тауардың саны сұраныстан асып кетсе , оған баға түседi , төмендейдi , осыған сәйкес осы тауардың өндiрiсi мен ұсынысы төмендейдi . Керiсiнше , жоғары баға өндiрiстi ынталандырады , бұл өсiм сұраныс пен ұсыныстың арасында тепе – теңдiк орнағанша болады , бұл жерден тепе – теңдiк баға шығарады ;
- бесiншiден , нарық өндiрушiлердi әлеуметтiк жiктейдi . Бәсеке процесiнде өнiмдi өндiруге кетiрген шығыны нарықтық
бағадан аз болса ғана фирма ары қарай тiршiлiк ете алады . Егер шығыны бағадан жоғары болса , онда ол зиянға ұшырайды . Өндiрушiлердi дифференциалдау тиiмдi фирмалардың дамуы мен тиiмсiздерiнiң жойылуын бiлдiредi .
Нарықтың да артықшылықтары мен кемшiлiктерi бар . Оның артықшылықтары болып :  өзгеретiн жағдайларға тез бейiмделу және икемдiлiк ;
 шығындарды азайту және пайданы көбейту мақсатымен жаңа
технологияларды оперативтi қолдану ;
 шешiм қабылдауда , келiсiм жасауда өндiрушiлер мен тұтынушылардың тәуелсiздiгi ;
- әр түрлi қажеттiлiктердi керектi мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қадiлетi ;
Нарықтың кемшiлiктерi әлуметiк сфераларға қатысты :
 нарық еңбек пен табысқа құқықтық кепiл бермейдi , сонымен қатар нарықтық жүйе теңсiздiктi туғызады ;
 нарық тауарлар мен қызметтердi ұжымдасқан түрде өндiруге ынта тудырмайды ;
 нарық әлеуметтiк қажеттi тауарларды өндiруге емес , ол ақшасы бар елдердiң сұранысын қанағаттандыруға бейiмделген .
1.1. Нарықтық шаруашылық туралы .
Адамзаттың өмiр сүру тарихында эканомиканы ұйымдастырудың ең негiзгi өндiрiстерi белгiлi әмiршiлдiк және нарықтық . Шаруашылықты басқарудың бұл әдiстерi бiр өндiрiс тәсiлдерi шеңберiнде бiрге өмiр сүре алмайды . Егер шаруашылықты басқару таза нарық құралына негiзделсе онда ол орталықтан жоспарлануды қажет етпейдi және керiсiнше орталықтан жоспарлану нарықты қабылдамайды . Соңғы кездерi эканомиканы ұйымдастырудың үшiншi әдiсi деп әкiмшiлдiк әдiспен нарықтық әдiстiң аралас болуын айтады. Бұл әлi аз зерiктелген дегенмен әкiмшiлдiк әдiспен нарықтық
әдiске көшу жолын жеңiлдету деп есептеуге болады . Әкiшiлдiк аралас нарықтық шаруашылықты әмiршiлдiк әкiмшiлдiк
әдiспен ұйымдастыру өндiрушiнiң үстемдiгiне негiзделедi . Бұндай жағдайда әрине нарықтық механизм қажет емес . Тауар
өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы шаруашылық байланыстар орталық оргндардың шешiмi арқылы анықталады . Әмiршiлдiк әдiсте барлығы алдын – ала байланыс құру арқылы есептеледi . Орталық органдар өздерiнiң қарамағындағы шаруашылықтарға не өндiру кiмге өндiру және қандай бағамен өндiру керек деген сұрақтарды бұйрық – нұсқау түрiнде берiп отырады . Шаруашылықты әмiршiлдiк әдiспен ұйымдастырудың бiрнеше кемшiлiктерi бар .
Бiрiншiден эканомиканы мұндай әдiспен ұйымдастыру күрделi халық шаруашылығының егежей – тегежейiне жете алмайды . Бұған уақыт фактолры өте қатты әсер етедi . Себебi барлық шаруашылық мәселелерi орталықтан шешетiн болсақ шаруашылыққа байланысты сұрақтар кәсiпорнына жоғарғы органдарға жеткенiнше одан шешiмiн тауып қайтып келгенше жағдай қайта өзгерiп кетуi мүмкiн ал ол проблемаларды шешушi қиындатады .
Екiншiден жоспарлы баға ғылыми – техникалық прогрестiң жетiстiктерiн ендiруге ресурсты үнемдеудi жүзеге асыруға өнiмнiң сапасын артыруға өндiрiс шығындарын төмендетуге мүмкiндiк туғызбайды .
Үшiншiден тауар өндiрушiлердi материалдық ресурстар мен өнiмдерден оқшаулау - қоғамдық өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне оның қарқыны мен денгейiнiң құлдырауына әкелiп соқтырады . Нарық механизi бұған қарама – қарсы принцпке негiзделген онда шаруашылық субьектiлерiнiң ешқайсысы шаруашылық сұрақтарды алдын ала саналы түрде шешумен айналыспайды . Бұл сұрақтар өте қарапайым түрде шешумен айналыспайды . Тауарөндiрушiлер нарықта кездеседi сөйтiп өндiрiстiң көлемi мен бағасын анықтайды . Басқаша айтқанда нарықтық әдiске негiзделген эканомиканың
өзектi үш мәселесiн шешу мақсатында әрекет етедi . Тұтыеушы бiр немесе басқа тауарды сатып алуды таңдау арқылы
өз белсендiлiгiн блдiредi . Егер тұтынушы белгiлi бiр тауарлар түрiн көп сатып алса. онда оған баға өседi . Бағаның артыуы тауар өндiрудiң көбеюiн ынталандырады . Бұндай мезинизм бiз бұрын ойлағандай эканомикадағы бассыздық пен бұлдырлық емес , керiсiнше оның сынаудан өткел тәртiбi болып табылады . Шаруашылықтың нарықтық механизммен әрекет етуi бейнелеп айтқанда автоматтандырылған сипатта болады тауарға сұраным артса баға өседi онда тауар өндiрушiлер өндiрiс көлемiн ұлғайтады және керiсiнше сұраным азайып бағаға төмендесе оны азайтады ....