Тарих | Алматы Қожа Ахмет Иасауи кесенесі

Армысыздар құрметті саяхатшылар!
Бүгін біз сіздермен «Тез тур» фирмасы «Алматы-Түркістан» атты экскурсия жүргіземіз. Эскурсия жүргізуші экскурсоводтар Мендебаева Нұргүл, Бейсембаева Мадина және Болыспекова Айжан.
«Гульнар тур» фирмасы арқылы сіздер Қазақстанның көрікті, табиғаты тамаша жерлеріне саяхаттап бара аласыздар. Экскурсиямызды бастамас бұрын біз сіздерге жалпы Қазақстан туралы қысқаша мәлімет бере кетейік.
Қазақстан Республикасы – Орталық Азияда (солт. ендіктен 55 26 -4056 және шығыс бойлықта 45 27  -87 18 алалығында) орналасқан.
Президенттік басқару пішіміндегі мемлекет. Негізгі заңы- 1995 ж. 30- тамызда Заң шығарушылық қызметті жүзеге асаратын жоғары үкілетті органы -4 жыл мерзімге сайланатын Парламент. Ол тұрақты негізде қызмет істейтін қос палатадан –Сенат пен Мәжілістен тұрады. Жоғары атқару билікті Үкімет жүзеге асырады. Қазақстанның жері батыстағы Еділ өзенің төменгі ағысынан шығыстағы Алтай тауларына дейінгі 3 мың км –ды, солт.- гі Батыс Сібір жазығынан оңтүстіктегі Тянь- Шань таулы жоталарыны дейінгі 1700 км кеңістікті алып жатыр. Шекарысының жалпы ұзындығы 15 мың км, оның 12 мыңы құрлық жер, 3 мың су айдындары өтеді. Жер көлемі 2 млн. 724,9 мың км , яғни аумағы жөнінен әлемде 9-орынды иеленеді. Батысында, солт.-батысында және солт.-де –Ресеймен, оңт. мен оңт. батысында- Түрікменстанда, Өзбекстанмен және Қырғызстанмен, оңт. –шығысы мен шығысында Қытаймен шекараласады. Халқының саны-14,95 млн. адам. Ұлттық құрамы: қазақтар бүкіл тұрғындардың басым көпшілігін, 53,4  құрайды, қалғандары орыстар, украиндер, немістер, өзбектер, татарлар, белорустар. Астанасы- Астана қаласы (1998). Мәдени- ғылыми орталығы – Алматы қаласы (1998). Әкімшілік территория жағынан 14 облысқа бөлінген. Мемлекеттік тілі- қазақ тілі. Орыс тілі ұлт аралыұ қарым- қатынас ретінде қолданылады. Қазақстанның жер бедері өте күрделі. Әрі алуан текті:шамамаен 10 биік таулар, қалған бөлігін жазық, адырлы дала, үстірттер мен дөң төбелер алып жатыр. Республика шегіндегі Каспийдің шығыс жағалауында Еуразияның ең терең ойысы- Қарақия (теңіз деңгейінен 132 м терең ) орналасқан. Климаты алуан түрлі. Қаңтар айының орташа температурасы республиканың солт. пен шығысында -18С, оңт.те 28-30С болады.
Ал енді құрметті туристар маршрутымыздың бірінші бөлігі –Тараз қаласына келеміз. Бұл Тараз қаласы – Қазақстанның оңтүстігіндегі қала, Жамбыл облысының әкім. Орталығы. Тұрғыны 330 мың адам (1999). Талас өзенінің сол жағалауында орналасқан. Тараз- Қазазстанның маңызды эконом.- мәдени орталыұтарының бірі. Қалада 40 астам ірі кәсіпорындар («НОДФОС», «Суперфосфат» «Химпром», «Қартау», «Фосфорит », «Резина», «Тараз» т.б.) жұмыс істейді. Таразда 3 жоғары оқу орны, 4 колледж, жалпы білім беретін мектептер (49), 24 балабақша, 11 аурухана, емханалар, санаторийлер (7), стадиондар (3), спорт залдры(81), мешіттер (7), ктапханалар 20-дан астам, мәдениет үйлері мен театрлар, саябақтар бар. Көне ескерткіштерден Әулиеата кесенесі (10-11ғ.) сақталған.
