Банк ісі | Екінші деңгейлі банктерде қаржылық есепті ХҚЕС

Мазмұны
Кіріспе ....................................................................................................................4
I. Екінші деңгейлі банктерде қаржылық есепті ХҚЕС сәйкес ұйымдастырудың ерекшелігі
1.1 Коммерциялық банктерде пассивтік операциялар есебін ұйымдастыру....5
1.2 Банктерде активтік операциялар есебін ұйымдастыру ................................9
1.3 Қаржылық есепті ХҚЕС – ке сәйкес қалыптастыру ...................................11
II. Коммерциялық банктерде сыртқы және ішкі бақылауды ұйымдастыру
2.1 Қазақстандағы банк жүйесінің қаржылық тұрықтылығын және даму тенденцияларын талдау .......................................................................................13
2.2 Сыртқы аудит пен банктік бақылау процедуралары мен әдіснамасын жетілдіру ...............................................................................................................15
Қорытынды ...........................................................................................................18
Пайдаланған әдебиеттер ......................................................................................19
Кіріспе
Қазіргі таңда мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясатының негізгі алғы шарты экономикалық өсуді жоғары және тұрақты деңгеймен қамтамасыз ету болып табылады. Экономикада банк секторы ролінің өсуі мемлекеттің маңызды шараларының бірі болып табылады. Банктік жүйе, банктік іс пен экономикалық жүйені бүтіндей зерттеудегі кілттердің бірі болып табылады.
Банктік сектордың дамуын шешудің динамикасы құқықтық орта жағдайы мен салықтық талаптардың, банк қызметін реттеуді жетілдіру мен банктік қадағалау жүйесінің, бухгалтерлік есеп жүйесін және банктік жүйені бақылауды ұйымдастыру жағдайларына байланысты болады.
Қазақстанда банктік қызметте басқару есебі жүйесінің дамуы, ішкі және сыртқы бәсекелестік пен экономикалық потенциалдың өсу талаптарында банктің бәсекеге қабілетті болуы үшін қажетті болып табылады. Кредиттік ұйымдарда корпаративті басқарудың сапасын жоғарлату факторы болып, корпаративті ұйымдар қызметінің болашағы мен қазіргі жағдайын анықтауда ішкі бақылау мен тәуекелділіктерді басқару жүйесін қоса, корпаративті басқару сапасын бағалау табылады.
Қазіргі таңда банктік бақылау жүйесін жетілдіру мәселесі өзекті болып отыр. Бұл екі фактордың әсеріне байланысты. Біріншісі,банк ісіне байланысты болса, екіншісі, бақылыу қызметін ұйымдастыру шеңберінде жатыр.Банк қызметінің дамуы жайлы сұрақ тар келесі авторлардың еңбектерінде қарастырылған: Астрелин В.В., Бабичева Ю.А., Жуков Е.Ф., Платонов В.В., Рознари Дж., Рудакова О.С., Синки Дж. Ф, Тавасиева А.М., Франкильна А.
Бақылау мен есепті ұйымдастыру мәселелері: Аренс Э.А., Дүйсенбаев К.Ш., Ержанов М.С., Сейдахметов Ф.С. сияқты авторлардың еңбектерінде қарастырылған.
Банктердегі басқару есебінің ерекшеліктері жайлы: Аренс Дж., Аска У., Баретта А., Соколов И.В. авторлардың еңбектерінде жазылған.
1.1 Коммерциялық банктерде пассивтік операциялар есебін ұйымдастыру
Ақшалай қаражат аудитінде банктік операцияларын тексеруге көп назар аударуды талап етеді. Қолданылып жүрген заңнамаларға сәйкес кәсіпорындар өзінің ақшалай қаражатын қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен есеп айрысу ағымдағы ( есептік ), корреспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға,қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен, оларды өтеумен және қайта ресімдеумен, шоттарда жаңылыс жазулар жөніндегі талап – тілекпен байланысты туындайды. Кәсіпорындар арасындағы банк мекемелері арқылы есеп айрысулар есептесудің қолма – қол ақшасыз түрі бойынша атқарылады (1-кесте).

