Экономика | Агробизнес қызметінің теориялық негіздері

Мазмұны


Кіріспе. ......................................................................................
1. Агробизнес қызметінің теориялық негіздері.
1.1. Агробизнеске қысқаша сипаттама...................................
2. Агробизнес қызметін талдау.
2.1. Агробизнеске қызмет көрсетуді ұйымдастыру................
2.2. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы.....
2.3. Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және
негізгі тәсілдері................................................................
3. Агробизнес қызметін жетілдіру.
3.1. Агробизнес қызметінің болашағы.......................................
Қорытынды................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер....................................................
1. Агробизнес қызметінің теориялық негіздері.

1.1. Агробизнеске қысқаша сипаттама.

Агробизнестің негізгі субъектісі кәсіпкер болып табылады. Кәсіпкердің көптеген анықтамалары бар. Кәсіпкер дегеніміз:
— бұл — тәуекелі мол жағдайларда әрекет етуші адам;
— кім істі жоспарлаушы, бақылаушы, ұйымдастырушы және кәсіпорынды иемденуші болса, кәсіпкер сол;
— кім өзінің ұйымдастырушылық қабілеттері арқасында табыс тапса, сол кәсіпкер;
— бұл—кез келген мүмкіндікті ұқсатып, барынша мол пайда таба білетін адам.
Осы анықтамалардың бөрі кәсіпкерлік іс-әрекет — бұл кәсіпкерлік қаблеті бар, жігерлі де ынталы адамның ақыл-сана (интелектуалдық) іс-әрекеті екенін көрсетеді.
Агробизнесте негізгі факторлар — жер, өсімдікгер мен мал, материалдық-техникалық және қаржы ресурстары, сондай-ақ еңбек ресурстары, яғни табиғи ресурстар, еңбек пен капитал болмақ.
Кәсіпкерлік қабілет — бұл өндірістің ерекше факторы, ол — өндіріс үрдісіне басқа барлық факторларды бірыңғай жүйеге біріктіруші. Кәсіпкерлік қабілет-шешім қабылдай білу кабілеті мен тәуекел ету қабілеті.
Өндіріс факторлары, өдегге біреуге тиесілі. Бұл факторлардың меншікті иесі оларды өндіріс үрдісінде пайдаланудан кіріс кіргізуді көздейді. Еңбек иесі кірісті еңбек ақысы түрінде алуға ниеттенеді. Капитал иесі кірісті салынған капиталды өсіретін пайыз түрінде алуды ойлайды, табиғи ресурстар иесі түсім (рента) алғысы келеді, кәсіпкер пайда табуды көздейді.
Сөйтіп, бизнес дегеніміз — субъектінің нарықтық экономика жағдайларында табыс табуға бағытталған экономикалық іс-әрекеті.
Тиімді бизнесті жүзеге асыру үшін экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайлар қажет, яғни бизнеске қолайлы орта керек.
Экономикалық жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: тауарға сұраныс пен ұсыныстың бар болуы; кәсіпкер үшін оның шамасы жетерлік ақша-қаражаттың бар болуы; жұмысшы күшінің бар болуы.
Әлеуметтік жағдайларға сатып алушылардың тауарды иемденуге ықыласы мен мүмкіндігі жатады. Бұл жерде тұрғындардың табысын, сатып алушылардың талғалздары мен өмір сүру салтын, демографиялық жағдайды ескеру қажет.
Мамандардың білікгішгін, оларды оқыту және қайта даярлау мүмкіндіктерін, сондай-ақ фирма қызметкерлерінің әлеуметгік жағдайларын қамтамасыз ету мен олардың жақсы жұмыс істеу - ықыласын ынталандыруды да осыған жатқызуға болады.
Құқыктық жағдайларға мыналар жатады: мемлекеттік қолдау түрлері (мемлекеттік тапсырмалар, жеңілдіктер және басқалар), салық жүйесі, кеден жүйесі және несие жүйесі; адал кәсіпкерлікті ынталандыратын заңдар.
Нарықтық экономикасы бар, дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың әртүрлі формалары бар: жекедара шаруашылық, серіктесушілік, корпорация.
Кәсіпкерлік немесе фирма — бұл экономикалық бірлік, ол өздігінен шешім қабылдайды, өндіріс факторларын өнімді дайындау мен оны басқа фирмаларға, шаруашылықтарға және мемлекеттерге сату үшін пайдаланады, барынша мол пайда табуға ұмтылады.
Жекедара шаруашылықгар — бүл бір кісінің, меншік иесінің жекедара шешім қабылдауы және барлық іске толығымен жауап беруі. Жекедара шаруашылықгың артықшылығы — меншік иесі-қожайын тарапынан істің жүру барысына толық бақылау болатындығы, ал кемшілігі — капитал мөлшерінің, әдетінше, - шамалы болуы, сондай-ақ зияндар, шығындар мен қарыздар үшін меншік иесінің өзі жауап беруге тура келетіндігі.
Серіктесушілік — екі немесе одан да көп кәсіпкердің бірлесе қабылдаған және барлық іске жауап беретін жағдайында кәсіпкерлікті ұйымдастыру үлгісі (формасы).
Серіктесушілік іске салынған капиталды ұлғайтуға мүмкіндік береді, алайда жұмыстың нәтижесіне деген жеке жауапкершіліктен ешкімді босатпайды. Жауапкершілігі шектелген серіктесушіліктер болады, онда меншікті ортақ иемденушілердің (совладельцы) капиталды белгілі бір шектеулі мөлшерде қосуға және басқаруға немесе кәсіпорын атынан келісімдерге қатыстау құқығы бар.
- Серіктесушілік негізінен ғылыми, техникалық немесе медициналық қызмет көрсету фирмалары секілді іс-әрекет өрістерінде кеңінен тараған.
Қазақстанда серіктесушілік шарттары бойынша брокерлік және заңгерлік кеңселер, жекеше оқу орыңдары мен ғылыми кәсіпорындар және басқалар құрылады.

