Журналистика | Тікелей эфирдегі сұхбат

Мазмұны

1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім:
1- тарау. Тележурналистиканың қоғамда алатын орын және ақпараттық жанр.

2 –тарау. Телевидениедегі сұхбат жанры және тікелей эфир.

3- тарау. Тікелей эфирдегі сұхбат жүргізудің өзіндік әдіс-тәсілдері және көтерілетін проблемалар (31-ші телеарнадағы «Тұжырым» және «Хабар» телеарнасындағы «Бетпе–бет» бағдарламаларының негізінде)

Қорытынды

Сілтемелер

Пайдаланылған әдебиеттер

Қосымшалар
Журналист қай кезеңде де қоғамды толғантып, көпшілікті ойландырып отырған мәселелерге үн қосады және оларды шешудің оңтайлы жолдарын іздестіреді. Әңгіменің өн бойындағы ойлар мен пікірлерді ұлттық мүддеге негіздеп, елдің ертеңіне қызмет жасауға икемдейді. Жүректерді мазалаған жалынды ойлар көкіректі жарып шығып, мейлі ол президент не премьер болсын, сол биік дәреже иелеріне құлаққағыс болып және журналистің сөз майданындағы айқасына алып келеді.
Тақырыбымның өзектілігі сол қазіргі кезде, тіпті бұрын да көгілдір экранда, радиода, баспасөзде де ең көп тараған жанр– сұхбаттың әлі күнге дейін өз ерекшелігімен көрермендерін таң қалдырып, өзектілігін жоймай, замана талаптарына сай өзгеріп жаңа қырымен танылуында. Біріншіден әрі жанр, әрі ақпарат алу әдісі ретінде дуалистік сипат алған бұл жанр өз еңбек жолын теледидардан бастаған жас мамандар таңдайтын бірден-бір жетекші жанр болып отыр. Себебі өзге жанрлардың да құрамында кездесетін сұхбат ең оңай болып көрінеді. Мен айтар едім сұхбат– жүргізушіден табиғи талантты талап ететін өнер жанры. Сұхбатты терең зерттеп, оның қыр-сырына үңіле берсек, оның сыры көп сыршыл жанр екенін аңғарамыз. Уақыт талабына сай сұхбатқа қойылатын талап пен талғам да өсуде.
Бүгінгі ақпарат ғасырында көрермен талғамы зор. Көңіліне жақпаған, көкейіндегіні тамыршыдай дөп басып, талғамына сай болмаған хабарды көрмейді, себебі қазір олардың алдында таңдау бар. Ендеше эфирде, әсіресе, тікелей эфирде сұхбат жүргізу қиынның қиыны. Неге сұхбат жүргізу–өнер деймін? Себебі сұхбат жүргізушіден тек қана кәсіби біліктілікті ғана емес, сонымен қатар табиғи талантты да талап етеді. Сұхбат жүргізетін журналистің бойында суырып салмалық өнері болуы шарт. Студиядағы қонақтың журналистке деген сенімділігі– ең маңызды нәрсе. Журналист осы биікке шығу үшін өзінің бар таланты мен дарынын, білімі мен парасат- пайымын қатар әрекетке қосады. Бұл жерде автор шеберлігі деген нәрсе шығады. Оның бір қыры– сұхбат кезінде өзіңді көрерменнің орнына қоя отырып, олардың қандай жайларды білгісі келетіндігін үнемі назарда ұстау. Экран алдындағы адамдардың көңіл-күйімен ойнауға да, оларды жасанды әрекеттермен алдауға да болмайды.
Теледидарда көп жылдар істеп төселген, өзіне сенімді жүргізушілер көпшілігінде, тікелей эфирге не кейіпкерімен еркін, батыл, әрі нақтылы сұрақтар төңірегінде ой бөліскенді қалап тұрады.
Мен осы жұмысымды жазу барысында эфирдің қатаң заңдылығын ескере отырып, тікелей эфирде сұхбат жүргізудің әдіс-тәсілдерін үйрендім, үйреніп қана қоймай, оның кемшін тұстарын да байқап, өз тарапымнан ұсыныстар да жасадым. Қарап отырсақ тікелей эфирде сұхбат жүргізу–қиын да қажырлы еңбекті қажет ететін процесс. Эфирде соншалық шапшаңдықпен жұмыс істеп, шешім қабылдау үшін қаншама білім мен біліктілік, интелектуалдық ауқымдылық керек.
Тікелей эфирдегі сұхбат– шындықтың қазаны деймін. Тынымсыз әрі сан реңке толы, қайнаған өмірді өзінің бар шындығымен, сол қалпында көрсету де туындыны өмірге әкелетін топтан білгірлік пен білімпаздықты қажет етеді. Кино өнерінің аса көрнекті қайраткері Михаил Ромм: «Тікелей интервью жүргізу, өмірді тікелей барлау– міне бұл документальды телевидениенің документальды кинодан артықшылығы. Бірақ интервью бізде алдын-ала дайындықтар барысында жүргізіледі. Ал осыған қарама-қарсы дайындықсыз интервью бәрінен де көрнекті, шынайы шығатыны белгілі. Осы сияқты адам еш ескертусіз сөйлер кезде де әуелі ойланады, есіне түсіреді, содан кейін барып айтар ойын тауып алады, немесе таба алмай қиналады– міне телевидениеге тән табиғат осы». Осыдан-ақ тікелей эфирдегі сұхбаттың шынайы дүние екендігін ұғамыз. Эфирде «айтылған сөз– атылған оқ» дегенді есте ұстаған жөн.
Жүрек түкпірінен бұлқына шыққан шынайы ойлардың, табиғи, әсірелеусіз күйінде көрермендерге берер әсері мол. Көрікті ой бар асылымен қопарыла көтеріліп, мөлдір, таза күйінде ұсынылса ғана жасандылық пен жаттандылықтан аулақ болады. Боямасыз шынайылық қана өмірді сол қалпында көрсетеді.
Менің жұмысым сұхбат жанрының қыр-сырына талдау жасай отырып, тақырып таңдау мен проблема көтеру мәселелерін қамти отырып, сол сұхбаттың сәтті шығуын өз қолына ұстаған жүргізуші рөліне де тоқталып, сұхбаттың эфирдегі шынайы өнер екенін дәлелдеуді мақсат етеді.
Сұхбат бұрынғыдай емес, қазір оның бет пердесі өзгерді. Жүргізуші көрермен талғамына сай оны басқаша жүргізетін болды.
Өнердегі жаңалық– дәстүрдің пішіні мен мазмұны жағынан қалайда жетіле беруі. Ал теледидар өнеріндегі жаңалық нышаны алдымен әр жанрдың ғасырлар тезінен өткен конондарын технологиялық деңгейіне орай қайта түлетіп, түрлендіру болса керек /1/.

