Салыстырмалы грамматика | Аударма теориясы мен аударма практика

Мазмұны
Кіріспе

I.тарау. Қазақ халық ертегілері туралы.
.
1.1. «Ер Төстік» ертегісінің салыстырмалы талдауы
.
1.2. «Дудур қыз» ертегісінің салыстырмалы талдауы
.
II. тарау. Салыстыру барысында қолданған тәсілдер.


Қорытынды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Тарау. Қазақ халық ертегілерінің орыс тіліне берілу ерекшеліктері.

Ал енді «Ер Төстік» крткгісі жөнінде айтатын болсақ. Бұл ертегісі көп ертегілермен салыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлем құрылысы, тілі жағынан ерте заманда шыққан ертегі екендігі аңғарылады.
Ертегі қазақ халқының мал шаруашылық өмірін және олардың дүниетану көзқарасын көреміз. Ертегінің оқиға желісін алсақ, табиғаттың асау күштерімен араласып, малды аман сақтап қалу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен, ағаларын іздеп тапқан Ер Төстіктің ерлігін суреттесе, екінші жағынан, әр түрлі дию перілерімен күрес баян етіледі. Жалпы қазақ халық ертегілерінің орыс тіліне берілу ерекшеліктері – оның қазақи сөзінде.
Қазақ ертегілеріне көңіл бөлген кісілердің саны бірқатар. Бірақ бұлардың бәрі зерттеу, тексеру жұмысын аз жасап, көбінше естіген ертегілерін жинаумен болған.
1.1. «Ер Төстік» ертегісінің салыстырмалы талдауы.

Түпнұсқа.
Ер Төстік.

«Ерте заманда Ерназар деген кісі болыпты. Ерназардың өзі бай болыпты. Қора толған қойлары болыпты. Матау толған түйелері болыпты. Өріс тоған жылқылары болыпты. Ерназардың сегіз ұлы болыпты.
Бір жылы үлкен жұт болыпты. Ерназардың сегіз ұлы соның ішінде кетіпті. Бір қыстың азығын алып, кемпірі мен Ерназар үйінде қалыпты. Ерназардың сегіз ұлы сол кеткеннен хабарсыз кетеді, айлар өтеді—келмейді, жылдар өтеді—келмейді. Ерназардың азығы таусылады, ашықты, жейтін тамақ таппады. Кемпірі мен екеуінің орнынан тұруға әлдері әрең-әрең келеді.
Бір кні кешке жақын төсегінен тұрып үйінің түндігін ашады. Тұруға шамасы келмей жатқан шал шаңыраққа қараса, шаңырақтың кулдіреуішінде керулі тұрған кер биенің төстігі көзіне түседі. Ерназардың қуанып есі шығады.
--Кемпір, сүйінші! Керулі тұрған кер биенің төстігі майлы көрінеді, бол жылдам, асып жіберші,-дейді»
Түнұсқа аудармасы.
Ер Тостик.
«Жил в далёкие годы человек по имени Ерназар7 был он богат. Четырьмя видами скота владел он. В кошарах теснились овцы. Верблюды паслись в степи. На выпасах бродили косяки лошадей. И было у Ерназара восемь сыновей.
Но вот случился в степи большой джут. Погнали люди скот в благополучный край6 где не было голода. Вместе с ними откочевали и восемь сыновей Ерназара. А сам Ерназар со своей старухой остался дома. Пищей он запасся на всю зиму.
Шли месяцы, годы, но сыновья не возвращались и никаких известий о себе не прислали. Кончался запас пищи Ерназара. Стали голодать старик со старухой. Сильно ослабли они. Едва держались на ногах.
Встала однажды вечером старуха, отодвинула тундук. Ерназар лежал на постели не в силах подняться, открыл глаза и увидел: висит на перекладинах свода юрты валенный лошадиный тостик. Обрадовался старик, говорит:
--Суюнши, старуха! Ох и жирный тостик висит, свари ка его поскорее!»
Ал енді «Ер Төстік» ертегісінің Е. Анованың орыс тіліне аударған нұсқаларына қарайтын болсақ, екі тілде де яғни қазақ тілінен орыс тіліне аудармасынан көптеген ерешеліктерді байқауға болады. Мысалға алатын болсақ, ертегінің басында: «Етте заманда Ерназар деген кісі болыпты. Ерназардың өзі бай болыпты. Қора толған түйелері болыпты. Матау толған түйелері болыпты. Өріс тоған жылқылары болыпты. Ерназардың сегіз ұлы болыпты.»,- деп берілген болса,
Ал енді орыс тілі аудармасында: «Жил в далёкие годы человек по имени Ерназар. Был он богат. Четырьмя видами скота владел он. В кошарах теснились овцы. Верблюды паслись в степи. На выпасах бродили косяки лошадей. И было у Ерназара восемь сыновей»,- деп аударылған.