Тараз –Талас алқабындағы ірі ортағасырлық қала. Алғаш рет жазба деректерде 6 ғ.-да аталады. Осы кезде түркі қағаны Дизабулдың ортасы болған. Византия елшісі Зимарх қабылданады. 629 жылы Сюань Цзянь «Далосы» деп атап, сипаттамасын берді. 7 ғ.-дан бастап Ұлы Жібек жолы бойындағы үлкен қалаға айналды. 751 жылы арабтар жаулап алды, ал 766 жылы қарлұқтар билігіне өтті. 9 ғ.-дың соңында Самани әулетінің қарамағында болды. 10 ғ-да географ әл-Мақдиси «төрт қақпалы мешіті, халық тығыс қоныстанған ормен қоршалған әдемі бау- бақшаға толы» қала ретінде суреттелді. 10 ғ.-ң соңынан бастап Тараз Қарахан әулиетінің құзырығындағы ірі аймақтың орталығына айналды. 13-14 ғ.-ғы толасыз қырқысулар саяси жағдайдың тұрақсыздығы қаланың құлдырауына әсерін тигізді. 14 ғ.-да Талас алқабының орталығы ретінде Жаңа Талас қаласының маңызы артты.(Таластың жоғары ағысында). Талас 15 ғ.-да үлкен қала ретінде өмір тіршілігін тоқтапты. Бірақ қала орнындағы отырықшы қоныс 18 ғ дейін жетті. Көне Таластың орны Тараз қаласының ортасындағы үйлер ортасында ескі қаланың орталық бөлігінің тұстары сақталып қалған. Мұнда Шаһристанның бөлігі, цитадель орны анықталды. Цитадель, Шаһристанның кей жерінде жүргізілген қазбалар 4-6 ғ.-лар мәдени қабаттарын анықтауға мүмкіндік берді. Сондай – ақ түрлі үй құрылыстары, монша орны ашылып, көптеген қыш ыдыс, теңге, қола, темір бұйымдары табылды. Т. моншалары Таяу шығыс елдерінің әскерімен қалыптасқан.Ұзынша сәкілер, кірпіш ванналар сақталған. Су құбыры жүйесінің болғаны анықталды. Экскурсия бойынша біз Қарахан кесенесіне саяхаттап барамыз. Содан соң 10 км.- гі Айша бибі кесенесіне де барамыз.
Қарахандықтар сәулет өнері ескерткіштерінң бірі- салтанатты күбезді Қарахан кесенесі. ХХ ғ. Басындағы өңдеу- жөндеу жұмыстарынан кейін кесене қабырғалары өзіне тән үлгісін жоғалтып, сәулеттік – сәндік бейнесінен түгел дерлік айрылды.
Х-ХІІ ғ. Ескерткіштерінің өзіндік құрылым үлгілері, сәулет формалары, әшекей түрлері зерттеушілерге оларды дала қнерінің дәстүрлерімен тығыз байланысты солтүстік түркістандық сәулет өнеріне жатқызуға мүмкіндік береді.
Ендігі обьектіміз - Айша бибі кесенесі. Айша бибі- шамамен 11-12 ғ-ларда өмір сүрген ару қыз. Әкесінің есімі – Айқожа. А.б. еліне сапарлап келген Қараханмен жүздесіп, бір-бірін ұнатады. Алайда тұтқиылдан елін жау шапқанын естіген Қарахан дереу еліне атанады. Уәделі кезде хабар болмаған соң, алаңдаған А.б. күйеу жігіт еліне барып, бір хабарын білейін, аман болса алдыңызға келіп ақ батаңызды алып қосылармыз, әкесінен рұқсат сұрайды. Бірақ қыз әкесі келісімін бермейді. Үш рет өтініп, меселесі қайтқан А.б. қырық қыз жолдас ертіп, Қараханның еліне өз бетімен аттанады. Ел шетіне таяғанда дем алмақшы болып су бойына тоқтап жылынады. Сол кезде сәукеленің ішінде жасырынып қалған улы жылан А-ны басынан шағып алады. Қыздардың хабарын естіп Қараханда жетеді. Бірақ Айша тілге келмейді. Ең болмаса о дүниеде қосылайық деп Қарахан осы жерде Айшамен некесін қидырады. Келін болып босаға аттамаса да, уөдеге берік Айшаның соңғы демі өз қолында шыққанына әрі риза, әрі құса болған Қарахан сол А.б. қәбірінің үстіне күмбез тұрғызады. Халық А.б-ны әулие санатына қосып, табынады. А.б. хиқаясын зерттеген Қазақстандық журналист Б.Әбілдаев «Айша бибі» пьесасын жазды. Қазақ мемл. қыздар пед. Инт-на А.б. есімі берілген.