Жұмыстың мақсаты: Бірінші, тікелей эфирде жүргізілетін сұхбаттың сырына терең үңіліп, теориялық және тәжірибелік талдау жасау. Екінші, сұхбат жүргізудің өзіндік әдіс-тәсілдерін зерттей отырып, көтерілетін проблемаларды тақырыбына қарай жіктеу. Үшіншіден, ең оңай деп есептелетін сұхбат жанрының да өзіндік қиындығы бар екенін көрсету және оның кәсіби шеберлікті талап ететін қиын да күрделі жанр екенін теориялық тұрғыдан негіздеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Осы күнге дейінгі телевизиялық жанрлар туралы жазылған еңбектерді қарастырып, солардан өзіндік қорытынды шығару. Зерттеу барысында 31-ші телеарнада жүріп, тікелей эфирде өтетін «Тұжырым» бағдарламасын эфирге дайындадым. Студия қонақтарын шақырып, сұрақтар дайындадым. Тек теория жүзінде ғана емес, тәжірибе жүзінде де сұхбаттың сырына қанықтым деп ойлаймын.
Деректік негізі: Жанрлар туралы жазылған еңбектер, «Хабар» арнасындағы «Бетпе–бет» бағдарламасы мен 31-ші телеарнадағы, «Тұжырым» бағдарламасының бейнетаспаға түсірілген нұсқалары және сценарийлер, мерзімді баспасөз материалдары.

