Қазақ тілі пәнінен қазақша рефераттар жинағы: ҚАЗАҚ СӨЗДЕРІНІҢ ЛЕҚСИКАЛЫҚ МАҒЫНАЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Сөз өзімізді қоршаған кең дүниедегі зат пен кұбылыстың атауы болғандықтан, оларға тән телінді дербес өзіндік мағына-сы болады. Бұл мағына зат пен құбылысты тікелей байлаиыстырмағанымен, сол ұғымды білдіретін баршаға танымал ортақ

белгі (танба) ретінде жұмсалады. Мәсслен, нан, сүт, ет, су дегег сөздсрді алсақ,,осылардың әрқайсысьның әрі нақтылы, әрі жалпылық \ғымы блр. Су деп ыдысқа құйып, ішкелі тұрган немес« арықтагы ағып жаткан бақша-бау суаратын суды да, сонымен катар дуние жүзіпдегі мұхит, теңіз, көл, езен, бүлақ, құдық біткеннің суын да атай беруімізге болады. Сондықтан да сөз қандай күрделі болса, оның мағынасы да сондай күрделі деп есеп теледі. Тілдегі сөздердің білдіретін мағынасы мен сөйлемдегі атқаратын қызметіне қарай әлденеше топқа сала-сала болып бөлінеді. Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық белгілеріне қарай атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер болып: ең алдымси үш топқа бөлінсе, бұл топтың әрбіреуі іштей лексикалық-грамматикалық белгілеріне қарай тағы да жіктеледі. Мәселен, атауыш сөздердің өздері өзара есімдер жәнс етістіктер болып бөлінсе, есімдердің өзі атауыш есімдер және үстеуші есім дер боп екі салаға топталады. Ал. атауыш есімдср зат есім, сын, есім, есіміік болып ажыратылса, үстеуші сөздердің өзі іштей’ үстеу сөздер және еліктеу сөздер больш сараланады1.

Қазақ тіліндегі атауыш сөздер әр алуан зат есім, сын есім, етістік, үстеу заттар мен кұбылыстардың, қимыл-қозғалыс пен іс-әрекеттің, сапа мен белгінің аттары болгандықтан, әрқайсы-сында толық лсксикалық магына және белгілі логикалық мағна және белгілі логикалық ұғымы болады. Бұл топтағы сөздер өзінің дербестігін сөйлем ішінде де, сөйлемнсн тыс тұрып та сақтай алады. Тіліміздегі бірқыдыру сөздердіц өзіне тән дербес лекснкалық мағынасы мен белгілі логикалық ұгымы болмайды да, сөз бен сөздің, сөнлем мен сөйлемнің арасындагы қатынасты білдіру \шін нсмесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық амал ретінде қызмет атқарады. Сөздердің бұл тобы өзініц дербестігін сақтай алмайды, тек сөйлем ішінде абстрактылы грамматикалық мағынаға ие болады. Мұндай сөздерге септеуліктер, жалғаулықтар, демеуліктер (шылаулар) жатады. Осындай мағыналық ерекшеліктері ескеріліп, тілдегі негізгі сөздерден бөлініп шылаулар көмекші сөздер деп аталады.

Тіліміздегі сан есім, есімдік, одағайларга жататып сөздер өздершің магынасы мен қызметіне қараганда атауыш сөздер мен көмекші сөздердің аралыгында түрған сөздер. Бүлардың білдіретін мағынасы сөйлемнен тыс тұрғанда нақтылығы оншалықты айқын емес, атауыш сөздердіц біреуінің көлеңкесінде не жетегінде жүрш айқыпдалады. Мысалы: Қазақстан өткен жылы Отан қоймасына бір миллиард пұттан астам астық кұйды. Осындағы миллиард деген сандық ұғымдағы сөздің нақтылы мағынасы заттық ұғымдағы сөздермеи тіркесіп келгендіктен гана ай-қындалып тұр. Сөйлемнен тыс тұрғалда миллиард деген сөз тек жалпы ұғымды ган? білдіре алады. «-Мендағы көп есіттім жастың налын» (Абай). Осындагы мен деген жіктеу есімдігі заттың атауы емес, атаудың орынбасары ретіндс жұмсалып тұр.

1 Қазақ тілінііі грамматикасы, I бөлім, Морфология, 1907, 44—45-беттер.

Одагайлар адамның көңіл күйін, сан алуан эмоциялық сёзімін білдіреді, Бұларға үғым да, дербес лекснкалық мағына да болмайды. Мысалы: Япырау, әттегсн-ай, атын сұрамаппын ғой М: Әуезов). Қап, мұгалім қазір тақтага мені шақырар ма екен Б:Соқпақбаев). Ах, аптса, айтқандай Ш:Хұсайынов). Ах,Ержан гой, даусы қапдай ащы (Т. Ахтанов). Осындағы япырау, егсн-ай, қап, ах, аһ дегсн одағайлар айырықша интонациямен ‘айтылып, адамның сан қилы күйініш-сүнініш сезімін білдіріп,сөйлемде эмоционалды-экспрессивті қызмет атқарып тұр.

Тіліміздегі атауыш сөздермен қатар көмекші сөздер мен одағайлар да мағына жағынан ала-қүлалыгына қарамастан, лсксикалық единица ретінде танылады. Тілдің лексикология бөлімі бұларды нсгізгі мәселе ретілде қарамағанымен, қосымша түрде-объекті етіп зерттсйді. Қөмекші сөздер мен одагайлардың негізгі қызметін көбінссе тіл білімініц грамматика саласы теренірск қарастырады. Сөздік құрамымыздагы сан мөлшері жағынан басым көпшілігі — атауыш сөздер. Бұлар ана тіліміздің негізгі-\ұйтқысы, жаңа сөздсрдің қаулап өсуіие бірден-бір тірек болып табылады. Қазак, тілінің синонимдік байлыгын жан-жақты зерттсп қараганымызда, бұларды (синонимдерді) сөз табына қатыстыгына қарай таптастырғанда да сан жагынан ең көбі•ауыш сездер екендііін анықтадық. Әсірссе етістіктер, онан соң зат есімдер, үшіиші орынды сын есімдер алатьшдыгы айқындал-. Осы меже тек синонимдерге гана емес, жалпы Қазақ тіліндегі-: сөз байлығының сан мөлшерін айқындауга да жорамал бола ма деп ойлаймыз. Демек, мұнан былайғы лексико-логияға объекті етілетін зерттеулер негізінеп атауыш-сөздср болмақ,Айтылмақ тсориялық қорытындылар мен заңдылықтар да атауыш сөздсрдің бойынан шыққан ерекшеліктер деп түсіну қажет.