1-кесте – банктік операциялары аудитінің бағдарламасы
№ Аудит процедуралары Ақпарат көздері
1 2 3
1 Кәсіпорынның банктегі есептік, ағымдағы,валюталық және басқа да шоттар бар екендігін айқындау(бұл шоттар қандай банк мекемесінде ашылғанын) Тестілеу материалдары
2 Банктегі ақша шоттарындағы операциялардың заңдылығын,анықтығын және шаруашылық мақсатқа сәйкестілігін тексеру Заңды және жеке тұлғалармен шарттар, үкім қағазы және талап (қуаным) арыздар
3 Шотқа түскен ақшаны кіріске алудың дұрыстығын, уақыттылығын және толықтығын тексеру Банктің ақшалай – есептік құжаттары тіркелген көшірмелері, 2 журнал-ордер, 2 журнал-ордерге №2 тізімдеме (ведомость), Бас кітап, баоанс және т.б.
4 Ұсыналған шоттарға төленген қаржының дұрыстығын, толықтығын және сәйкестігін тексеру Банк көшірмелері мен бастапқы құжаттар
5 Бюджетке салық және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдер аударудың уақыттылығын тексеру Төлем тапсырмалары мен талаптары
6 Банктен алынған және кассаға кіріске алныған, сондай-ақ оларды мақсатты пайдалануын тексеру Кірістік ордерлер,кассалық құжаттарды және т.с.с. тіркеу журналы
7 Кәсіпорынының төлем қабілеттілігін және әр түрлі кредиторлармен, соның ішінде банкпен несиелер бюджетпен салықтар бойынша есеп айырысудың мерзімін өткізіп алу себептерін анықтау Өтемділік коэффициенттері қаржылық тұрақтылықты есептеулер, шот-фактуралар, 1-3 журнал-ордерлер және оларға тізімдемелер (ведомостілер)
8 Кәсіпорындармен ірбір қолма-қол ақшасыз есептесу бойынша шарттық өзара қарым-қатынастардың сәйкестігін тексеру Контрагенттермен шарттар, төлем тапсырмалары, банк көшірмелері, анықтамалық-нормативті ақпарат
9 Құжаттар мен жазбаларда көрсетілген ақшаның бар екендігі мен қозғалысы туралы мәлеметтердің сәйкестігін тексеру Бастапқы құжаттар журнал-ордерлер, чек кітапшалары, Бас кітап
10 Банк операциялары бойынша шот корреспонденцияларының дұрыстығын тексеру Бухгалтерлік есепке алу шоттарының анықтамасы және корреспонденциясы
Ағымдағы ( есептік ) шоттағы операциялардың аудитінде келесі жағдайларға назар аудару қажет:
1. Ағымдағы шот ашылған банк мекемесі.
2. Соманың банк көшірмелері бойынша, оларға тіркелген бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкестігі.
3. Көшірмелерге тіркелген бастапқы құжаттарда банк мөрдің бар болуы; жасалған операциялардың дұрыстығын анықтау мақсатымен банктте қарама – қарсы тексеру ( не болмаса сұрау салу ) өткізген жөн.
4. Банкке тапсырылған қолма –қол ақшаның және басқадай ақшалай қаражаттың кәсіпорынның ағымдағы шоттарына дұрыс және толық есепке алыеуы.
5. Ақшалй қаражатты акцептелген төлем тапсырмаларымен байланыстың пошта бөлімшесі арқылы ( депозитке салынған еңбекақы, алименттер және т.с.с.) аударудың дәйектілігі, сондай – ақ аударым алушылардың тізбеде көрсетілген пошталық мекен – жайының анықтығы.
6. Теңгені конвертациялауға байланысты операцияларды есепте көрсетудің дұрыстығы.
7. бухгалтерлік өткізбе желілердің ( праводкалардың ) банктік операциялар бойынша дұрыстығын, бұл операциялар бухгалтерлік есепте тиісті шоттарда көрсетілген бе ? Бухгалтерлік есеп бойынша өндіріс шығынына ( есеп айырысу шоттарын жолай өтіп ) есптен шығару операцияларына ерекше көңіл бөлу керек.
8. Банк көшірмелерінің және парақтық нөмірленуі мен шоттағы қаражат қалдығын ауыстыру бойынша анықталатын құжаттардың толық сенімділігі. Банктің бұнынғы көшірмесіндегі соңының қаражат қалдығы шот бойынша келесі көшірмедегі кезең басының қаражат қалдығына тең болуы тиіс. Егер банк тізімдемесінде ескерілмеген түзетулер мен тазартып өшірулер табылса, банк мекемесінде ыңғайласпа тексеріс ( встречный проверка ) өткізу керек.