Тележурналистиканың қоғамда алатын орны және ақпараттық жанр

Бүгінде қоғамдық маңызы зор тележурналистика ғылымы көп аспектілі салада зерттеу мәселесі күн тәртібіне өткір қойылып отыр. Ақпарат ғасырында БАҚ саласының жаңа бағыттары қалыптасуда.. Сондықтан қазақ тележурналистикасының сан алуан функциясын, қоғамдағы рөлін, теориясы мен тәжірибесін, тележүргізушы мен кейіпкердің сөйлеу кезіндегі стиль мәселесін қайта түлетудің, экрандағы көркемдеп бейнелеуші құралдарды толықтырып, бейнелерді түрлендіріп көрсетуін телеэкран проблемаларымен бірлікте айқындау қажеттілігі туындап отыр.
Ғаламның тыныс-тіршілігін бір сәтте үйдегі көгілдір экран арқылы тамашалап, таным көкжиегін кеңейтіп, біліп, қанығу– адамзат қоғамының мәдени сапалық деңгейі өскенінің көрсеткіші. «Қаламының ұшында, көңілінің түкпірінде бүгінгі заманның болмыс-бітімі тұлғаланатын журналистер қауымының уақыт алдындағы парызы мен қарызы өсе түсуде. Жедел де шыншыл,әділ де өткір хабарларды кәсіпқой шеберлікпен, азаматтық парасатпен бере білетін ақпарат құралдары өкілдері дәуірдің тұтас тұлғасын сомдауға үлес қосады »/2/,– деп атап көрсетті елбасы Н.Назарбаев.
Қазақ телевизиясының алғашқы кезеңі жайлы С. Масғұтов: «1958 жылы телевизия Қазақстанда пайда болды. Республика астанасы тұрғындары сегізінші мартта тұңғыш рет өз экрандарында Қазақ телевизиясының алғашқы дикторлары З. Жұматова мен Н. Омараованың дидарын көрді. Олар көпшілікті Алматыда телевизия хабарларының басталуымен, ал әйелдер қауымын мерекелерімен құттықтап, жылы лебіз білдірді. Содан соң «Үкімет мүшесі» атты көркем фильм көрсетілді » /3/,– дейді. Сөйтіп қазақ топырағында «көгілдір экран» деген атпен өнердің жаңа түрі «теледидар» өмірге келді. Содан басталған телевизия ауқымы кеңейіп, ұлан байтақ кеңістікті әуе толқынында шарлап, жылдам дами бастады. Тарихтың ұлы көшіне қосылған қазақ телевизиясының өткен өмір жолы, ізденулер мен тәжірибелерге сүйене отырып, тамаша, алғыр тұлғалардың ақыл-ойынан нәр алып, миллиондаған аудиторияға бет алды. Міне сөйтіп, бірте-бірте теле хабарлар жасала бастады. Қазақ телехабарларының қалыптасу кезінде, оның денін тележурнал, плакат, очерк, репортаж, әңгіме, хабар т.б. алуан үлгідегі жанрлар мен пішіндер құрады. Алғашқы телебағдарламаларын тәжірибе түріндегі– кинофильм, театр және эстрада шығармалары түзді. Телевизияның қарқынды өсуі мен телехабарлар көлемінің ұлғаюы теледидарға қабілетті талантты, ортақ іске шексіз берілген, өз тағдырын эфирмен байланыстырған тамаша адамдардың көптеп келуіне жол ашты. Олар- редакторлар мен режисерлар, техниктер мен операторлар, инженерлер мен дыбыс операторлары, дикторлар мен суретшілер секілді қиын әрі қызықты мамандық иелері еді. Сөйтіп енді журналистикаға мамандар даярлана бастады. Тележурналистика пайда болды.
Телевизия арқылы адамдардың бір-бірімен қатынас саласында болған бетбұрыс, көпшілік аудиториясына хабарлардың дыбыстық көріністік бейнелер түрінде ену мүмкіндігіне қол жеткізді. Теледидар аудиторияға адамның қоғаммен байланыс жасауының ұстанымдық соны үлгісін берді. Сондықтан оның идеологиялық, әлеуметтік, мәдени мән-маңызы БАҚ-тың басқа түрлерінен өзгеше. Миллиондаған аудиторияны «қағазсыз газеттер мен қашықтықтарды» кинематография көрушілігімен бір сәтте қабылдауына қосу мүмкіндігін өз бойына біріктірумен теледидар қоғамға ықпал жасаудың мол күшіне айналды.
