Экономика | Алматы облысы бойынша астық өнімдері

. Алматы облысының қазіргі жағдайы

2.1 Алматы облысы бойынша астық өндірісінің қазіргі жағдайын талдау
Ауыл шаруашылығы мамандары мен басшыларының негізгі міндеті өзіне тапсырылған саланы халық талабына сай өркендетуді қамтамасыз ету. Осы мақсатқа жету үшін әр маман нарықтық экономика қатынастарына сай коммерциялық есеп, жалгерлік, өзіндік құн, баға, табыс пен шығын, тиімділік сияқты экономикалық ұғымдарды терең түсініп қана қоймай, шаруашылық жағдайын жан-жақты сауатты түрде талдауы, оның болашаққа дұрыс даму жолдарын қателеспей белгілеп, дәлелдей алуға қабілетті болуы тиіс. Яғни, әрбір аграном, зоотехник, мал дәрігері, инженер тек егіншілікті, мал өсіруді немесе емдеуді, техниканы біліп қана қоймай. міндетті түрде қоғамдағы өзгерістерге әсер ететін экономика заңдылықтарын игеруі қажет.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мақсатымен жерге, малға, өндірістік құралдарға ие болып, бірігіп ұйымдасып жүмыс істейді. Ұйымдастыру дегеніміз белгілі бір мақсатқа жету үшін адамдарды біріктіру. Өндірісті ұйымдастыру жұмысшы күшін, құрал-саймандарды ұтымды пайдалана отырып, өндірілетін өнімнің санын, сапасын арттыру, бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру арқылы тиімді нәтижеге жету шараларының жүйесі болып табылады.
Өндірістің барлық саласында да еңбек ұжымы қызмет етеді. Ұжым мүшелерінің саны қанша болса да, олардың әрқайсысына нақты жұмыс тапсырылуы тиіс. Ол үшін жұмыстардың түрлерін, олардың қалай орындалатынын, не себепті бөлінетінін жете білу керек.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өз ерекшеліктеріне байланысты жұмыстардың түрлері төртке бөлінеді:
-технологиялық жұмыстар -өсімдіктер мен малдың өсу
- 22 -

кезеңдерінебайланысты түрлі технологиялық жұмыс түрлері- жер жырту, егін егу, егінді күту, ору, аналықтарды ұрықтандыру, төл алу, малды күту, бордақылау тағы да басқа сол сияқты жұмыстар жатады;
-міндетті жұмыстар - өндірістік құралдарға қатысына байланысты әр адам негізгі жұмысшы қатарына немесе оған қызмет ететін көмекшісі ретіндегі міндетін атқарады, ол мамандар мен басшылардың өзіне тиісті міндеті болады;
-кәсіптік жұмыстар, негізгі жұмысшылар өз кәсіби мамандығы бойынша тракторшы, комбайнер, сауыншы, тағы басқа кәсіптік қызмет атқарады;
-мамандану дәрежесін қажет ететін жұмыстар – кейбір жұмыстарға мамандану деңгейінің жоғарғы дәрежесі қажет, мысалы 1-класты тракторшы, жүргізуші тағы басқа жоғарғы дәреже жұмыстың сапалы орындалуына әсер етеді.
Ауыл шаруашылығы жұмыстары жеке адамның қолынан келе бермейді, сондықтан әрбір адам өз міндетін орындай отырып, барлығы бірігіп жұмыс атқару арқылы мақсатқа жетеді. Ондай бірлестіктер шаруа қожалықтары, өндірістік кооперативтер, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, акционерлік қоғамдар болып табылады. Алматы облысы бойынша ұйым ретінде тіркелген кәсіпорындардың саны 1-ші кестеде көрсет
1-кесте. Облыс бойынша тіркелген ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының саны, 2006 ж.