2. Агробизнес қызметін талдау.

2.1. Агробизнеске қызмет көрсетуді ұйымдастыру.

Агробизнеске қызмет көрсетуді негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін керекті қызметтермен қамтамасыз етуші кәсіпорындар немесе ірі кәсіпорынның бөлімшелері жүзеге асырады. Бұған ауыл шаруашылығын материалдық-техникалық ресурстармен қамтамасыз етуші кәсіпорындар (жабдықтаушы кәсіпорындар), өндірістік қызмет көрсетуді қамтамасыз етуші кәсіпорындар (агросервис), ауыл шаруашылық кәсіпорындарына техникалық және жөн-жобалық (консалтингтік) көмек көрсетуші фирмалар жатады.
Бұл кәсіпорындардың бері, сөз жоқ, бизнес-жоспар негізінде жұмыс істеуге тиіс. Материалдық-техникалық жабдықтаумен айналысатын фирмалар (кәсіпорындар) ең алдымен өздерінің потенциал сатып алушыларын айқындауы, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының (сатып алушылардың) өндіріс құралдарына деген қажеттілігін анықтауы керек. Бұл — ауыл шаруашылық техникасы, бұларға қосымша бөлшектер, резеңке техникалық және элеклротехникалық материалдар; минерал тыңайтқыштар мен пестицидтер, мұнай өнімдері мен мұнай жарақтары болуы мүмкін.
Осы ресурстардың потенциал сатушыларын - өнеркәсіптік кәсіпорындарды, толайым саудагерлерді айқындау, бұл тауарлардың бағасын, сапасы мен ассортиментін анықтау, жеткізіп беру шарттарын білу қажет. Көптеген сатушылардың ішінен сіздің бизнес үшін ең қолайлы бір-екеуін таңдаған дұрыс.
Қызметтерді сатып алушылар мүмкіндігінше көбірек болуға тиіс, егер сіз ұзақмерзімді келісімді қатынастар негізінде сіздің қызметтеріңізді тұрақты тұтынушылармен жұмыс істейтін болсаныз, тіпті жақсы.
Материалдық-техникалық жабдықтауды ұйымдастыру бірнеше кезеңдерден тұрады:
- материалдық-техникалық ресурстарды жеткізуге ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан алдын ала сұранымдар жинау;
- өнеркәсінтік кәсіпорындармен немесе көтерме саудагерлермен өндіріс құралдарын жеткізу жөнінде шарттар жасасу;
-тұтынушы шаруашылықтар мен оларға өндіріс құралдарын жеткізу шарттарын жасасу;
-орындауға қабылданган, келісімді шарттарға сәйкес тұтынушы шаруашылықтарға өндіріс құралдарын жеткізу.
Жеткізу шартында өндіріс қүралдарын жеткізіп беру тәртібін анықтау керек. Бұл ретте жеткізілетін өндіріс құралдарының атын, номенклатурасын, ассортименті мен санын өнім сапасы мен жинақтылығын жеткізу мерзімдерін; өнім бағасын; сұранымның жалпы сомасын; есептесудің тәртібі мен түрін; өнімді жеткізу жағдайларын: тараптардың төлеу мен пошта реквизиттерін және басқа мәліметтерді керсету қажет.
Шартта сондай-ақ келісімді міндеттемелерді бұзғаны үшін тараптардың жауапкершілігі алдын ала қарастырылуы керек.
Өндірістік қызмет көрсетуді (агросервисті) қамтамасыз етуші кәсіпорындар (фирмалар) ауыл шаруашылық тауар өндірушіге кешенді қызметтерді немесе қызметтердің жекелеген түрлерін мынандай бағыттар бойынша көрсете алады:
- жерге орналастыру;
- көлік қызметтері;
- техникалық қызмет көрсету (СТО);
- жерді жақсарту (мелиорация);
- агротехникалық қызметтер,