Сөздің негізгі мағынасы. Сөздің лексикалық мағынасы заттың, құбылыстың лақ сөзі болмағанымен, ұгым арқылы түсірілген солардың бейнесі деп есептеледі. Сондықтан сөздің магыналарын саралағанда ең алдымен оның ең алғашкы негізіі магынасын табуға тырысады. Сөздің негізгі мағынасы айтушы мен тыцдаушыга ортақ нақты заттық ұғымды білдірсді. Нақты заттык ұгым сөз арқылы сөйлемде өзге сөздермен ешбір қарым-қатынасқа түспей-ақ статнкалық күйде ұгынылады. Бұлар шын-дьіқ өмірдіқ көрінісі ретінде белгіленеді. Сөздің нақ осындай мағынасы әдстте лексикалық магына деп аталады. Сөздіц лексикалық магынасы, негізіі магынасы, тура мағынасы деген сөздер өзара синоним ретінде жұмсалады. Мәсслен, аспан, тоғай, өзен, қызыл, сары, қозгалу, көру, былтыр, таңертең, жаздай дегсн сөздер өзініц тура магынасында осы түрган қалпында айгушыға , да, тыңдаушыга да бірдсй түсінікті. Өйткені бұлар айналамыздагы бәрімізге танымал затпсп кұбылыстық атауы, күнделікті көріп жүргеп_ шыпдық өмірдің көрінісі. Бүл көріністер баршаға ортақ белгілі дыбыстық комплекстер арқылы таңбаланып, бір тілде сөйлеуші коллсктивтің белгілеуімен жүзеге асқан үйреншікті сөз мағыналары арқылы түсінікті болып тұр. Сөздіц нақтылығынан гөрі жалпылык қасисті басым. Сондыктан ең алдымен адамның есіне сөздің жалпы мағнасына түседі , Мәселен адам дсгсііде ойлау және сөйлсу қабілеті бар, өмірге қажет өндіріс кұралдарын өндіре алатыи жәнс сол кұралды қоға-

дық еңбек процссіне пайдалана алатын жалпы жан исін еске аламыз. Бүкіл адамзат біткенді айтамыз. Аң дегенде жабай,тагы айуандардың жалпы жиынтығын түсінеміз. Мал дегеннен етін, сүтін, тсрісін, жүнін, күшін адам игілігіне пайдалануға болатыи төрт түлік үй жануарлары деп білеміз. Сиыр дсгеннен сүт пеп май беретін аша түяқты ірі кара, төрт түлік малдың бірін:ұгынамыз. ,

Сөздің жалпы мағынасымен қоса, нактылы мағынасы болды. Сөздіц нактылы мағынасы белгілі контексте айқын көрінеді Мұндай мағынаны сөздің қосымша мағынасы немесе туынды мағынасы деп те атауға болады. Сөздің туынды мағынасы оның нсгізгі номииативті магынасы арқылы, соның негізінде түсініле-

ді. Мәселен, адам деген сөзді иегізгі лексикалық магынасынан туган қосымша туынды мағыналарын белгілі контексте алып көрсетейік. Мысалы: Естіп, көріп, ұстап, татып көрсе, дүниеде жақсы-жаманды таниды дагы сондайдан білгені, көргені көп болган адам білімді болады (Абай). Атаның ұлы болма, адам-

ның ұлы бол дейді жақсылық (М. Әуезов). Баласы Қожагұлды Біржан салмын, Адамға зияным жок жүрген жанмын. Қасыңа мені сендер неге алмайсың, өзім сері, өзім ақын кімге зормын (Біржан).

Осындагы бірінші сөйлем мен үшінші сөйлемдегі адаг деге сөз бүкіл адамзат ұғымында емес, әйтеуір бір адам, белгілі бір кісі деген мағанада бүтінің бөлшегі ретінде жұмсалса,екінші сөйлемдегі адам белгілі бір кісі емес, бүкіл адамзат та емес ссолардың аралындағы көпшілік,қауым,халық деген мағынада қолданылып отыр:

Ұғым мен мағынаны бірдей тепе-тең деп түсінуге болмайды: Сөз мағнасы ұғымы барлық қасиетімен түп-түгел қамтып көрсете бермейді: Ұғымның бір үзігін,ұшқынын ғана көрсетеді :Сөздік ең негізгі лексикалық номинативті мағнасының өзі ұғыммен пара-пар емес:Сондықтан сөз мағнасы қашанда ұғымнан кем түседі:Бірақ сол ұғыммен белгілі дәрежеде байланыс жасауға толық өкілдік ете аладй:Белгілі мөлшерде сол объективті шындықтың нақ өзін ұғындырады :Алайда мағына кем соққанымен ұғымға тән алуан-алуан қосымша қасиеттерді,сыр-сипатты сипаттап,мәнерл көрсетуге келгенде мағына ұғымнан асып кетті: Белгілі ұғымнан оншама байқалмаған бірақ соған тән ерекше сипаттарға сөз мағыналары арқылы көз жеткізуге болады:Әсіресе сөздің эмоциялық стильдік мәндерін сөз мағыналары арқылы танып білеміз:,Мәселен,өлмелі кемпір,қаусаған шал дегендегі өлмелі,қаусаған деген сөздер біріншіден,әбден қартайып жасы жеткендіктен білдірсе,еніншіден,қолынан и ештеңе келмейтін дәрменсіз деп кемісіту, қорлау магынасы бар Тіл ойды ғана білдірмейді, сөздер арқылы ерік пен сезімді бнлеу үшіп де маңызды қызмет атқаратын ролін ұғым емес мағыналары жеткізеді. Ой адамга түсінікті болып қоюы жеткіліксіз, оның үстіне нақтылы ой әсерлі де тартымды, әрі көрікті де –мәнерлі болуы қажет. Сөздің мәнерлілік қасиеті сөз мағы-наларының белгілі контексте түрленіп қолданылуы арқылы болады:

Сөздің нақтылы магынасының өзі бірде ұлғайып, бірде кішірейіп отыратын шартты ұғым. Сондықтан да бұлар белгілі контекске бағынышты, тәуелді болып тұрады. Қосымша немесе туынды магына негізгі лексикалық мағынаның бөлініп-жарылып қолданылуы, соның ұшқындап таралуы. Бұлар да заман өткен сайын тұрақталып бекиді, орнығып әбден қалыптасады. Сөйтіп, нсгізгі лексикалық магынамен парапар болып, терезесі теңеліп,, бслгілі контекске т\спей-ак, қалай айтылса түсінікті болып тұра береді. Мәселен, сиыр су ішсе, бузау мүз жалайды (мақал) дегсндегі сиыр төрт түлік малдың бірі, аша тұяқты ірі қара ұғымында емес, осы түліктің бұзаулайтын, сүт беретін аналығы деген мағынада айтылып тұр. Демек, бұл сәздің де жннақты жал-ұғымымен қатар нақтылы кішірейіп айтылатын қосымша мағынасы да барлығын көреміз.

Қазақ лексикологиясының каз тұрып өмірге келгеніне онша көп уақыт болган жоқ. Ол даму, зерттелу, жүйелену үстінде. Сол тәрізді лексикалық магынаның түрлері мен оның даму, қалыптасу зандылыгы жалгыз біздің тілімізде ғана емес, дүние жүзіндегі ең озық жан-жақты дамыған деген тілдердің өзінде де түбегейлі зерттеліп бір жүйеге түскен деп айту әзірге қиын: Бұл ғылым әлі де зерттелу, даму үстінде деп үғамыз .

Советтік тіл білімінде академик В. В. Виноградов жасаған сөздік лексикалық классифнкациясы негіз етіліп басшылыққа альшып жүр. Ол кісі сөз мағынасын: а) тура мағына, ә) фразеологиялық- байлаулы мағына, б) синтаксистік шартты мағына деп үш топқа бөлінеді:АкадемикВ.В:Винградовтың теориялық идеясын Қазақ тілінің фактісімен түсіндіргенде мынадай болмақ.

. Сөздің тура магынасы. Сөздің зат пен құбылысқа тікелей байланысыи тура мағына деп түсіндіреді. Бұл лексикалық мағына дегснмен дәлме-дәл келеді. Тура мағьша заттар мен құбылысқа жанама түрде емес, тура бағытталады. Тура магынадағы айтылган сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасы заттық- логикалық тұрғыдан айқындалып белгіленеді. Сондықтан тура мағьшада айтылган сөз азын-аулақ белгілі сөздермсн рана смес,алуан-алуан сөздермен кең түрде байланыс жасап, емін-еркін

1 В. В. Виноградое Основные типы лексических значений слова «Вопросы. языкознания» 1963, № 5 _

17

тіркесе алады. Мысалы, ал деген етістік тамақ ал, қалам ал баланы ал баланы ал кітапты ал, машина ал, орден ал, ^ аз ал деп толып жатқан сан қилы сөздермен тіркесіп айт береді. Сол сияқты жас дегеп сын есім жас адам, жас мал, ағаш, жас бала, жас ет болып айтылса, үлкен дегеи сөз )-. үй, үлкен адам, үлкен бала, үлкен қатын, үлкен мал, үлкен ағаш үлкен стол, үлкен кітап, үлкен сөз, үлкен қылмыс, үлкен болып шексіз кете береді. Сондай-ак, киім деген зат есімге түрлі сапалық бслгі қосьш қолдаиуға болады. Мысалы бас киім аяқ киім, іш киім, сырт киім, жылыл киім, жүқа киім, қалың киім, тар киім, кең ким т. б. Тура мағынасы жоқ сөз тілде некен-саяқ: Сөздікте сөз мағыналарын жүйелегенде негізгі мағына қашанда бірінші алынады. Демек, тура мағыиада жұмсалгаи сөздің; қимыл қозғалысына, қолданысына ешбір шек қойылмайды. Тура магынада сөздердің осындай жан-жақты, еміп-еркін қызметіне карай бұларды кейде еркін мағына деп те аталады. Тура (еркін мағына фразеологиялық байлаулы мағынаға, карсы қойылып соларды бір-бірінен ажырату үшін пандалапылады.