Бұл сөйлемдерден мынандай ерекшелік көзге түсіп түр. Қазақша түпнұсқасында «Ол төрт түлік малға бай болыпты»,-деген сөйлем жоқ.
Ал орыс тіліне берген аударма түпнұсқасында, бұсөйлем: «Четырьмя видами сеота владел он»,-деп берілген.
Тағы бір ерекшелік ол мына сөйлемде: «Матау толған түйелері болыпты»,-деген сөйлем, түпнұсқасында былай берген: «Далада түйелер жайылды».
Ал «матау» деген сөздің Х. Махмудов, Ғ. Мұсабаевтың «қазақша-орысша» сөздігінен орыс тіліндегі аудармасында ол сөз былай аударылған: «Матау—связать ноги ( оьычно лошадей ) арканом или веревкой. Бұл сөйлемді аудармашы өз сөздік қорымен берген.
Ал енді «Бір жылы үлкен жұт болып, ел малын алысқа, отарға айдап кетіпті»,-деген күрделі сөйлемді аудармашы аударма түпнұсқасында былай берген: «Но вот случился большой джут. Погнали люди скот в благополучный край, где не было голода».
Аудармашы «отар» сөзінің орнына, аударма түпнұсқасында « в благополучный край» баламасымен берген.ал «отар» сөзінің Х. Махмудов, Ғ. Мұсабаевтың сөздігінен қарағанымызда, ол сөз былай аударылған: 1.отара; 2. пастбище, находящися далеко от аула. Ал «Благополучный» сөзін С. Серғалиевтің «орысша-қазақша» сөздігінен қарағанымызда, ол былай аударылған: аман-есен.
Енді мына сөйлемді аударатын болсақ:
«--Кемпір, сүйінші! Керулі тұрған кер биенің төстігі майлы көрінеді, бол, жылдам асып жіберші,-дейді». Аударма түпнұсқасында бұл сөйлем былай:
«--Суюнши, старуха! Ох и жирный тостик висит свари-ка его поскорей!». Аудармашы бұл сөйлемді қысқа да нұсқа берген. Бұл сөйлемде біріншіден, «кер бие» сөзі аударылмаған. «Кер бие» сөзін орыс тіліне аудартын болсақ «кер» --«1.масть (лошади); кер бие—мухортый конь»,-деп аударылады. «2. Кер—чванливый; кер адам—чванливый человек». [сөзбе-сөз аударма].
Бұл сөйлемге бірінші мағынасы келеді.
Ал енді «Көрінеді» сөзінің аудармасы, «көрінеді» сөзі «көрінуә сөзінен шыққан, яғни «Показаться; являться» -деп аударылады. [сөзбе-сөз аударма].
Ертегідегі өлең жолдарын алатын болсақ:
«Сүйген жарың Ер Төстіе,
Құтты болсын, Кенжекей!
Мнген де атың Шалқұйрық,
Қтты болсын, Кенжекей!
Артқан да атың, Құба інген,
Құтты болсын, Кенжекей!
Киген де сауытың Ақсырмал,
Құтты да болсын, Кенжекей!
Жар басында демесең, Біздің үйге түсе кет»,-деген шумақтар былай аударылған:
«Ой, как прекрасен Ер Тостик, жених возлюбленный твой, Кенжекей!
Конь твой Шалкуйрык—ветра быстрее в степи, Кенжекей!
Верблюдица много несёт добра, Кенжекей!
Солнце блестит на твоей тяжелой броне, Кенжекей!
Если не брезгуешь ты бедной землянкой моей, Кенжекей!
Сделай привал у меня6 свежий ты выпей кумыс, Кенжекей!»
Ал бұл шумақтардағы «Как прекрасен» сөзі «Қандай көрікті» болып аударылған [сөзбе-сөз аударма]. Бұл тағы да бір көрініп отырған ерекшелік. Оны аударатын болсақ: «Қандай көріктіЕр Төстік, сүйген жарфң Кенжекей!» [сөзбе-сөз аударма], - деп аударылады.
«Конь твой Шалкуйрык—ветра быстрее в степи Кенжекей!» түпнұсқа аудармасы, аіздің түсінгеніміз былай: «Сенің атың даланың желінен де жылдамырақ»,-деген мағынада. Аудармашы бұл өлең жолдарын көркем әдеби стилімен жеткізген.[сөзбе-сөз аударма].
Ертегінің аяқталуы былакй»:
«Ақсақал шалдың астындағы ақ боз ат кісінеп қоя береді. Кенжекей аттың кісінеген даусын естіп, оның Шалқұйрық екенін таниды. Сол арада амандасып, мәз болысып қалады. Бәрі де баяғы айрылған күндегі қалыптарына келіп қайтадан жасарады. Ер Төстік жас жігіт, Кенжекей жаңа түскен келіншек, Шалқұйрық бесті ат қалпына келеді. Одан кейін ұзақ өмір жасап, мақсаттарына жетеді».
Түпнұсқа аудармасында былай:
«И тут же показался старик на белой кромой лошади платок у Кенжекей свалился сног7 .....