Банк көшірмелерін тексеру банк құжаттарының мәнділігі бойынша зерттеп білумен үйлесуі тиіс. Сонымен бірге аудитор мыналарды анықтауы керек: заңсыз банктік операциялар ( шартсыз ) жасала ма, мысалы, тексерілетін кәсіпорынмен ешқандай шарттық қатынастары жоқ, басқа кәсіпорынның борышын өтеу немесе басқа кәсіорынның тауарсыз есеп айырысулар бойынша төлеу; кіріске алынған және төленген материалдық құндылықтардың түгелдігі мен уақыттылығы; несие немесе қарыз алуға, сондай – ақ қаржылық жағдай мен қаржыландыру көзі тұрғысынан қарыз алуға ұсынылған құжаттардың анықтылығы; қолма – қол ақшасыз есеп айырысу үшін банктен алынған чек кітапшалары есепте дұрыс көрсетілген бе және заңды қолданыла ма; олар есеп беретін адамдарға қолхат арқылы беріле ме, есеп беретін адамдар чек кітапшаларын қолдану туралы есеп жасай ма, айналымдар мен сальдо есеп беретін адамдардың арнайы шоттар бойынша айналымдар мен сальдо есебіне сәйкесе ме және т.с.с.
Аудитор жабдықтаушыға борышты өтеу үшін ақша аударудың қаншалықты нақтылығы мен негіздігін тексеруге тиісті. Кәсіпорындар, мәселен, сауда кәсіпорнына сатып алынған азық – түлік тауарларына ақша аударуы мүмкін, ал шын мәнінде қоймаға түспеген немесе құжатта көрсетілген ассортименттен басқасы түскен оқиғалар болады. Кәсіпорындар орындалмаған құрылыс – монтаж және жөндеу жұмыстары үшін, сондай – ақ делдалдарды « құтқару » мақсатымен жеткізіп берілмеген техника үшін ақша аударатын жағдайлар да аз емес. Сондықтан банктегі ақшалай қаражат шоттары бойынша операциялар ревизиясында қарама – қарсы тексерулер, әсіресе , біртектес операциялар бойынша өзара байланысқан бастапқы құжаттарды мұқият тексеріп өткізу талап етіледі.
Валюталық шоттағы операциялар аудитінде төменде келтірілген ерекше жағдайлармен сұрақтарға мұқият көңіл бөлу және анықтау керек:
1. Валюталық шоташылған банк мекемесін.
2. Банк көшірмелері бойынша оларға тіркелген сома бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкес келе ме?
3. Сыртқы экономикалық істердегі есеп айырысу түрлерін қолданудын негізділігі.
4. Валюталық шотты ашқаны үшін комисиялық сыйақы төлеудің дұрыстығы.
5. Валютаны сату мен сатып алу операцияларын есепте көрсетудің дәлдігі.
6. Есепте бағамдық айырманы анықтау мен көрсетудің дұрыстығы.
7. Бухгалтерлік өткізбелерді жасаудын жүйелілігі. Банк көшірмесіндегі жазбалардың 2 журнал – ордер мен Бас кітап жазбаларына сәйкестігі.
8. Резидент болып саналатын ұйым – экспортерлердің валюталық түсімін уәкілетті банктегі валюталық транзинттік шоттарға қосудың толықтылығы мен уақыттылығы.
9. Экспортерлерде ҚР Ұлттық банкінің рұқсатынсыз ашылған шетелдік банктегі есептерінің бар болу фактісінің тексеруі.
10. Экспортерлердің өзіндік валюталық түсімін қолданудың дұрыстығы, шетелдік валютаға алынған қолма – қол шетелдік валютамен материалдық құндылықтық сақталуы.
11. Түсетін тауарлардың ( материалдардың, жартылай өнімдердің, жабдықтардың және т.б.) сату бағасы мәміледе ( шартта ) қарастырылған құнға негізделіп, кәсіпорындағы кіріске алу, кеден төлемі, көлік шығыстары мен сатып алу, тасымалдау жөніндегі басқа шығындар ай – күн, жылындағы импорт бойынша кәсіпорынның тауар сатып алу кезіндегі талаптарын оырндау.
12. Тауар алмастыру операцияларын ( бартерлік мәміле ) жасағанда, қаржылық нәтижелерді анықтау мен өткізудің есебі жүктің кеден деклорациясында ай – күн, жылға және мәміледе ( шартта ) қарастырылған құн бойынша жасалуы.