Фразеологиялық байлаулы мағына. Сездің қалыптасқан тұрақты сөз тіркесінде көрінетін лексикалык мағынасы фразеоло гиялық байлаулы мағъша делінеді. Сөз өзінің тура номинативті мағынасында заттар мен құбылыстарга тікелей бағытталып, қыруар сөздермен тіркссіп айтылуга өте-мөте бейім келсе, фразеологнялық байлаулы магынада кез келген сөзбен емес, сана- малы арнаулы сөздермен ғана тіркесіп қолданады. Мәселен; қысыр дсген сөз буаз смсс, төлдемейтін бойдақ деген өзінің тура мағынасында қысыр бие, қысыр сиыр, қысыр мал деп бірқыды ру сөзбен оңды-солды емін-еркіи айтыла береді. Қысыр сөз деген тұрақты сөз тіркесінің кұрамыпдагы қысыр деген бос, мәнісіз деген мәнді білдіріп, номинативті (еркін) магынада емес, фразеологиялық байлаулы мағынада қолданылып тұр. Бұл байлаулы магына өзге сөздермен емес, тек сөз деген сөзбен тіркескен де ғана пайда болады. Қазақ тілінде құлқын дегсн сөздіа тура| магынасы ындың деген ұғымды білдірі-ді. Осыдан қүлқыны құ- рыды, құлқынның құлы дегеи фразсологнялық тірксстер жасал- ған. Ал құлқын сәрі деген тұракты сөз тіркссініц құрамындағы, құлқын сөзі тура мағынасынан бір жола ажырап, өте, тым дегея фразеологиялық байлаулы магынада жұмсалынып отыр: Құлқын деген сөз өте, тым деген фразеологнялық байлаулы мағынаға тек сэрі деген сөзбе тіркескенде ғана ие болады». Қасқа жол, қасқа бүлақ деген тұрақты сөз тіркескендердің құрамындағы қасқа деген сөз анық, айқын, сонадан көрінетін дегсн фразеологиялық байлаулы мағынада жұмсалады. Бұл мағына өзге сөз ( дермен тіркескенде емес, тек жол мен бұлақ сөздерімсн тіркескенде ғана көрінеді. Демек, фразеологиялық байлаулы мағынан тіркескенде айтылған сөздерге тікелей багынышты болып түра Солардың өзара матасын байланысуынан -көрінеді. Сондықта да бұлар тура (ерікті) мағынадан айрыкша ажыратылып, сөз, фразеологиялық байлаулы магынасы деп аталады. Фразеологиялық байлаулы мағынаға не болған тұрақты сөз тіркестерінің кө–бінесе синонимдік баламалары болады. Мәселен, бала жігіт,бала бүркіт дегендегі бала сөзін жас дегенмен ауыстыруга келеді. Аалы сөз дегендегі аталы сөзін орнын тапқан жүйелі сөз деуге болады. Су жорга, судай жорга дегенді су төгілмес жорға-, тарт аяғын -тең басқан жорға, шайқалган жорга деуге келеді: Ата қоныс, ата дэулет дегендегі ата деген сөзді байыргы, ежелгі деген синонимдермен алмастыруға әбден болады. Алайда бұлар басқадай сөзбен сол мағынаны айқындап түйндіріп бергенімен, фразсологиялық байлаулы магынадағы көрінген сөз тіркесінің бейнелігінен үзілді-кесілді қол үзеді. Бұлай еткенде өзгерген түрі тұрақты тіркес болу қабілетін мүлдем жояды. Тура магынадағы сөздердің қолдану шеңбері соншалықты кең, ал фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздердің қолдану өрісі соншалықты тар, шектеулі деп бір-біріне қарама-қарсы қойып айту лексикалық мағыналардың өзара кереғарлығынан, алшақ- тығынан шыгады. Фразеологиялық байлаулы мағына синонимдік қатарлардың жасалуына негіз бола алмайды.

Синтаксистік шартты мағына

. Сәз бен оныц білдіретін ұғымыныц арасында ешқандай табиғи байланыс болмагандықтан, ір сөз бірнеше затқа, құбылысқа ортақ атау болып ауысып қолдана береді. Сөздер белгілі контексте қолданылу жүйесі е қарай әдетгегіден тыс басқадай ерекше үстеме мағына жаман алуы ықтимал. Осындай жол-жөнекей синтаксистік қызмет атқару үстінде пайда болған лексикалық мағына сөздің синтаксистік шартты мағынасы делінеді. Мысалы: Жәрмеңке жастық ақыт уақыт өтіп кетіп, Бұл күндс тоқталып тұр сол базарым (Ақан сері). Айтып-айтпай немене Исатайды өлтіріп, Серкесінен айрылып, Сергслдең болған біздің ел (Махамбет). Егер осы кісінің іріктеген тұқымымен ауданды қамтамасыз етсек, зор табыстың кілті қолга түскен болар еді (Ғ. Мұстафин).

Осындагы жәрмеңке, базар деген сөз өзінің тура мағынасыда емес, белгілі кон-тсксте колданылып, қызык, думан мағынасында айтылып тұр. Серке тартырылған еркек ешкі мағынасында емес, қолбасшы, жетекші, басшы деген мағынада жұмсалған.

Ал кілт құлыпты ашатын ашкыш емсс, бір нәрсенің тетігі, тұтқасы ұғымында бей-неленіп айтылып, әр түрлі экспрсссивті-эмоиялық мән тудырып отыр. Бұл сияқты ауыспалы тиянақсыз.мағыналар белгілі контексте сөйлем ішінде көрінетін болғандықтан, сннтаксистік шартты мағына деп аталынған. Қазақ тіліндегі

сөздер бұл тәрізді ауыс мағынаға өте-мөте бай. Олар жағымды мағынада да, жағымсыз мағынада да екі жақты қолданыла бееді. Мәселен, сөйлеу тілінде киім дегеннің орнына үстімде лыпам жоқ, үстіңнен жабуың бір түспейді деп, белгілі сөздерден әр түрлі жағымсыз мән тудырып айта береді. Ауызекі тілде

омырау, көкірек, кеуде дегендер орынсыз өжеттікті, өзін жоғары анаушылықты білдірсе, қүлқын, өңеш дегендер өзінің қара басының қамынан басқаны білмейтін жемкор, парақорларды көрсетеді.

