Экономика | Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу

Мазмұны
Кіріспе
1.1 Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу.
1.2 Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдайдан шығу әрекеттері.
1.3 Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың дағдарысқа қарсы аспектілері
1.4 Л.Эрхардың реформасының дағдарысқа қарсы бағытталуы.
Қорытынды

1.1 Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу

Қаржылық күйреуінің төмендеуі мен көтерілуі-әлемдік экономикасының өнеркәсібінің “серік” шаруашылығы.
Кәсіпкерлік менеджмент ұстанымы-басқару объектісі, техникалық, коммерциялық, қаржылық, сақтандыру, есептік және әкімшілдік операциялары болып бөлінеді. Ең біріншіден кәсіпкерлік ұстаным акционерінің қызметі, ақша қаражатымен тығыз байланыста. Кәсіпкерлік мемлекетте ол елдің микроэкономикалық әлуеті.

Кәсіпкерлік менеджмент ұстанымының негізгі операциясының схемасы.
Жалпы кәсіпкерлік және үйшаруашылығынң көтерілу тұрақтылығы, кедейліктің азаюы, жоғарғы білім алу, дұрыс тамақтану және денсаулық сақтау, мәдени өмір жатады.
Бұндай байланыстар, шынды, сұрақ туғызады, экономика өсуін мойындау, кәсіпкерлікті және үй шаруашылығын сақтап қалу.
Мемлекет рөлі, мемлекеттік реттеу тағы басқа да жетістіктер.
Дағдарыс классификациясының жіктелуі;
1) “ішкі ” талдырудың дағдарыстағы нәтижесі негізінде.Бұл жағдайда дағдарыс түсінігі, экономикалық шаруашылық жалғасы, ол географиялық болып табылады.
2) Дағдарыс кезеңі. Экономиканың көтерілуі механизмі мен әлеуметтік процесс.
3) Құрылымдық дағдарыс. Экономикалық және жалпы динамика шаруашылыққа кіру барысында тұрақты импульс береді.
4) Өндірістік дағдарыс тәсілі. Қарама-қайшы дағдарыс мінездемесінің шиеленісуі.
Белгілі француз экономисі Робер Буайс 4 негізгі дағдарыс типологиясын ойлап тапты.
Дағдарыстың бірінші типі-сипатты бұзу
Екінші типі-жүйе реттеуднгі ішінараны бұзу.
Үшінші типі- жүйе реттеу дағдарысы
Төртінші типі-жүйе реттеу және қор жинаудағы дағдарыс тәртібі.
Бұл типтік дағдарыстардың ішіндегілерді жіктесек.
Бірінші дағдарыс типі-“ішкі” талдыру дағдарыс нәтижесіне жатады.
Екінші типтік дағдарыс-құрылымдық кезеңге сәйкес.
Үшінші және төртінші типтік дағдарыс-тағы да басқа кезеңдер негізінде.
Реттеу дегеніміз - ол басқару функциясы. Экономикалық жүйенің институттық білімінің қамтамасыз етілу жиынтығы.
Экономикалық эффекттің анықталуы мыналар;
- кәсіпкерліктің эффекті , максималды шығумен қамтамасыз етеді. Оның түсінігі инженер-технологиямен сәйкес.
- Тамақтану эффектісінің құрылымы, тауар өндіру мен оңтайлы ұштастыру.
- Қажеттілік эффектісі –мінезделуі тұтынушы кірісінің бөлінуімен, тауардың максималды шегіне жетуі.
Дағдарыс жағдайындағы әлемдік экономиканың кезеңдері:
1) Инновацияны іздеу. Экономикалық өсуге өзгеріс енгізу. Ол ішкі ұйымның және бәсеке қабілетінің кәсіпкерлікке жылжуы.
2) Инновацияны тарату шарты.инновация қажет болуы да мүмкін емес, шарт микро және макро кезеңде болса, онда бейімделуді қабылдау. Сол себептен факторға сұрақ қойылып. Инновацияны тарту қандай дағдарыс шартымен анықталады.
3) Локольды және глобальды өзгертуді анықтау. Құрылымдық өзгертумен шартты тексеру инновациялық өзгерту арасында.
4) Құрылымның бір қалыпты өзгеруі. Бұл дағдарыс жағдайындағы реттеу процессі қисындық ығыстыру өндірістік өзгерту, өткізу мақсаты мен салдары.
5) Ұйымның-құрылымдық ортасы, Әкімшілдік механизмнің аспектісін іздеу.
Мемлекет өзінің басқару функциясын көптеген сферадан өткізеді.
Біріншіден бұл–кәсіпорынның федеральды бағыныштылығы. Ұйымның басқару мүлкін кешенді жүзеге асыру мемлекеттік министрлігі Ресей мүлкінде.
Екіншіден - мемлекет қатысуы кәсіпорынның жарғы капиталында. Осы негізде кәсіпорындар мемлекет қатысуымен акцияны сатуға жібермейді және де олар мемлекет жағы объектінің қатынасы. Басқару органының осы кәсіпорынды мемлекеттік танысуды қосу.
Үшіншіден- мемлекеттің жылжымайтын мүлік кешені. Бұл мемлекет негізіндегі алтын қор. Бұл әрқашанда эффективті жұмыс істейді.
Төртіншіден- жер қатынасымен тығыз байланыста.
Бұл жүйеде көптеген заңдық актілер бар.