А.б. кесенесі- Қазақстандағы сәулет өнері ескерткіші. 12 ғ- да салынған. Жамбыл обл. Жамбыл ауд. А.б. ауыл-да орналасқан. Кесене құрылысын 1879 ж. В.А Каллаур, 1938-39 ж.ж. Н.А.Бернштам бастаған КСРО ҒА Қазақ филиалының тарих және материалдық мәдениет экспедициясы, 1953 ж. Қазақстан ҒА – ның экспедициясы зерттеген. Күмбезді Қарахан салдырған. Бірақ кесенені салған сәулетші туралы нақты дерек жоқ. Пішіні шаршыланып біткен, ауд.7,6 7,6 м, бұрыштар бағана- тіреулер арқылы көтерілген. Кесене ортасында құлпытас орнатылған. Батыс жақ қабырға мен бағаналар оюлы ұсақ плиткалармен қапталған. Қабырғаның ортасында сүйір арқылы текше жасалған. Текше беттерінің қабырғаға ұласар тұсы шағын бағаналармен сәнделген. Бұл бағаналардың жоғырғы жағы көгеріс өрнекпен әшекейленген мығым блок болып келеді. Бұрыштағы бағаналар көгеріс өрнекті жұқа кірпішпен өрілген белдеу арқылы әсемделген. А.б.к-нің іргетасынан бастап есептегенде 1,4 м биіктікте бағаналарға араб әріпінде жазуы бар белдеу жүргізілген. Солардың бірінде «күз, бұлттар, дөгеленген дүние, үш нүкте» деген сөздер жазылған. Кесене қабырғалары (қалыңды. 80 см ) 3 бөліктен: күйдірілген кірпішпен қаланған ікші жағынан оймыш әшекейлі плиталармен қапталған Сыртқы жағынан, сонымен бірге саз балшықпен және жарамсыз плиткалардың сынықтарымен толтырылған қабырға ортасындаға кеңістіктен тұрады. Қабырғалар мен бағаналар беріктігін артыру үшін қабырғаның ішкі жағына арша ағашына арқалық қойылған. Кесене қабырғаларының сыртқы беті артқы жағындағы сыналарымен бекітілген оймыш ұсақ плиткалар арқылы безендірілген. Ұсақ плиталардың шырмауық өрнегіне 60 түрлі әшекей қолданылған. Қашаумен үңгіп жасалған бұл оюлар бір-бірімен қыюласып, кесененің мақсатына лайық сәулеттік сипат, композициялық шешім тапқан. Кесене құрылысынан Әмір Темір дәуіріндегі сәулет өнерінде үлкен рын алған порталды-тақталы дәстүр айқын аңғарылады. «Қазақ жобалау – қалпына келтіру» ин-ты А.б.к-н қалпына келтіру жұмысының жобасын жасап, Тараздағы шеберхана ескерткішті қалпына келтірді. А.б.к. республиканың маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізіміне енгізіліп, мемлекет қорғауына алынған.