Сөйлеу тілінде артында қоңырауы бар дегсшісн әрдайым бір нәрсені бүлдіріп алып, әңгімеге ілігіп жүретін орашолақ, тиянақсыз адамды тусінеміз. Құдық дегеи сөздің контекстегі шартты мағынасынан жалмауыз, мешкей дсгенді ұгынуга ,болады. Шымылдық дегеллел жасырып сыр, бүкпе дегеиді түсінеміз. Тілдегі кейбір сездердіц әрі тура мағынасы, әрі фразеологиялық байлаулы магынасы, әрі синтаксистік шартты магынасы да бола беруі мүмкін. Мәсслен, ауыз дегсп сөздің тура ма- ғынасы «жан-жануардың тамақтану мүшесі» болса, контекстікшартты магынасы — кісі, адам дегсн ұғымды (көп ауыз біріксе, бір ауыз жоқ болады) білдіреді. Ал ауыз үй, ауыз омыртқа де- гендегі ауыз алдыңғы, бірінпі деген мағынаны бір ауыз сөз дегендегі ауыз сөйлеу деген магынаны білдіріп, фразеологиялық байлаулы мағынада жұмсалып тұр. Сөздің ауыс мағынасы затқа тікелей бағытталмайды, басқадай заттар арқылы соған салыстырма ретінде қолданылады. Бір адамньң надандығын ақымақтығын айтқымыз келсе, мал, есек дейміз: момындығын жуастығын айтқымыз келсс – өгіз не қой аузынан шөп алмайтын дейміз: бассыздыгын айтқымыз келсе — айуап (хайуан дейміз: қасақылығын атқымыз кслсе, сйыр дейміз: өткірлі айтқымыз келсе қасқыр дейміз: оңбағандығын айтқымыз келсе — ит дейміз: айлакерлігі мен қулыгын айткымыз келсе — түлеі дейміз: әзәзілдігін айтқымыз келсе — шайтан дейміз, суға жүзгіштігін айтқымыз келсе — балық дейміз; мейірілісізді. қатыгездігін айтқымыз келсс — тас дейміз; қахарлылығын айтқымыз келсе — айдахар не жылан дейміз; икемсіздігін айтқымыз келсе—аю не түйе дейміз: көлгірлігі мен қисықтығын айтқымыз келсс — маймыл дейміз, жеңілдіктігін айтқымыз келсс көбелек не ешкі дейміз, төзімділігіл алтқымыз келсе ~ – тағамыс дейміз: әншілігін айтқымыз келсе — бұлбұл дейміз, көрегендігін айтқымыз келсе — қыран, көріпкел дейміз.

Адам баласы жан-жануарлардыд эрқайсысыльщ өзіне жағымды-жағымсыз қылықтарыл бір-бірінс ауыстырып айту ар- қылы сап қилы.экспрессивті-эмоциялы мән тудыргал. Бара-бара сол магыналар әбден қалыпгасып, сөздің контекстік мағыналар- рына айналған.

Сөздіц лексикалық магыналарының бәрі де сөздіктен белгілі| дәрежеде орын алады, Әуелі сөздің тура (еркш) мағынасы, онан соң оның туынды (косымша) магыналары келеді. Соңынан сөз- дің контекстік шартты мағынасы меп фразеологаялық байлаулы магыналары орлаласады. Сөздіц фразеологлялық байлаулы ‘ма- ғыналары сөздікте көбінесе фразеслогиялык тіркестердің ішін де барлық мағыналардан соң беріледі. Мәселен, қысыр сөз, құлқын сэрі, қасқа жол, қасқа бүлақ, бала жігіт, бала бүркіт, судай жорга, ата қоныс, ата дәулет, аталы сөз, ауыз үй, ауыз омыртқа. дегел түракты тіркестердід көпшілігі «Қазақ тілілің түсілді сөздігінде» фразеологиялық тіркестердің ішінде (1959 жәле 1 жылғы сөздікте алфавитке түсірілмсй, аралас-құралас беріл олан кейілгі сөздікте алфавит тәртібімен) келген.

Тілдегі кез келген сөздің (некен-саяк сөздерді есептемегенде) тура мағынасы болады. Алайда сөздік құрамдағы кез келген сөздің фразеологиялык байлаулы магынасы мен контекстік артты магыпасы бола бермейді. Номинатлвті (ерікті) мағынаға ие болатын атауыш сөздердің көбіне-көп жұмсалу қабілеті күшті болады. Әсіресс, зат есім, стістік, сын есімдер тура мағынада да, ауыспалы мағынада да тілде оңды-солды, жан-жақты белсенді кызмет аткарады. Сол себептен болса керек, осы топқа-жататын сөздердің көпшілігі өздерінің тұрақты мағылаларының үстіне ерекше көркемдік реңк беретіл (бейнелі) контекстік артты мағыналар косып алған. Мәселен, шыжык, деген сөз белгілі контсксте мехнат, бейнет үғымында; соқыр — надан, топас мағыласында; шалқу — асып-тасу, масаттану, масайрау магы-насында; сору — аяусыз қанау, жеу мағынасында, куыру — тықсырып кысу мағынасында, ‘балқу — рақатқа бату, кенелу мағыгасында, түнеру — ренжу, кею мағынасында, шатынау — көзі шарасынан шығып ашулану мағынасында, шыңдау — ши-рату, шынықтыру мағыласында, шытынау — орынсыз кею,рен- жу ұғымында бейнелі түрде қолданыла береді. Бұл сөздердің бейгелі мағынасы белгілі контекстен ажыраса болғаны, олар көркемдік сипатынан кол үзіп, өздерінің заттық тура магына-ларын білдіреді. Демек, сөздің контекстік шартты мағынасы тұ-рақсы; болады. Сондыктан да олар шартты магына деп ата-лынады.

Сөздің ауыс мағынасы жәнс оның жасалу жолдары. Белгілі бір тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы сол халықтың басынан өткізген бүкіл өмір тіршілігін, жалпы өткен тарихын айнытиай дәл бсйнелейтін таусылмас бай қазына, өшпес тарихи мұра екен-дігі даусыз, Қазақ халқылың басынап кешкел көне тарихын, ақыл ойын тілек-мүддесін, барлық кәсібі мен шаруашылығын, күілі мәденнетін, ксрек десеңіз, оның өзіне тән сезімі мен эмо-иясын да білгіміз келсе, осы тілдің бай лексикасын түбегейлі зерттеу арқылы көз жеткізуге болады. Неге десеңіз, өмірдегі зат тен қүбылыстың бейнесі ұгым аркылы бейнеленеді. Ұғым өз арқылы беріледі де тілдс сол арқылы өмір сүреді. ‘Зат пен құбылыс болмаған жерде ұгым да жоқ, үғым жоқ жерде сөз де болмайды. Сөз мағынасы өмірдегі зат пел құбылыстарды топ-шылап, жалпылама көрсетеді. Сез мағынасында әр тілдің өзіндік ерекшелігі мел өзіндік бояуы, улттық сипаты болады. Сөздің мағыналық жагынан дамуына сыртқы себептер де, ішкі себеп–тер де ықпал стеді. Әсіресе, сөздің магынасыпыл, өзгсруіне ішкі себептерден гөрі сыртқы еебептер көбірек әсер ететіндігі байка-ады. Сөз магынасының ішкі (лингвистикалық) өзгерістерінің бір себебі, жаңа сөз немесе жаңа мағына сөздік кұрамға келіп .қосылғанда, бұрыннан тілде бар сөздердің мағыналарымен өза-ра тығыз қарым-қатынасқа түсіп. солармен синонимдік байла-ныста жұмсалады. Мұндай жағдайда байлалыс екі жакты болуы лүмкін. Сөздік құрамга келіп қосылған жаңа сөз не жаңа мағына бұрыннан тілде өмір сүріп келе жатқан байырғы сөздер мен мағыналарға қандзй әсері болса, байырғы сөздер мен байырғы мағыналардың жаңа сөздер мен жана магыналарға да сондай әсер етуі ықтимал. Бұлар бірнеше амал-тәсілдер арқы, жүзеге асады. Қазақ тіліндегі жаңа мағыналардың даму жолдары метафоралык, метонимиялық және синекдохалық тәсіл арқылы келіп шыққан.