Мемлекеттік реттеу өз аймағында жүзеге асады. Бұл базада оңтайлы жұмыскерлер ынтасын өткізеді, және кәсіпорын мен мемлекетте өнімді өткізу еңбектен материалды және қаржылық ресурспен байланыста болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу маңызды міндеттерінің бірі болып, кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу - мемлекеттің кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттың алдын-алудан қорғау немесе оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-экономикалық және құқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық категория.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу- нормативті құбылыс. Ол қызметті талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстың жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтың экономикалы елдердің бірі - Германия мысалынан бастайық. Ел экономиканың маңызды ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар. Германияны жеткілікті деңгейде дамыған экономиканың инфрақұрылым және оның элементтерінің – жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің жоғары деңгейінің, және оның салдары ретінде жоғары ұйымдастыру шығындарын анықтайды. Осындай макроэкономикалық тенденциялар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды басқару механизмдерінің типологиясын қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын тікелей мемлекеттік қаржыландыру әдетте аймақтық маңызы бар өте ірі зауыттарға ғана қолданылады.
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттың басқару және бақылау функцияларын меншік иесінен тартып алуды. Сондай-ақ оның мүлкін, тікелей сатуды қарастыратын ең өктемді шара болып табылады. Оның үстіне, Италия банкроттығының еркіндік аясын және банкроттық құқық қабілеттілігін шектейтін дербес салдары бар. Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің аспектілері әр елде әртүрлі. Мысалы: АҚШ-та бұл, жұмысбастылық саласында заңдылықты жетілдіру, әсіресе жастарға жұмыс орындарын көбейту, аймақтық құрылымдық бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар жинағында үкіметтің тиімді іс-шаралары жеке аймақтардағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейін төмендету жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту. Экспорт рөлін көбейтуге және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін жақсартуға көбірек көңіл бөлу керек деп айтылған. Бұл саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету бағдарламаларын және штаттар жалпы ел үшін маңызы зор. Салаларда жұмыс орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекелендіру бағдарламаларын әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорынды және тұтастай экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің мақсаты-кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу олардың бәсеке қабілеттілігін және тиімділігін жоғарлату. Жекешелендірудің әр елде өз ерекшеліктері бар.мысалы: Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі болып бірыңғайлылық , Германияда – сақтық, Италияда-анық көрсетілген прогматизм табылады.Чехияда Республикасындағы жекешелендірудің басты мақсаты – жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік мүліктің үлес салмағы 10-15 пайызға дейін жеткізуге болады.
Тағы бір айта кететін жайт, дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің әр түрлі елдердегі ұлттық механизмдері бір-біріне ұқсамайтыны соншалық. әлі күнге дейін бірегей нұсқаулар, бұл механизм стандарттары әлі әзірленбеген әлем елдеріндегі дағдарысқа қарсы басқарудың мемлекеттік механизмін шартты түрде бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады. Негізгі мүддесі-барышқор кәсіпорындарды қорғайтын заңдылықтар да бар. Бейтарап немесе мүдделерді “фифти-фифти” түрінде қарастыратын заңдылықтарда бар. Ақырында радикальды, кредиторлар талаптарын қанағаттандаруға ұмтылатын заңдылықтар да бар.
Әрбір кезек талаптары алдыңғы талап толық қанағаттандырылғаннан кейін орындалады.Банкрот мүлкі жетпегеннен орындалмай қалған, сонымен қатар сотпен тарату балансы бекітілгенге дейін жарияланбаған талаптар өтелген деп саналады. Көрсетілген сомалар кредиторлар мен дебиторлық борыштан есептен шығарылуы керек. Әлемнің нарықтық экономикасы әртүрлі деңгейде дамыған елдерінің дағдарысты мемлекеттік реттеу аспектілерін салыстыра отырып, біз дағдарысты мемлекеттік реттеуді бірнеше белгілері бойынша жіктедік. Дағадарысты мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеуді 1-кестеде келтіріп отырмыз.
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеу

№ Жіктеу белгілері Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеу түрлері
1 Тараптарды қорғау -кредиторлар мүдделерін қорғайтын:
- бейтарап:
- кәсіпорын мүдделерін қорғайтын:
2 Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін тану - төлем сомасы:
- төлем мерзімі
3 Сауықтыру мерзімінің ұзақтғы - үш айға дейін:
- үш айдан алты айға дейін
- алты айдан бір жылға дейін
4 Конкурстық салмақты өткізу - әлеуметтік бағытталған:
- әлеуметтік бағытталмаған
5 Төлем қабілетсіздік диагностикасын өткізу - жедел диагностика:
- терең талдау жүргізу
Бұл кестеде келтірілген белгілері бойынша Қазақстандағы дағдарысты мемлекеттік реттеуді кредиторлар мүддесін қорғайтын, төлемдер мерзімі бойынша төлем қабілеттілігін анықтайтын, оңалту мерзімі алып айға дейінгі, әлеуметтік бағытталған жедел диагностикалы заңдылық пен қарастыруға болады. Төлем қабілеттілікті анықтау диагностикасы Қазақстан Республикасының заңдылығы бойынша тек қана екі коэффициент арқылы жүргізіледі .

1.2 Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты
жағдайдан шығу әрекеттері

Бұл бөлімде ауыл шаруашылығындағы, одан ауыл бүгін де шыға алмай отырған дағдарысты жағдайды толықтай барынша толықтай тоқталуымыз қажет. Сонымен бірге тоталитарлық мемлекеттің азық-түлік мәселесін шешуге және өзінің агралық саясатын жүзеге асыруға қолданған барлық әрекеттері неліктен күйреуге ұшырағандығының негізгі себептерін айқындау керек. Бұл тұста тың және тыңайған жерлерді игеру, келешегі шамалы ауылдарды жою, жеке қосалқы шаруашылықтарды ыдырату, агроөнеркәсіптік кешендерді қалыптастыру сияқты мемлекеттің ауқымды іс-шараларының маңызын тыңғылықты қарастыру қажет.
Қоғамда өмірін тұтастай революциялық өзгерту жағдайында, дағдарыстың шын мәніндегі себептері анағұрлым ертерек кезеңде екенін түсіну қиынға соқты.
Сонымен қатар цивилизация дамуының барысы шаруа еңбегі, тек бір ғана себептен; шаруашылық ынталылықтың жойылуынан тиімді болуын тоқтататындығын көрсетті. Дамудың нарықтың моделін ұстанған елдер көрнекі мысал бола алады, онда жеке шаруашылық жерді пайдаланудың әр түрлі формаларына негізделсе де классикалық жеке меншік пен мерзімсіз жалгерліктен күрделі агробизнес шеңберіндегі отбасылық фермерлік мердігерлікке дейін пайдалану арқылы жоғары тиімділікке жетіп отыр.
Ондай тәжірибе біздің елімізде де болған мысалға жаңа экономикалық саясат жылдарында аграрлық өндірісте жоғарыда аталғандарға ұқсас құрылымдар қалыптаса бастады. Өкінішке орай, бұл жағымды құбылыс көп кешікпей қисынды түрде әміршілдік-әкімшілік саясатқа ауыстырылды, нәтижесінде ауқымды түрде шаруаларды күйрету олардың әлеуметтік-экономикалық негіздерін жоюға ұласты.
Кеңшарлық-ұжымшарлық жүйе дамуының тұйыққа тіреуі барысында оның өз алдына өркендеуге мүлдем қабілетсіз екендігі анық байқалды. Өйткені қоғамның ауқымды инвестициялық қорлары “нарықтан тыс логикамен” пайдаланылып, сәйкес нәтижеге өзгертілмеді.