Меншік түрлері бойынша Саны
Барлығы,
оның ішінде:
–мемлекеттік
-жеке меншік,
оның ішінде:
–мемлекет үлесімен
-шет елдіктердің қатысуымен
-шетелдік
Алматы облысы ауыл шаруашылығы өндірісі бойынша 1280 кәсіпорын тіркелген, оның ішінде меншік түрлері бойынша бөлінген. Ең көп үлесін алатын
жеке меншік кәсіпорындар 1229, мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар саны 38.
Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындарға асыл тұқымды мал заводтары, кейбір құс фабрикалары, ауыл шаруашылығы тәжірибе фабрикалары, оқу-тәжірибе шаруашылықтары жатады.
Өндірістің қай саласында болса да, жұмыстарды бөліп орындау және бірлесу тәртібі сақталуы тиіс. Ауыл шаруашылықтарында еңбекті бірлесіп ұйымдастырудың негізгі түрі өндірістік бригадалар болып табылады. Бригаданың мүшелері болады. Әрбір жеке шаруашылықтар бірнеше өндірістік бригадалардан құралады.
Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің саны төмендегі кестеде көрс
2-кесте Ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің орташа саны.
2000 2003 2004 2005
Мың адам
есебімен
Орташа еңбек
ақысы, теңге
Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің саны 2000 жылға қарағанда жыл сайын азайып отыр, 2003 жылы 2000 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 40%-ке жуық кемісе, 2004, 2005 жылдары екі еседей аса азайған, оның себебі ауыл тұрғындары бүгінгі күнге дейін ауыл жағдайының нашарлығынан қалаға көшуде.
Еңбек ақы мөлшері 2000 жылға қарағанда 2-3 есе көбейгенмен, ол инфляцияны жаба алмағандықтан, әлеуметтік жағдайлары жақсармаған. Ол жағдайды халықтың жан басына шаққандағы азық-түлік түрлерін тұтыну мөлшерінен көруге болады. Алдымен Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің жан басына шаққандағы мөлшерін талдап көреміз.

3-кесте Жан басына шаққандағы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, кг
Өнім
түрлері 2000 2003 2004 2005 2000ж-ға, %
Астық
Ет
Сүт
Картоп
Көкөніс
Жұмыртқа 446
- 25 -
Ауыл шаруашылығы өндірісінде 2003-2005 жылдарының мәліметтері бойынша астық өндіру мөлшері 673 килограмнан 611 килограмға дейін төмендеген, яғни 2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда 8,7% ал 2005 жылы 9,1% кеміген. Бірақ 2005 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 31,1% артық.
Картоп өндіру жан басына шаққанда жыл сайын артып отырған , мысалы 2005 жылды 2000 жылмен салыстырғанда 24,6% , ал 2003 жылмен салыстырғанда 2,8% өскен. Ет, сүт, көкөніс, жұмыртқа өнімдерін өндіру мөлшері де жыл сайын артып отыр.
Осындай өндіру мөлшерінің жоғарылағанына қарамастан жан басына шаққандағы осы өнімдерді тұтыну мөлшері жыл сайын азая түскен.

4-кесте Жан басына шаққандағы негізгі азық-түлік өнімдерін
тұтыну, кг.