13. Салық салу мақсаты үшін тім мәміле сәтінде қолданылатын өнімнің ( тауардың және басқа мүліктің ) нарықтық бағаларына сүйеніп есептелген деңгейден төмен болмауын қадағалау және т.б.
14. Аудитор банктегі : « Аккредитивтердегі ақша », « Чек кітапшаларындағы ақша », «Карт шоттардағы ақша », « Банктердегі басқада шоттардағы ақша» 42 бөлімшесінің « Банктегі аккредетивтегі, чектердегі, карт – шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша қаражаттары » арнайы шоттардағы ақша есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеруге ерекше назар аударғаны жөн.
Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі қажет:
а) егер есеп айырысудың бұл формасы шартпен белгіленсе және жабдықтаушы сатып алушыны есептесудің есеп айырысудың аккредитивті түрін қолданудың дұрыстығы мен заңдылығына көзін жеткізсе. Әрбір аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есептесуге арналған. Ол пошта немесе телефон бойынша ашылады. Аккредитивтің іс -әрекет ету мерзімін тараптар келісім – шартта белгілейді. Аккредитивтен қолма – қол ақшамен төлеуге қолданыстағы заңнамамен тийым салынған;
б) мекен – тұрағы бойынша дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшенің ағымдағы шот ашуының заңдылығы мен дұрыстығы. Ағымдағы шоттарды есеп шот ашуға мүмкіндік беретін белгілері жоқ кәсіпорындар: өндірістік және ғылыми өндірістік бірлестіктердің өндірістік ( құрыдымдық ) бірліктеріне; олардың мекен - тұрағынан тыс жерге орналасқан, кәсіпорынның шаруашылық есептегі басқа бөлімшелеріне ашылады;
в) дара балансқа бөлінген құрылымдық бөлімшелерден баланстар мен басқа қажетті құжаттар ұсынылған ба?
г) дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшелер шығынын негізгі өндірістің шығыстары немесе айналым шығындары ( сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары үшін ) құрамына енгізудің негізділігі;
д) банктен алынған ( егер мұндай операциялар орын алса ) депозиттік сертификаттардың бар болуын;
е) бухгалтерлік өткізбе желілердің жасалу дұрыстығын, сонымен қатар « Банктердегі аккредитивтегі, чектердегі карт – шоттарындағы және басқа шоттардағы ақша » 42 бөлімшесінің, 3 журнал – ордері жазбаларында және Бас кітапта ескерілетін операциялар бойынша банк көшірмелеріндегі жазбалардың сәйкестігі.
Егер арнайы шотта шетелдік валюта есепке алынса, онда олар жөніндегі операциялар валюталық шот жөніндегі тәптіппен атқарылады.
1.2 Банктерде активтік операциялар есебін ұйымдастыру
Аудитор жол – жөнекей ұлттық және шетелдік валютадағы қаражаттың ( аударымның ) кәсіпорынның ағымдағы шотына немесе басқа шотқа есепке қосу үшін банк кассасына салынған, бірақ белгілеуі бойынша әлі есепке алынбаған ақшалай соманың ( көбінесе сауда түсімі ) қозғалысы туралы ақпаратты оқып – білуі керек. « Жолдаға ақша » шоты бойынша есепке алу үшін банк мекемесінің , пошта бөлімшесінің түбіртектері, банк инкассаторларына тапсыруға арналған ілеспе тізімдеме ( ведомосттердің) көшірмелері негіз болып саналады.
Жолдағы ақша аудитімен бухгалтерлік есепте « Жолдағы ақша » шотында есептелетін соманың шынайылығын, сондай – ақ бухгалтерлік өткізбе желі құрудың дұрыстығы және бастапқы құжаттардың 3 журнал – ордерде және Бас кітапта осы шот жөніндегі жазбалардың сәйкестігін тексеру қажет.
Ішкі аудит қызметі Банктің қаржы-шаруашылық қызметін
бақылауды, қосылған құнды жасауға жəне Банк операцияларының
тиімділігін арттыруға арналған консультациялық қызметті жүзеге
асырады. Ішкі аудит қызметі тəуекелдерді басқару, бақылау жəне басқару
процестерін бағалауға жəне тиімділігін арттыруға тəртіптік көзқарасты
қолдану жолымен Банктің өз мақсаттарына қол жеткізуіне ықпал етеді.
Ішкі аудит қызметі Директорлар кеңесіне тікелей бағынады жəне өзінің
жұмысы туралы оның алдында есеп береді. Директорлар кеңесі Ішкі аудит
қызметінің жұмыс тəртібін анықтайды.