Метафора. Сөздің тура мағынасы заттын қоғамдық түсіні білдіреді. Сондықтап да, сөздің тура магынасы кашанда тұрақ- ты, әрі айқын. Негізгі магына әркашанда ауыспалы иағынан қайнар көзі, базасы. _ і

Өмірдегі зат пен құбылыстын сыртқы не ішкі белгілі бір ұқ-| састық белгілеріне қарай сөздің бірнеше мағынада ауысып қол- данылуын метафора дсйміз. Тіл білімінде бұл заңдылыкты кей- де үқсату заңы деп те атайды. Метафора тілдеігі қолдану сипа-| тына қарай: а) тілдік (сөздік) метафора, ә) тұракты метафор б) жекс қолданыстағы (индивидуальная) метафора болып үш бөлінеді.

Тілдік (сөздік) метафора сөзге жаңа мағына косьш, оның семантикалық шеңберін кеңейтіп, әрдайым үздіксіз дамытып отырады. Тіліміздегі көп мағыналы сөздердін бірқыдыруы осы тәсіл арқылы жүзеге асқан1. Тілдік метафораның жалпы халық- тық сипатына қарап дэстүрлі метафора деп те жұмсалады. Дәс- түрлі метафоралық тәсіл бойынша ұксату заңына сүйеніп, казақ тілінде мынадай көп мағыналы сөздер шыққан , Мәсслен, аяқ дсген сөздің ен алгашкы заттық магынасы деп адам мен жан- жануарлардыц жүріп-түру кызмстін атқаратын мүшесі деп түсі- неміз. Мұнан кейін стол мен орындык^тәрізді жансыз заттард торт таған тіреуішін де аяқ деп ұксастырып айтқан. Бас пен аяқ- тың бірі жоғары, екіншісі төмен келуіне карай (ауылдын басы- нан кіріп, аяғынан бір-ақ шыктым дегепдегі) үшініші мағына- пайда болған. Кейіпгі кездс жаңа тсхникалық тұрмыска кеңінен енуімен байланысты, екі аяқты велосипед, үш аяқты мотоцикл деп те ұксатып аяқ сөзіне жаңа магына қосып айтатын болды Сөздің мағыиа жақтан қорланып дамуы осы тәрізді жаңа сапа элементтерініц біртіндеп молаюы арқылы іске асады.

Сөз біткеннің бәрі мегафоралық тәсіл аркылы ауыс магына жасай алмайды, тілдегі затар мен құбылыстардың атын, іс-әре кетін, сапа мен белгілерін білдіретін сөздер ғана жасайды,. Бұлар сөзге нақтылы мағына қосып, семантикалық аясын үнемі кенейтумен болады. Мүше дегсн сөздіц ец алғашкы магынасы жан-жануарлардың анатомиялық денелерініц жеке-жеке атаула- рын білдіру болған. Дәулет кұсын бауыздап, аспазшы қатынның қолына берді де: бір мүшесін қалдырмай ас деді (И. Байзаков). Мұнан соң мүше сөзі сый ретінде біреуге берілетін белгіл үлес, сыбаға мағынасын білдірген. Батырдан сауға, мергеннен мүшс деген (Мақал). Революциядан кейінгі кезеңде белгілі ұй-

1 Ә. Болғанбаев. Көп мағыналы сөздер және олардың жасалу жолдары «Қазақ пен ұнғыр тіл білімі мәселелері», 1963, 50-бст



ымға кірген адамш мүше деп айтатын болдық. Мысалы: Абыл-қан колхозға мүше болып кірді. Әуезқан партияның мүшелігіне. өтті, Хамит Жогарғы Советтің мүшесі болып сайланды. Соны-мен біргс казақ тілі білімінде сөйлем мүшесі, үйірлі мүше, тұр лаулы мүше, түрлаусыз мүше деген толып жаткан терминдік мағыналар пайда болды. Жұгу деген сөздің лексикалық тура мағынасы бір заттың екінші затка тиюі арқылы бір-біріне жабы-суы деп (үстіме күйе жұқты, киімге шаң жұқты, қолыма май жұқты) түсінсек, онан кейін аурудың біреуден біреуге тарауын, ауысуын (сынықтан басканың бәрі жұғады) білдірген. Мұнан соң біреудің жаксылы-жаманды мінез-құлқы, өнері, қылығы өзге бір адамнан да ұксасьш табылуын айтқан. «Тұқьшынан дуана көп шығып еді, жүққан екен (Р. Мүстафин).