Негізгі жаппай қоғамдастыру болып табылатын мемлекеттендірілген аграрлық өндіріс барысы бұл бағыттағы барлық әрекетті жоққа шығарды. Сол логиканың әсерінен ауыл шаруашылығы ғылыми-техникалық прогресс факторларын қолдана алмады, ал ол тек нарықтық экономика шеңберінде, оның басты негізі жеке меншік тұсында жүзеге асады. Сондықтан мемлекеттің ауыл шаруашылығын дағдарыстан шығаруға жасаған ешбір әрекеті нарықтық емес идеология шеңберінде табыс жете алмайды. Экономика мәселесін қозғағанда, яғни халық шаруашылығының дамуы, халықтардың тұрмыс деңгейі жөнінде сөз болғанда, экономиканың дағдарыстық жағдайын, өндірістің даму деңгейінің төмендеуі жөнінде айтпай болмайды.
Өтпелі кезең экономикасы күрделі, қарама-қайшылықты екені белгілі. Өндіріс дамуының құлдырауының нақты себебіне, оны тұрақтандыратын факторларға түсініктеме бермес бұрын, кең ауқымды, терең экономикалық қиындықты жылдамдатқан алғашқы себептерге тоқталып өткенді жөн санап отырмыз.
Өткенсіз болашақ жоқ, сондықтан қазіргі уақытқа дейінгі экономиканың дамуына талдау жасап, нақты қайта құру кезеңінде жіберілген қателіктерді айту міндет, оны Қазақстан Республикасының әрбір азаматы білуге тиіс.
Экономика дамуының төмендеуіне нашар көріністердің болуына сол кездегі жіберілген қателіктер әсерін тигізді. Кәсіпрындарға толық экономикалық дербестік беру көзделді. Жалақыны да өз қалаулары бойынша берді. Мемлекеттік директивалық жоспар мемлекеттік тапсырмамен ауыстырылды. Мемлекеттік тапсырма бақылау сандары, лимит, норматив болатын болды.
Екінші қателік - мемлекеттің экономиканы реттеп отырмауы. Ведомствалар мен министрліктер қайта құрудың жүргізушісі емес,тек бақылаушысы болды. Олардың іс-қимылын ешкім бақыламады. Соның салдарынын халықтың ақшалай табысының өсуіне ешкім бақылау жасамады.
Үшінші қателік-мемлекеттің кәсіпорындарға деген немқұрайды қарым-қатынасынан туындады.
Нарыққа өтпелі кезеңнің басынан бастап экономиканы мемлекет дұрыс реттеп отырғанда, экономикалық дағдарыс болмаған болар еді, тек 1993 жылы ғана экономиканы экономикалық тәсілмен басқару керек екендігі, мемлекеттің экономиканы реттеу қажеттігі түсінікті бола бастады.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді жүргізудегі жіберілген қателіктер де дағдарыстың күшеюіне әсерін тигізді. Осындай себептерге байланысты болған дағдарыстың салдары өндірістің төмендеуіне инфляцияға, жұмыссыздықтың өсуіне халықтың көп бөлігінің кедейшілік жағдайға жетуіне, халықты отандық тауарлармен қамтамасыз ете алмауға әкелді. Осындай дағдарыстан шығудың жолы ақша- несие және салық-бюджет саясатын ұдайы жетілдіру, мемлекет тарапынан экономиканы реттеу, экономиканы ұлттық капиталмен инвестицияла, бәсекеге төтеп бере алатын тауарларды өндіру, шаруашылықтарда өндірістік-экономикалық қатынастарды орнату, шаруашылық ынта-ұсынысын мемлекет тарапынан қолдау, іскерлікті дамыту, кәсіпорындарға экономикалық дербестік беру, бәсекені дамыту, өндірісті ұлғайтуды барынша ынталандыру, еңбек ұжымдары мен барынша халықтың ортақ мүдделерін көздейтін іспен айналысу, коммерциялық жүйелердің қызметін реттеу, мемлекеттің реттеуші рөлін кеңінен пайдалану, ұлттық валютаның .....