Ішкі аудит қызметінің басшысы мен қызметкерлерін Директорлар кеңесі анықтайтын мерзімге Банк Президентінің ұсынымы бойынша Банктің Директорлар кеңесі қызметке тағайындайды жəне қызметтен босатады. Банк Президентінің ұсынымы бойынша Ішкі аудит қызметі басшысы мен қызметкерлерінің өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату Банктің Директорлар кеңесінің шешімі бойынша жүзеге асырылады. Ішкі аудит қызметінің басшысы мен мүшелері бақылауға жататын қызмет түрлерін жүзеге асыруға немесе басқаруға қатысуы тиіс. Ішкі аудит қызметінің қызметкерлері Директорлар кеңесінің құрамына сайлана алмайды.
Банктің сыртқы аудиті. Банк қызметінің сыртқы аудиті жалғыз акционер анықтайтын тəртіппен таңдалған аудиторлық ұйым қаржы жылының қорытындысыбойынша жыл сайын жүзеге асырылады.
Қаржы жылының қорытындысы бойынша Банк қызметінің аудитін
жүргізу туралы аудиторлық ұйыммен (аудитормен) келісім-шартты
(шартты) Банктің атынан Директорлар кеңесінің төрағасы жасасады жəне
Директорлар кеңесі бекітеді.
Банктің жылдық қаржылық есептілігін аудит аяқталғаннан кейін жалғыз акционер қарайды жəне бекітеді. Банктің аудиті Банктің есебінен Директорлар кеңесінің, Банк Президентінің бастамасы бойынша немесе жалғыз акционердің талап етуі бойынша оның есебінен жүргізілуі мүмкін, бұл ретте жалғыз акционер аудиторлық ұйымды жеке анықтауға құқылы. Жалғыз акционердің талап етуі бойынша аудитті жүргізген жағдайда Банк аудиторлық ұйым сұрататын барлық қажетті құжаттаманы (материалдарды) беруге міндетті.
Егер Банктің атқарушы органы Банктің аудитін жүргізуден жалтаратын болса, аудит кез келген мүдделі тұлғаның талап етуі бойынша сот шешімімен тағайындалуы тиіс.
1. Банктiң қаржылық жылы 1 қаңтарда басталады жəне 31 желтоқсанда
аяқталады.
2. Банк қаражаттық есептілігі Қазақстан Республикасы заңнамасына сəйкес
шығыстар мен кірістер есептілігі, ақша қозғалысы мен өзге есептіліктер туралы есептілікті, Банк бухгалтерлiк балансын өзіне қосады. Банктің қаражаттық есептілігін құрастыру жəне бухгалтерлік есептілікті жүргізу реті Қазақстан Республикасы заңнамаларымен белгіленеді.
3. Банк Басқармасы жыл сайын оны талқылау жəне тексеру үшiн акционерлердiң Жалпы жиналысына өткен жылдағы жыл үшiн, Қазақстан Республикасы заңнамаларына сəйкес аудиті жүргізілген, қаражаттық есептілік бередi. Қаражаттық есептіліктен басқа, Басқарма Жалпы жиналысқа аудиторлық есептілікті ұсынады. Банктiң жылдық қаражаттық есептілігі, акционерлердiң жылдық Жалпы жиналысын өткiзу күнiнен кем дегенде отыз күн бұрын, Директорлар Кеңесiнiң алдын ала бекiтуiне жатады. Банктiң жылдық қаражаттық есептілігін түпкiлiктi бекiту акционерлердiң жылдық Жалпы жиналысында жүргiзiледi.
4. Қаражаттық есептілікті, сонымен бірге нығайтылған негіздегі қаражаттық
есептілікті ұсыну реті мен мерзімі, халықаралық стандарттарға сəйкес келетін , тізімдер мен формалары уəкілетті орган келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен белгіленеді. Банк Қазақстан Республикасы заңнамаларына сəйкес оқиғалар мен операциялар есебін іске асырады. Банктің Бухгалтерлік есебінің Политикасы Директорлар Кеңесімен анықталады.
5. Нығайтылған негіздегі (статистикалық жəне қаражаттық есептілікті алып
тастағанда) есептілікті қосқанда, есептілікті ұсыну реті мен мерзімі, формасы, тізімі
уəкілетті органмен бекітіледі.
6. Банк жылдық баланс пен шығыс, кіріс туралы есептілікті, уəкілетті орган....