Келесі біздің обьектіміз Шымкент қаласы және Шәуілдірдегі Балуан Шолақ мұражайы. Жол ұзақтығы 125 км. Шымкент қаласы-оңт. Қазақстан обл-ның әкімшілік орталығы, Қ-ның оңт. бөлігіндегі ірі жол тораптарының бірі. Халқының саны-360,1 мың адам,1999 ж. және экономикалық мәдени маңызы жағынан Алматы. Қарағанды, Астана қалаларынан кейінгі республикиның 4- қаласы. Үш қалалық ауданға бөлінген Ш. 7,8 мың га жреді алып жатыр. Ш. облыстың шығыс жағында Өгем жотасының тау алды жазығымен ағатын Бадам мен Сайрам өзендері аралығында, теңіз деңгейінен 500-512 м. биікте орналасқан. Қала орналасқан өңірдің климаты қоңыржай континенттік. Қысы біршама суық, қаңтардың орташа темпиратурасы -4 -6С, шілденікі 24-26С. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 187 күн. Жауын- шашынның орташа мөлшері 423 мм шамасында. Ш.Қ- ның ежелгі қалаларының бірі. Іргесі 12 ғ-да Қытай, Орталық Азия және еуропалыұ Ресей сауда жолы торабында қаланды. Қазір Ш. тұрған жерден көне қаланың орны табылған. Ш. атты елді мекеннің атауы Шариф әл- Дин Әли Йездидің «Зафарнаме» (1425) шығармасында кездеседі. Ш. тұрағы 1366 ж. Әмір Темір жорықтарына байланысты жазбаларда айтылады. Қаланың қоныс тепкен жері адамның күн көріс тіршілігіне өте қолайлы. Тау бөктеріндегі, өзен аралығындағы жазықтарда ежелден егішілік, бақ және жүзім шаруашылығы, ал өзен аңғарындағы жайылымдар мен алып шалғындарда мал өсіру қалыптасқан. Егіншілікте тары, бидай өсірумен, мал шаруашылығында ірі қара, жылқы, қой, түйе ұстаумен айналысқан. Бұл кезеңдеқала дәуірінің Андронов мәдениеті өкілдері мекендеген болатын. Олар қола, мыс балқытуды жақсы меңгерген. Мыстан әр түрлі жер өңдеу құрал- саймандарын, пышақ,, балта, сондай- ақ , зергерлік бұйымдарын жасаған. 13 ғ-да Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейінгі кезеңдерде Ш. бірте-бірте дамып, ірі қалаға айналды. Сол уақыттан сақталған қамал бұл күндері қаланың ортасында тұр. Оның биіктігі 25 м. төбешік басындағы алаңқай аумағы 30 40 м. Бұрыштарында мұнаралар сілемі байқалады. 15 ғ- да қала аймағы ойрат (батыс- моңғол) тайпасының тонау жорығының нысанына айналды. 16 ғ-дың батысында Ш. қазақтың Қасым хандығының құрамыны кіреді. 16 ғ-ның соңында қала Ташкент иемденушісіне бағынышты болып, содан қайтадан Қазақ хандығының қарауына көшеді. 18 ғ-дың аяғы 19 ғ-дың 1- жартысында Ш-ті иемдену үшін Қоқан және Бұхар хандықтары күрес жүргізеді. 1810-64 жылға дйін қала қайтадан Қоқан хандығына тәуелді болып, хан уәзірінің сарайына айналды. Қазақстан мен Орта Азияның Ресейге қосылуы аяқтанғаннан кейін 1867 ж. Ш. Түркістан ген.- губернаторлығының Сырдария олб- ндағы уезд қаласына айналды. Ол еуропалық Ресей және Батыс Сібірді Орталық Азиямен байланыстыратын жол қатынасы бекетіне айналды. 1887 ж. халық санағы бойынша қалада 11,2 мың адам тұрған. Халық құрамында басқа түркі тілдес ұлттардың саны басым болды. Қала халқы 1864 -1910 ж. ішінде бар-жоғы 12 мың адамға өсті. Өнеркәсібі өте төмен дәрежеде болды. 1885 ж. ғана дәрмене жусанын пайдаланып дәрі жасайтын зауыт салынған. Бұл зауыт қаладағы ірі мекеме әрі Қазақстандағы химия өнеркәсібінің тұңғышы болды. 20ғ-дың басында Ш-те 3 шағын мақта тазалау өндірісі, 23 шағын су диірмені, 22 тұрпайы былғары шеберханасы, т.б. жұмыс істеді. Ш- тен сыртқа, негізінен, бидай, мақта, май, былғары, тері, жүн, қаракөл елтірісі, сантонин Ресейге жөнелтілді. Қалада 46 мешіт жұмыс істеген. 1932 жылы жаңадан құрылған облыстық әкімш. орталығы болды. Ұжымдастыру жылдары қаланың коммуналды шаруашылығы дамыды, мәдени- тұрмыстық мақсаттағы обьектілер іске қосылды. Әлеум.- қоғамдық және денсаулық сақтау мекемелері көптеп салынды. Көшелер көріктендірілді. Қаладағы ірі кәсіпорындардар жұмыс істей бастады. Ш. қорғасын з-ты, май-тоңмай ком-ты., шұлық және айна ф-калары іске қосылды, энергетика, құрылыс материалдар базасының негізі салынды. Тамақ өнеркәсібі дамыды. 1941ж. халық саны74мыңға жетті. Қала экономикасының қарқынмен дамуына Түркістан – Сібір т.жт салынуы, қорғасын кенінің игерілуі жіне облыста мақта егістігә көлемінің қлғаюы,т.б. зор әсер етті.