Өнім түрлері Тұтынуға тиіс мөлшер 2000 2003 2004 2005
Ғылыми негізде Ең төменгі тұтыну
Бюджеті
бойынша Норма
ға %
пен
1.Ет және ет
өнімдері
2.Сүт және сүт
өнімдері
3.Жұмыртқа,
дана
4.Картоп
5. Көкөніс және
бақша өнімдері
6.Нан өнімдері 82
- 26 -
Жоғарыда көрсетілген кестеде жан басына шаққандағы негізгі азық-түлік өнімдерін тұтыну деңгейі келтірілген. Ет және ет өнімдері ғылыми негізделген тұтынуға тиіс мөлшер бойынша 82 кг, болса оның мөлшері жыл сайын азайып отырған, тек қана 2005 жылы шамалы көбейгенмен, норманың 47,5 ғана құрайды. Яғни тұтыну мөлшерінің жартысына да жетпейді деген сөз, тіпті ең төменгі тұтыну бюджетіне де 12 % жетпейді Сол сияқты сүт өнімдері бойынша – 52,3 % , картоп – 52,0 % , жұмыртқа – 32,2 %, көкөніс және бақша өнімдері – 52,0 %, қамтылған. Нан өнімдері қалыптағы нормадан 1,5 есе артқан, немесе ең төменгі тұтыну бюджеті көрсеткішіне жуықтаған, бұл халықтың әлеуметтік жағдайының төмендігін арзан өнімдерді көбірек тұтынатынын көрсетеді. Тұрғындар ет-сүт өнімдерін сатып алуға мүмкіндігі жоқ болғандықтан, өз жағдайларына қарай арзан азық-түлікті пайдаланады.
Алматы облысында орналаскан жері мен табиғатына байланысты өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы дамыған. Солтүстік аудандарында көбінесе мал шаруашылығы дамыған . Жазы ыстық, солтүстік аймағы құрғақ, оңтүстік бөлігі ылғалды. Жауын-шашын көп болады.
Ауыл шаруашылығында өндірістің ең басты құралы – жер. Ауыл шаруашылығының өндірістік ресурстары пайдалануға арналған немесе ауыл шаруашылығы өнімін өндіру барысында пайдаланылмайтын еңбек, жер, су материалдық ресурстардың жиынтығы өндірістік ресурстардың барлық түрін қоса алғанда ресурстық потенциалды құрайды.
Жер ресурстық потенциалдың маңызды түрлерінің бірі болып табылады. жер халық шаруашылығының барлық саласында пайдаланылады, алайда оның ролі барлық жерде бірдей емес. Өйткені өнеркәсіпте жер тек кәсіпорындарды орналастыратын орын ретінде ғана,
- 27 -
ал ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құрал жабдығы ретінде көрінеді. Ауыл шаруашылығында өндірістік қызметтің нәтижелеріне аталынған факторлардан басқа жердің сапасы зор ықпал етеді.
Ауылшаруашылығының жер ресурстар дегеніміз – мемлекеттің кәсіпорындар мен ұйымдарға ауыл шаруашылығы өнімін өндіру үшін пайдалануға берген жер алқаптары. Жердің өндірістік құрал жабдығы ретінде өзіне тән бірқатар ерекшеліктері бар. Оның ең маңызды ерекшелігі: жердің басқа өндіріс құрал жабдығы сияқты адам еңбегінің жемісі болып табылмайтынында. Ол адамнан сан миллиондаған жыл бұрын пайда болған және табиғаттың тартуы немесе табиғаттың жемісі болып табылады. Сондықтан мұның өзі осынау сыйға аялап қарауды, жерді бүкіл қогамның мүддесі үшін пайдалануға міндеттейді. өйткені жерді жаратуға адам еңбегі жұмсалмаған оның құны жоқ. Жерді пайдалануда амортизациялық жарна төленбейді, ол өзіндік құнды қалыптастыруға қатыспайды демек ауыл шаруашылығы өнімінің құнын қалыптастыруға қатыспайды.
Жердің екінші ерекшелігі – оның территориялық жағынан шектеулігінде . жекелеген елдер шегінде жер қорлары олардың шекараларымен айқындалады, ал жалпы біздің планетамызда оның құрлымының ерекшелігімен, жердің бетімен айқындалады.
Өндіріс құрал-жабдықтарының көпшілігін ( трактор , комбаин, автомобиль т.б.) адам жасайды сондықтан олардың саны ұдайы көбейеді, ал жердің территориясы бұрынғы көлемінде қалады. Егер жер шарының халқы әрбір қырық жылда шамамен 2 есе көбейетінін ескерсек , жердің сапасын жақсартудың және оны пайдаланудың тиімділігінің қажеттігі айқындала түседі.
Жердің үшінші ерекшелігі – оның өзгермейтіндігінде . Тарихи даму барысында адамның білек күші жануарлардың күш-қуатымен соңғысы механикалық және электр қозғалғыштарымен ауыстырылды ,
- 28 -
оның орнына атом қозғалғышы келді . Ал жер өзгермейтін өндіріс құрал жабдығы болып қала береді.
Төртінші ерекшелігі – топырақ құнарлылығының әр түрлілігінде. Құнарлылық – топырақтың аумақ бірлігінен өнімнің белгілі бір мөлшерін бере алатын айрықша қасиеті . Құнарлылықтың екі түрі бар. Олар –табиғи және жасанды құнарлылық. Табиғи құнарлылық пен жасанды құнарлылықты ұштастыру экономикалық немесе тиімді құнарлылық береді.
Бесінші ерекшілігі - жер , топырақ дұрыс пайдаланылғанда тозбайтыны былай тұрсын , қайта өзінің қасиеті
1-схема