Тележурналистиканың пайда болу үрдісі баспасөз бен радио жанрларында, алдымен репортаж және сұхбат, түсініктеме журнал, шолу, жаңалықтар және т.б. түрінде баспасөз бен радиохабарларда игерілген түсініктеме, корреспонденция, очерк жанрларындағы ақпараттық- публицистикалық және көркем-публицистикалық шығармаларды телевизияның ерекше құралдары арқылы жасаумен көрініс тапты. Кейін келе әрине қоғам талабына сай тележурналистикасының да бағыт-бағдары өзгерді.
Қазақ тележурналистикасының ізденістерін тілге тиек ету– өзекті мәселе. Өйткені, қоғамдық өзгерістер тұсында журналистикада жаңа таным, соны көзқарастар пайда болды. Ескі мәнерде жазу не хабар ұйымдастыру нышандары мүлдем өзгеше сипатта жүзеге асырылуда. Сондықтан жаңаша жазу мен жаңаша ізденудің қажет екенін өмірдің өзі алға тартып отыр. Қазіргі кезде құрғақ ақпараттың заманы өткен. Ендігі мәселе журналист материал жазғанда зерделі талдауларға барып, өзіндік ой-түйіндері болмаса, еңбегі бағаланбайды, құны төмендейді.
Қазақ теледидары қай деңгейде? Көкірегі ояу, көзі ашық көрерменнің әрбірін мазалайтын орынды сұрақ. Жүрдек уақыттың уысынан шыға алмаған, алға ұмтылған өнер түрлерінің ішінде көгілдір экранның қоғамдағы орны тым бөлек. Ол араласпайтын іс, ол бармайтын орта жоқ десе де болады. Біздің күнделікті өміріміздің бір бөлшегіне айналған синкретті өнер таңның атысынан күннің батысына дейін төріңе шығып алып, сенің сырласың мен ақылшыңа айналуда. Зияндығы да шаш етектен. Француз сыншысы Андре Дилижан жазғандай, «ол өмірге ентелей кіріп, әлемді түгелдей дерлік жаулап алды» /4/.
Қазіргі заманғы тележурналистикада әлеуметке ықпал ететін, көрермендерге бағыт-бағдар сілтейтін мүмкіндіктер молынан ұшырасады. Теледидар бағдарламаларындағы ықшамдылық, өткірлік, айқындылық, маңыздылық– тележурналистикаға қойылар басты шарттар. «Қарапайым хабардың» өзі телепублицистикалық үнмен естіледі, оқиғалық ақпарат қоғамдық пікірді қалыптастырады, информациялық заметка да публицистикада басқаша көрініспен танылады»/5 /,– дейді Е. Прохоров.
«Жалпы тележурналистикада жаңалық табу-оқиға. Ойға қызмет ететін форманың бәрі жаңалық болуға тиісті және ол жеңіл қабылдануға бағытталса тіпті ұтымды болар еді» /6/.
Тележурналистика–ақпарат көзі. Ақпаратсыз ең мықты саясаткер, ең күшті мемлекет, ең мықты халық ешкімге айналады. Барлығын да белгілі бір оқиға ақпарат береді. Журналистік ақпаратсыз барлығы да ешкім емес, нөлге тең, ештеңеге қажетсіззат сияқты болып қалады.
«Телевизиялық жұқпалы дерт жалпақ әлемді тегіс жайлап алды. Оның қарқынды шабуылын қай ел болсын құттықтап қарсы алып жатыр»,– деп жазды француз сыншысы Андре Дилижан. Біз немен айналысып, нені қызықтасақ та, қаншалықты қажыр-қайрат жинап, қаншама күдікпен қарап, қанша бұлқан-талқан болсақ та бұлжытпас фактіден бұлтара алмаймыз, біз телевизия дәуіріне аяқ бастық.