Бұл кәсіпорындардың қазіргі өндіріс технологияларына сәйкес қызметтер көрсетуді қамтамасыз ететін материалдық-техникалық өз базасы болуға тиіс.
Олар екі түрлі кәсіпорындарға бөлінеді:
- экономикалық және заңдылық тұрғысынан ауыл шаруашылықтауар өндірушілерге тәуелсіз кәсіпорыңдар;
- бірнеше ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің бірлесуімен кооперативтік негізде құрылған және шаруашылықаралық кәсіпорын міндеттерін атқарушы фирмалар.
Бірінші түрдегі кәсіпорындар жұмысын агрохимиялық қызмет көрсету жөніндегі кәсіпорын (агрохимиялық сервис) үлгісінде көрсетеміз. Мұндай кәсіпорын аймақтың агрохимиялық зертхана (лаборатория) немесе химияландырудың шаруашылықаралық мекені негізінде дербес занды түрде құрылуы мүмкін.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарына агрохимиялық қызмет көрсету меншік пен шаруашылық жүргізудің әр түріндегі ауыл шаруашылық кәсіпорылдарында тыңайтқыштар мен пестицидтердің дұрыс және тиімді қолданылуын қамтамасыз ету жөніндегі нақтылы шараларды жүзеге асыруды көздейді.
Агрохимиялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру мынандай бағыттарда жүзеге асырылады:
- жер алқаптарында топырақтық-агрохимиялық зерттеулер жүргізу мен ауыл шаруашылық кәсіпорындар үшін танаптардың агрохимиялық картограммаларын жасау;
- химияландыру құралдарын тиімді пайдалану жөнінде ғылыми дәлелденген ұсыныстар әзірлеу және өңдірісте қолдану;
- нақты шаруашылықтарды химияландырудың болашақ даму жолдарын жете зерттеу;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындарын өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын химияландыру құралдарымен жабдықтау;
- минерал және органикалық тыңайтқыштарды, жерді жақсартушы химиялық заттар (мелиоранттар) мен өсімдіктерді қорғау құралдарын, сондай-ақ мал шаруашылығындағы химияландыру құралдарын ұтымды қолдану жөніндегі кешенді жұмыстарды орындау.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарына қызмет көрсету ауыл шаруашьшық тауар өндіруші мен "Агрохимиялық сервис" кәсіпорны жасасқан шарттар негізінде жүргізіледі.
Шарттың мән-заты, тараптардың міндеттемелері мен жауапкершілігі, қызметтердің бағасы, орындалған жұмыстарды тапсыру мен қабылдау тәртібі, шарттың әрекет ету мерзімі, заңдылық адрестері мен басқа жағдайлар шартта көрсетіледі.
Ауданның ауыл шаруашылық кәсіпорындары немесе бір топ шаруашылықтар агрохимиялық қызмет көрсету нысындары бола алады.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерге жөн-жобалық (консалтингтік) қызметтер көрсететін фирмалар кәсіпорынның ерекше тобын құрайды. Бұл кәсіпорындар потенциалының жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Мұнда тауар өндірушілерге жөн-жобалық (консалтингтік) қызметтер көрсететін жоғары білікті мамандар жұмыс істеуге тиіс.
Жөн-жобалық (консалтингтік) фирмалар мамандандырылған болады. Технологиялық заң тұрғысындағы, экономикалық, қаржы-несиелік және басқа қызметтер көрсетеді. Бірнеше бағыттарда жөн-жобалық (консалтингтік) қызметтер көрсету жөніндегі кешенді фирмалар да болады.