Жердің өндірістік құрал ретіндегі өзіне тән ерекшеліктері.
Жер ресурстары
Топырақтың әртүрлілігі
Жердің территориялық шектеулігі
Жердің өзгермейтіндігі
Топырақты дұрыс пайдаланса жер тозбайды
Қазақстанға байланысты жерге орналастыру және территорияны ұйымдастыру жөнінде айтқанда оның территориясының үлкендігін, топырақ-климат жағдайының алуан түрлі екендігін ашып көрсетпеуге болмайды.
Республика топырағы алуан түрлі. Ауыл шаруашылық жүргізу жүйесі жасалғанда, оның негізіне алынған аудандастыруға сай Қазақстан мынадай табиғи экономикалық алты аймаққа бөлінеді.
1.Орманды дала және дала аймағы. Мұнда мал шаруашылығы дамыған. Бұл аймақтың жер көлемі 24,2 миллион гектар. Жері қара топырақты болып келеді. Бұл аймаққа Көкшетау және Солтүстік Қазақстан облыстары, Қостанай облысының Солтүстік және орталық аудандары, Ақмола және Павлодар облыстарының солтүстік бөлігі жатады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты-астық, ет өндірісі.
2. Құрғақ дала аймағы. Мұнда егіншілік пен мал шаруашылығы өркендеген. Бұл аймақтың жер көлемі 49,1 милион гектар. Бұл аймаққа Орал және Ақтөбе облыстарының солтүстік аудандары, бірінші аймаққа енбеген Ақмола облыстарының орталық аудандары, Павлодар облысы, Қарағанды облысының солтүстік шығыс аудандары, Семей облысының солтүстік және орталық аудандары жатады.
3. Шөлейт аймақ. Мұнда мал шаруашылығы жақсы дамыған , егіншілік шамалы ғана. Жалпы көлемі 74,4 млн гектар. Бұл аймаққа екінші аймаққа енбеген Орал облысының оңтүстік-батыс аудандары, Ақтөбе облысының орталық аудандары, Қостанай облысының оңтүстік аудандары, сондай ақ Ақмола, Жезқазған және Семей облысының екінші аймаққа енбеген аудандары жатады.
4. Шөл аймақ. Мал шаруашылығы өркендеген , ішінара суармалы егіншілікпен айналысады. Территориясы 81,5 миллион гектар.
Бұл аймаққа Атырау облысының оңтүстік аудандары, Шымкент облысының Созақ ауданы, Жамбыл және Алматы облыстарының солтүстік аудандары жатады.
5. Тянь-Шяньның таулы және тау бөктеріндегі аймағы. Суармалы жер тәлімі егіншілік , сондай ақ мал шаруашылығы да жақсы дамығын. Жалпы көлемі 31,1 миллион гектар. Бұл Аймаққа үшінші аймаққа енбеген Шымкент, Жамбыл,
Алматы, Талдықорған облыстарының барлық аудандары жатады. Ауылшаруашылығының барлық саласы жақсы дамыған.
6. Алатаудың таулы және тау бөктеріндегі аймағы. Егіншілік те, мал шаруашылығы да өркендеген. Жалпы көлемі 9,7 миллион гектар. Бұл аймаққа Шығыс Қазақстан облысының барлық аудандары кіреді.
Жер –табиғаттың тіршілікке берген таусылмас сыйы, халық қазынасы. Адамзаттың асыраушысы, қасиетті Жер-Ана жаиында әрине, тарих қойнауына көз жіберер болсақ, талай сырды аңғарарымыз ақиқат.
5-ші кестеде келтірілген барлық жер көлемінің 72,5 % бөлігі ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлер. 25,8 % -орманды жерлер. Жер көлемі соңғы үш жылда да өзгермеген. Барлық ауыл шаруашылығы жерлерінің 90,5 % жайылымдық жерлер. Жайылымдық жерлерде баулы аймақтар да, үнемі желдетіп тұратын жазық жерлер де бар. Шабындық жерлердің көпшілігі – екпелі көпжылдық шөптер.
2004 2005 2006
Көрсеткіштер Мың
га Құрылы
мы,% Мың
га Құрылы мы% Мың
га Құлылы
мы%
Барлық жер көлемі 22394,9 100,0 22394,9 100,0 22392, 100,0
Ауыл шаруашылығы жері 16261,0 72,6 16261 72,6 16244 572,5
Оның ішінде: -егістік 1083,9 6,6 1066,9 6,6 1 066,9 6,6
-шабындық 467,6 2,8 467,6 2,9 467,6 2,9
-жайылым 14709,4 90,4 1 4709,5 90,5 14709, 90,5
Басқа жерлер 186 0,8 186 0,8 186 0,8
Орман қорының жері 5786,3 25,8 5786,3 25,8 5 786,3 25,8
5-кесте Алматы облысы бойынша жерді пайдалану көрсеткіштері.
2.2 Астық дақылдары өндірісінің экономикалық
тиімділігін анықтау
Астық нарығы – еліміздің азық-түлік нарығының ең ірі де маңызды буыны болып табылады. Реттеу объектісі ретіндегі оның мәні астықтың азық-түлік қорын қалыптастырудағы жетекші ролі, астық және оның өңдеуден кейінгі өнімдерінің сан түрлі мақсатта пайдаланылатындығы, астық нарығына қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың алуан түрлілігі, күрделілігі және ерекшелігіне байланысты анықталады.
Тауар өндірушілердің нарықтық қатынастарға қалыптасуларына кедергі болып отырған негізгі факторлар қатарында қаржы тапшылығы, сату бағасының төмендігі, баға....