БАҚ-тың басты парқы бұқара санасына ықпал ету, оларға кезең міндеттерін жан-жақты түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу т.б. сан-саладағы көкейкесті міндеттерді көрермен бойларына сіңіру болуға тиісті. Бұл арада экономикалық реформаларды тереңдетудің маңызы да өзгелерден кем емес екендігі айқын. Қазақстанның демократиялық ақпарат айдынын қалыптастыру үрдісі біріншіден, нарық телехабарлардың бет-бағдарын ғана емес, тіпті олардың өмір сүру-сүрмеуін де айқындайтынын көрсетті. Екіншіден уақыт теледидардан оқиғаларды шыншыл көрсетуге деген әлеуметтік нарықтық көзқарастарды қалыптастырды. Үшіншіден журналистік шеберлік мектебінің өзі елеулі қиындықтарға тап болды. Қазіргі кезеңде, көрермендер теледидардан ресми және ақпараттық талдау материалдарының мол әрі шыншыл берілуін күтеді.
Иә, біреулер теледидарды идеологиялық құрал дейді. Тележурналистиканы соған бағыттайды. «Әдебиет пен өнерді, теледидарды идеология деп түсіну–біржақтылық. Теледидар–әсемдік әлемі. Олардың табиғи қасиеті– адам сезіміне әсер ету. Нарықтық қоғамда теледидар таза идеологиялық қызмет атқара алмайды» /7/.
«Тележурналистика мемлекеттік идеологияның жалау насихатшысы ғана емес, оның елдің әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани саласының кем-кемшін тұстарын түзетуге көмек жасайтын бұқаралық сипаты да басым» /8/ .
Иә, тележурналистиканың қоғамда алатын орнына әркім әрқалай баға беруде. Қалай дегенде де телевизия көрермен сұранысын қанағаттандыруы тиіс. Өйткені қоғамдағы әр топ пен әр қауымның әлеуметтік мәртебесі ғана емес, сонымен бірге эстетикалық талғамы мен мәдени сұранысы да, өнерге деген көзқарасы да әр басқа. Тәуелсіздіктің бұғанасын бекіту, елдікті нығайтуға атсалысу–тележурналистиканың тікелей міндеті. Биліктің талабы мен халықтың тілегі бір арнадан тоғысқан кезде, мемлекет мүддесі мен көрермен мүддесі де жақындаса түсіп отыр.
Елбасы Н.Назарбаев демократиялық қоғамға шынайы ақпараттың керек екенін айта келіп: «Біріншіден, азаматтардың нақты өмірдің, сондай-ақ көпірме сөздің қайда екенін, екіншіден, ақиқаттың және қарақан бастың қамы үшін бұрмалаушылықтың қайда екенін, үшіншіден іскерлік, парасат сондай-ақ пысықайлық қайда екенін, төртіншіден халыққа қызмет етудің, сонымен бірге билік үшін лас әрекеттің қайда екенін білуге мүмкіндік береді. Халыққа осынау мәселелерді ақиқат түсінуге көмектесіңіздер » /9/, –деді. Міне осыдан- ақ тележурналистиканың қоғамдағы рөлін айқын аңғаруға болады.
Телевизия–адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін кеңінен тарататын аса пәрменді насихат құралы, өнер мен әдебиеттің небір үздік үлгілерін қалың көпшіліктің игілігіне айналдыратын қажетін асыратын дәнекер, ғылым-білімнің қайнар бұлағы. Телевизия арқылы асқар биік шыңдардың, ақ қар, көк мұзын, Ай мен алыс планеталардың бедер бейнесін, микроорганизмдердің тіршілік тынысын бәрін-бәрін көруге болады. Көгілдір экранның сиқырлы сыры осындай. Телевизияның бар болмысының өзі–өмір айнасы /10/, –деген С.Масғұтов ағамыз.
Тележурналистиканың міндеті оқиғаны тіркеу емес, ол жетістік пен кемшіліктің сырын ашу, соған азаматтық көзбен қарап, қоғамдық пікір ұйымдастыру.