Бір затқа. кұбылысқа сапаға тон канша қасиет, неше ерекше бегі болса, соларды ұқсастырып айтудан бір сөз арқылы бірнеше ұғымды’ танып білуге болады. Мәселен, қалың деген саналық ұгымды білдіретін сын есімнен мынадай ерскше белгілср арылады: Кальщ нәрсе жуан болады, оның үстіне ол тыгыз, жиі, көп боп кследі. Бір сөздің бойына сыйған осыншалық кшеліктертін әрқайсысы сөйлемде жеке-жеке дербес мағына тудырып бас-басына сараланып көрінеді. Мысалы:

1Қалық деген сөздің жуан, толық деген мағынаны білдіруі. Қалың денелі әйслде түрақты сезім сирек кездеседі (М. Әуезов). 2 2Калың дегең сөздің көп, мол деген мағынада жұмсалуы. Қалың жұрттын алдында сөйлеп көрген пенде емес едім (М. Иманжанов). 3. Қалың дегсн сөздіц жиі, тығыз, бітік дсгсн мағынада қолданылуы. Екеуі бір таса жерге, қалың шөптің арасына барып,жатты (Ы. Алтынсарин).

Сөзге косылган үстеме (туынды) магына загтың құбылыстың бойында бар саи алуан ерскше белгілердін негізінде ауыстырып қолдану арқылы жасалады. Сондықтан бір сөзден тараған қосымша мағыналар бір сөз табына да, ксйде әр сөз табына да қатысты болыи келді. Мәселен, балапан деген зат есім (құстын баласы дсген ұғымда), осы сөздің метафоралык ауыспалы мағынасы сындык магынала жұмсалады. Тасада өскен балапан қарағайлар мен шоғыр бұталар да анык көрінсді (Т. Ахтанов). Шыны деген зат есімнін (әйнек ұгымында) де метафора тәсілі арқылы жасалған ауыс мағынасы сындық ұғымды білдіреді. Мәселен, шыны май. шыны қар. шыны көз т. б.

Сол тәрізді сын есімге қатысты сөздепдің метафоралық ауыс мағыналары да кейде заттық ұғым тудыра береді. Мәселен, суық, шала, сынық тәрізді сын есімдер белгілі контексте заттык «мағынада колданылады. Мысалы- Құрт езген, я сүзбе қатқан ыс- тық сорпа кісіні суққа тоңдырмады (М. Ермеков). Жанып таусылуға айналган шалардың басы күлге көмілді (С._Мұканов). Қайыр кисайған казан, кираған кесе сынықтарын -көрді С,Адамбеков). Аталған сөздердің метафоралық ауыспалы ма-налары белігілі бір контсксте бірде зат ссім (балапан, шыны) , сындык мағынада, бірде сын есім (суьщ шала, сынық) заттык мағынада жұмсалып тұрғанымсн, бұларды әр сөз табына жат- қызып, омоним ретінде карауға бслмайды. Бүл тәрізді сөздердің ең алғашқы лексикалық тура магынасы қай сөз табына қатысты болса, содан өрбіген туынды (қосымша) магыналарды да сол| сөз табына жатқызу жөн болады. Бұл идея олардың мағыналардьп шығу тегі бір екенін бір негізден (тура мағынадан) та- ралғандығын айқындап көрсстіп түрады. Метафораның негізінде туған келтірінді мағына сездің сөздіктсгі магынасьша еніп оның туынды мағыналарының қатарында каралады.Мәселен| астар деп әдетте киімнің ішкі жұқа кабатын түсінеміз. Сонымен қатар сөздің астары бар деп те айтамыз. Бұл жерде астар деген сөз басқаиш мэн, өзгеше сыр дсгенді білдірсді, Соңғы мағына алғашқы тура мағыаадан шыққан косымша туынды мағына есептеледі де, сөздікте астар сөзінің тұрақтанған, үйрснікті лексикалық магыналарының бірі рстінле көрсстіледі.

Тұрақты метафора ойды естен кетпестсй түсінікті етіп ты- , даушыға жеткізу үшін қажет. Ой негұрлым көркем құрылса, ғүрлым тыңдаушыға түсінікті, әрі әсерлі болады. Ойдың; көр- кемдігі жалпы халыққа таныс суретке құрылуымен тыгыз бай- ланысты. Адамның күндслікті өмірден көріп біліп, әбден сырмінез болған дүниелерімсн жазушының ойы қабысып үйлесіптұрса, шыгарманың тілі де соншалықты тартымды болмақ.Тұ- рақты метафоралар көбіне-көп халык ақындарының творчество- ларында жиі ұшырасады. Мысалы: Ақындық өткір тілім, сын семсерін Тауып. Дәл төбесінен таны түйреп («Айтыс»). Ба- ладай скі өрксші — шөл кемесі — Түйем де басқа малдан кем түспейді («Айтыс»). Алтын дән аялаган кең алқапта, Жср кемесі- — комбайн гүрітдеігді (Айтыс).

Ақындар айтыс өнсрінде өткір тілді — сын семсерге, түйені- шөл кемеге, комбайнды — жер кемеге балау аркылы өз ойын тыцдаушыға әрі түсінікті-.эрі соншама әсерлі етіп жегкізіп бере алған. Осындай бейнелі, теиеу сөз ауыздан-ауызға тарлып ұмытылмастай бірден-біргс жатталады. Акырында жалпы^хал- лықтық сипат алып, тілге әбдсн етене болып сеңісіп, халықтың мүлікке айналады. Сөйтіп тілдегі сөздік құрамнын бір бұры- шында (поэзияда) жоғалмастай больш, мәңгі-бақи сақталады

Бір кезде мақтаны ак, алтынга, көмірді қара алтынға, ас тық- ты сары алтынға балап, жай қолданган болсақ, бүгінгі таңда осы метафоралык тсңеулер әдеби тілімізге әбден сіңісті болып, біржола орнығып алды. Жекелік қолданыстан гөрі, казір жалпы халықтық қолданыска актив болып ауысты. Міне, осындайі өз шеңберін кеңейтіп, жұртшылыктың қажетіне жараған мета- фораларды түрақты метафора дейміз. Тұрақты метафора барлық жанрда жалпылама ксздесе бермейді, көбінесе белгі бір жанрға телінді болады. Әсіресе поэзияда жиі кездеседі. Сондыктан тұрпакты метафораны кейде поэтикалык, метафсра деп атайды. Мәселен, халық ақындары қылыш, семсер дегендердің{ орньша поэзняда алмас, болат дегендерді жиі пайдаланады, Мысалы.