Технологиялық қызметтер. Бұл агротехникалық шараларды жүргізу, өсімдіктердің түрлері мен сорттарын іріктеу, ауыспалы егіс тұрпаттары мен өндіріс технологиясын тандау жөнінде агрохимиялық кеңестер болуы мүмкін.
Зоотехникалық қызметтер — мал шаруашылығын жүргізу технологиясы, нақ осы аймаққа және өнім өндіруге сай келетін мал түрлерінің ең жоғары өнімді тұқым-тегін тандау жөнінде кеңестер беру.
Мал дәрігерлік қызметтер — малдарды емдеу мен аурудың алдын алу жөнінде кеңестер беру және басқалар.
Техникалық қызметтер — ауыл шаруашылық өндірісін механикаландыру мен жабдықтау құралдарын іріктеп алу жөніндегі кеңестер.
Сөйтіп, ауыл шаруашылық бағыттары бойынша технологиялық кеңестер беру болмақ.
Заң тұрғысындағы консалтинг кәсіпорындарды ресімдеу мәселелері, шарттар, салық салу, кеден мәселелері бойынша, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың іс-әрекетіне қатысты әртүрлі мәселелер бойынша жоғары білікті, тәжірибелі заңгерлердің күшімен жүзеге асырылады.
Экономикалық тұрғыдан консалтинг агробизнес кәсіпорындарына іс-әрекет өрісін тандауда, өндіріс құрылымын жасау және басқару ісінде, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жөніндегі шараларды әзірлеуде көмек көрсетуге бағытталған. Яғни кәсіпорындардың бизнес-жоспарларын әзірлеу, басқарудың оңтайлы құрылымдарын таңдау және тағы басқалар.
Кеңес беруші маркетингтік кәсіпорындар өндірісті және кәсіпорындардағы маркетингті басқаруды ұйымдасгыруға оқытып-үйретуші консалтинг саласында қызметтер көрсетеді, экспорт және іс жүргізушілік тұрғысынан кеңес береді.


2.2. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы

Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизиестің әсері күшейген шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық-әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше „агроөнеркәсіптік кешен" атауы пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді.
Оның үш саласы — қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді
(1-схеманы қараңыз).
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (I) ауыл шаруашылығын техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс — несие де кіреді, Бұл сфера ауыл шауашығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және технологиялық деңгейін анықтап, ауылшаруашылығындағы өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.

1-схема
Сфералардың үшінші тобы (III) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетинггік сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға (көтерме және бөлшек сауда, қойма биржа аукцион жүйелері және т.б) қарағанда агробиз-нестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала — тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (IV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу, коммуникация, мемлекетгік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету, агро-техникалық және агрохимиялык, қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың консультациясы, материалдық-техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай-ақ шаруа ......