Қазақ теледидарындағы демократиялық өзгерістердің басталуына Ресей телехабарларының әрі Қазақстан журналистерінің телепублицистикалық өткір материалдары әсер етті. Олардың арқасында «Парыз бен қарыз», «Біз», «Бетбұрыс», «Ашық әңгіме», «Пікркталас трибунасы» бағдарламалары өзінің өткірлігі әрі батылдығымен ерекше серпіліс туғызды. С. Әшімбаев жайлы әріптестері, ол «Қоғам жарасының аузын ашты және солай етіп адамдарды ойлануға итермеледі»,– деді.
Тележурналистиканың пайдасы мол. Ал қазіргі кезде оның зияны да айтылмай жатқан жоқ. 31-ші телеарнаның жаңалықтар редакторы С.Әбікенұлының: «Бүгінгі тележурналистика көрерменді ойландырудан аулақ кетті. Бізде ой тастайтын, ойға жетелейтін хабарлар жоқтың қасы. Бұл– жақсы емес»– деген сөзінің жаны бар. Шыныда да бүгінгі күні ақпарат толассыз құйылып жатқан заманда, кітап қарауға мұршасы жоқ, көгілдір экран алдына кешкі уақытта ғана отыратын жұмысбасты әлеумет тек әзіл-қалжыңы аралас ойын-сауық, көңіл көтерушілік бағдарламалар көрумен ғана сусындап келеді. Ал телевизия алдымен тәрбие құралы болу керек емес пе? Бір ғана «Қазақстан» ұлттық арнасындағы «Тойбастар » бағдарламасын алайық. Бір қарасаң, атауы әп-әдемі қазақтың сөзі, алайда бағдарламаның жарты пайызы орыс тілінде жүреді. Бағдарлама жүргізушілері Н. Абдуллин мен Н. Қоянбаев өздерінше көрерменді күлдіреміз деп, кейде сорақы сөздерге дейін айтып жатады. Ән айтатын ФМ, сияқты жартылай жалаңаштанған қыздар тобы «Тойбастарды» топалаңға айналдырып жібере жаздайды. Бүгінгі қазақ жастарының бейнесі осылар ма? Бұдан біз не ұтамыз, неден ұтыламыз деген нәрсе өзінен өзі шығып тұр. Ендеше тележурналистиканың қоғамға берер пайдасын ауызға ала отырып, оның кемшін тұстарын да ашық көрсетіп, неден сақтануымыз керектігін де ескерген абзал.
Шындығында қоғамның бүгінгі бет алған бағытын айқындап, оған нақтылы жауап беріп жатқан хабарлар топтамасы теледидарда жоқтың қасы. Ондай хабарлар жасау үшін журналистерге өмір ағымының мәні мен маңызын терең де нақтылы білу керек. Саяси сауаттылық пен пайымды топшылаулар, тиянақты талдаулар да қоса жүруі шарт. Тележурналистердің саясат сахнасына көп шыға бермейтіні де өтпелі кезеңнің құбылмалылығы болса, оған қоса саясат аренасындағы білімнің аздығы. Бүгінде уақыт кезеңіне , заман талабына орай жүргізушіге ақыл-ойға, көрермендер көңіл күйіне бағытталған таза биік шыншылдық қажет болып отыр.
Еліміздің ақпарат әлемі бүгінгі таңда өзінің көрермендерін бағдарламаларының тартымдылығы, сан алуандығы, шеберлігімен тәнті етуде. Тәуелсіз телеарналар мен мемлекеттік арналар арасындағы ақпарат кеңістігіндегі бәсекелестік үлкен додаға жақындай түсуде. Теледидардан көрсетілетін дүниелердің әрқайсысының өзіне тән заңдылықтары мен өз тәсілдері бар. Себебі әрбір дүние жеке жанрды құрайды.
Жанр– тарихи категория. Ол әр дәуірде түрлі өзгерістерге ұшырап отырады. Жанрды анықтағанда зерттеушілер, әдетте, оның құрылымының белгілі бір дәрежеде тұрақты екенін атап көрсетеді. Зерттеушілердің пікіріне сүйене отырып, біз де жанрға – өмір шындығын нақты бейнелеудің тұрақты құрылымдық белгілер жүйесі бар, тарихи бейнеленген түр деген анықтама береміз.
...