Беріспейсін бермейсін,

Жауға алмас сермейсің,

Қызыл әскер балаіарым (Н. Байғанин).

Астына мініп ақ атты,

Қолына алды болатты (Жамбыл).

Тұрақты метафора сөздін келтірінді мағынасы ретінде сөздік мақаланың мазмүнына енеді.

Жеке қолданыстағы (индивидуальная) метафора мен тұрак-ты метафора өзара тыгыз байланысты. Алғашқысы соңғысының үлгісімен жасалады да белгілі бір ақынның я жазушынын, белгілі бір туындысында өмір сүреді. Бұлар сөздікте сөздік мақаланың мазмүнына ене алмайды. Белгілі контексте ғана үшырасатын сөздің келтіріпді мағынасы қашанда әр автордың өзіндігін көрсетеді. Сондықтан да келтірінді мағына әрдайым кұбылмалы болады.

Мысалы:

Көңіл қүсы күйқылжыр шартарапка,

Адам ойы түрлсчііп ауіап шакта (Абай).

Еркін барып жайлаймыз,

Асқар таудың ар жағын.

Көріп келе жатырмыз

Коммунизм вокзалын (Қ. Аманжолов).

Бұл күйдің мұндай суретін

Ой құрықтап, тіл тауып

Айту, тіпті, қиынырақ (I. Жансүгіров).

Сен меніц сезімімді лапылдаттыц,

Лапылдатып жүректің отын жақтың.

Мен сонда келешектің нұр келбетін

Арманның дүрбісімен жақындаттым

(Т. Медетбеков).

Осындағы көңіл құсы, коммунизм вокзалы, ой құрықгап, тіл тапты, арманньщ дүрбісі деген метафоралық колданыстар әр ақыннын өзіндік қол таңбасын танытады. Сондықтан да бүл тә-різді метафоралар жалпы халыктық емес, жеке қолданыстағы (индивидуальная) метафора деп аталады.

і Метонимия. Іргелес не шектес екі заттың немесе құбылыс|тың бір атауға телініп бірінің орнына бірі алмасып қолданылуын метонимия дейміз. Мысалы: Бір Абай емес, биылғы жылы отыр-ған бар ағайын, көп ауыл тегіс қаралы (М. Әуезов) дегендеауыл — ел, халық орнына; Көпей жеңгемнің қолын сағынып

[жүрмін (Ғ. Мүсірепов) дегенде қол — дәм, ас орнына; Қазан піскенше бәрі машина көруге кетті (Ғ. Мұстафин) дегенде казан —^тамақ, ет орнына, Ділдә шырақ жағып, шымылдықты түріп қойып, конақтарга көрпе салды (М. Әуезов) дегенде шырақ

~- шам орнына ауысып айтылып тұр. Мұндағы алмасып айтылып тұрған сөздер мағыналык жақындыгына қарай емес,екі заттын орын бірлегтігінс, іргелес-шектестігіне қарай бірінш ор- нына екіншігі жүмсалып отыр. Метонимия метафора тәрізді полисемня құбылысын тудыратын тілдегі негізгі тәсілдің бірі.Екі немесе одан да көп ұгым орын, кызмет бірлігіне карай әрдайым бір атауга ортақтасып жүреді дг, көп мағыналык сипат алады Мәсслсн, мектеп деп бастауыш, орталау және орта дәрсжелі бі- лім берстін оқу орнын айтсак, сонымен бірге сол оқу орны орна- ласқан үйді де айтамыз. Штаб қыстак шегіндсгі бұзылган метепке орналаскан еді (Б. Момышұлы).

Құндыз деп суда жүретін тышкан түкымдас жәндікті ұксақ сонымсн катар осы жәндіктіц бағалы терісін де айтамыз. Құлан кырда, құндыз суда (Макал). Басында көнетоз құндыз бөрік үстінде жалаң шекпен (Т. Ахтанов). Жорға деп аяң, бүлкіл, же- ліс, шабыс тәрізді жүрістің бір түрін түсінеміз. Жолға салсаң жорга, жонға салсаң — жүйрік (макал). Соиымен қоса төрт аяғын тең басып, ырғалып, шайкалып жүретін жылқы малын да айтамыз. Кешс бердім кос жорга, Берейін бүгін үш жорға, Бесеу болсын мін деді («Қыз Жібек»).

Қазак тіліидегі бояу, егеу, сайлау, жайлау, жабу, ою деген тәрізді сөздер әрі қимыл атауы, зат атаулары болып екі жақты кызмет аткарады. Бұлардың іс-әрекеттін атауы болып колданылуы ең алғаш шыққан да, заттык үғымы солардың корытын-

дысы ретінде кейін пайда болған. Мысалы: Өз үйінде ою оя алмаған адам кісі үйіндс кесте тігеді (мақал) дегендегі ою дегсн заттық ұғым іс-әрексттің нәтижесінде туғандыгы сөзсіз. Сол сияқты түйеге қыста жабу жабу керек дсгсндегі алгашқы жабу,деген сөз соңғы етістіктен кейін жасалган. Метонимия тәсілі аркылы тілімізде бір сөзден бірнеше ауыс мағына тараған. Мәселен, тіл дегсн сәздің ең алғашкы мағынасы жан-жануарлардың дәм сезіну және адамның сөйлеу мүшесін білдірсе, екіншіде, ойлаған ойды сөйлеп жеткізудің (Баска пәле тілден дегендсгі) жүйесін ұқтырған, үшіншіде бір нәрсенің амал-әдісі. тетігі (Техннканың тілін біл) дегенді көрсеткен. Ец соңында бұл сөз жаудан қолға түскен тұтқын дегенді де (Жаудан тіл алып келдік). Сол сияқты кызыл деген сын ссімнін негізгі тура мағы-

насы қан сияқты түсті білдіруі. Екінші магынасы – шикі ет (Қызыл көрген қарғадай). Үшінші магынасы — аяз, суық (Қызыл
Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter

Қарап көріңіз 👇