Ұлы Отан соғысы жылдары қорғасын, химия-фармацевтика з-ты, ұста автомат з-ты, т.ж. ст., ет комб,. т.б.мекемелердегі соғыс жылдары Ш. ірі өнеркәсіп орталығына, майдан арсеналының біріне айналды. Соғыстан кейінгі жылдары Ш. жоғары қарқынды өркендеген қалалар қатарына қосылды. 1955-60ж.ж. бірнеше өнеркәсіпті мекемелер, оның Қ-ғы тұңғыш мақта-мата комб-т, қаракөл з-ты т.б. іске қосылды. 1960-70ж.ж. химия өнеркәсібі жедел дами бастады. Қорғасын з-ның күкірт қышқыл кешені іске кірісті. 1965ж. фосфолр з-ның бірінші кезеңі пайдалануға берілді.Индустрияның даму деңгейіне орай қала да көркейе түсті.
Ал енді құрметті туристер, сіздер Қажымұқан Мұңайтпасов мұражайына келіп тұрсыздар. 1871ж. Ақмола олс.Қараөткел -12.08.1948. Оңт. Қ-н обл. Арыс ауд –қазақ палуаны. Классикалық күрестің асқан шебері.1901ж. Омбы қаласында палуандар чемпионатында атақты орыс палуаны Иван Злобинмен кездескен. Санкт- Петербургке барып бүкіл Ресейге «Ваня ағай»деген атпен белгілі болған И.В.Лебедевтің тәрбиесінде болып, цирк артистерінің өнерін үйренеді. Қ. 1908 ж. Ресейдің ірі қалаларында әлем чемпионы Георг Лурих ұйымдастырған чемпионаттарға қатысып, алғаш рет «Ямогата Муханура» деген бүркеме атпен аренаға шықты. Қ. 1909ж. Рига қ-да өткен дүние жүз. Біріншілікте 1- орын алды. 1910 ж. Мәскеу, Санкт- Петербург, т.б. көптеген қалаларында болып, Перт Янковскийй, Лурих т.б. палуандармен кездесті. Осы жылы ол оңт. Американы аралап шықты. Қ. 1911 ж. Варшавада өткен дүние жүз. Чемпионатта кіші алтын медальмен марапатталды. 1913ж. Троицк қ-да өткен халықар. ең ірі чемпионатта 18 палуанмен күресіп бәрінде жеңіп шықты. Қ. Париж, Лондон, Берлин, Варшава, Будапешт, Стокгольм сияқты қалаларда өнер көрсетті. Ол 1909-11 ж. Шығыс елдерін аралап, түрік палуандарын жеңіп қайтқан сапарында түріктер оған «Қажы» деген атақ берді. Оның бұл атағы бүкіл өміріне қалды. 1927 ж. Орынборда өткен ең ірі чемпионатқа қатысып, 1 орын алды. Осы жолы оған Қазақстан ОАК «Қазақ даласының батыры» деген атақ берді. Қ. Палуан емес, ғажайып цирк артисі еді. ҰОС жылдарында ел аралап, өнер көрсетіп, жинаған қаржыға самолет сатып алып, Отанын қорғап .......