Сүлеймен Баязитов | Қазақ хандығына 550 жыл

Қарамерген

Басына құт береке аялдамай,

Бұл қырды қырсық шалған

Талай-талай.

Дегізген «жеті жұттың бәрі – бізде»

Қазаққа қырын келген замандар-ай.

Өткен ед сол жылы да нәубат бастан,

Жұт жайлап,

Тігер тұяқ қырылды аштан.

Жарымай ішер асқа отырғанда,

Жау қолы жеті жақтан келіп басқан.

Аяусыз сар далада қырғын салған,

Қиылған қыршынан үзілді арман.

Тұяғы жау атының жетпеген ел,

Қашпақ боп,

Жан ұшырып жүгін салған.

Солардың бірі, міне, сайды өрлеп,

Келеді көбі жаяу шаршап-терлеп.

Ішінде бір қарт кісі жан-жағына

Келеді көзін тігіп өте сергек.

Кенет ол жарқ-жұрқ еткен әлденені

Байқап қап, секем алып, ойға шомған.

Құс емес шағылысқан қару сынды,

Байламға тұяқ тіреп, ойын нақтап.

Ешкімге сырын ашпай,

Келініне Аппақ:

– Сен, қарғам, көшті алға бастай бергін,

Келем мен аман қалсам, Алла сақтап, –

Деген де сайға қарай беттеген-ді.

Тасалау бір ойпаңға жеткенде енді,

Көрінген жау қарасы күткеніндей

Көшті көріп қиқулап өктемденді.

Қиқулап, аттарына қамшы басып,

Елірген жанды көріп, жаны жасып.

Шулаған қатын-қалаш, бала-шаға,

Кемпір-шал естен танған қаны тасып.

Кенеттен қолды бастап келе жатқан

Қолбасшы ұшып түсті мұрттай аттан.

Көбінің құты қашып сала берген,

– Әй, мұны тасаланып кім, –деп, – атқан?

Ілескен жандай шабы қасындағы,

Оны да жебе жұлып сырғыды аттан.

Сол сәтте қалғанының құты қашып,

Әңгірлеп бір-біріне айғайласып,

Аттарынан кейбірі ата түсіп,

Абдырап қалған еді жаман сасып.

Екеуін жайратқан соң Қарамерген,

Сырғыды тасаланған әлгі жерден.

Кенеттен «өлтір,өлтір!» деген ұран

Еріксіз ақсақалдың көңілін бөлген.

Келеді бір топ ұлан таудан құлап,

Айқай-шу. Атыс-шабыс. Тұнды құлақ,

– Апыр-ау, «Өлтір!» деген қазақтар ғой,

Көзіне жылы ұшырап шапан тымақ,

Жоңғардың бірталайы аттан құлап,

Кейбірі артқа қарай қашты тұра.

Әлгі топ әлдегенше-ақ,

Елжіреп Қаракеңнің қарт көңілі,

Жайпады жоңғар қолын бейне құрақ.

Жалынды бір Аллаға медет сұрап,

Қаракең аяңдады көшке қарай,

Ыспар ер қан соғысты көрген талай.

Кәрілік жетсе-дағы, сұр жебесін,

Садағын сақтаған ед, қисын қалай?

Сонысы абырой болды десе-дағы,

Күш қайтқан, бұлдыраған шамшырағы.

Құйылған көшке қарай сарбаздарды

Көргенде көзінен жас тамшылады.

Сарбаздар мұнан бұрын көшке жеткен,

Көрісті құшақтасып ақ ниетпен.

Әлдекім қос жебені көрсетіп тұр,

«Жауларды кім болды, – деп, –жазым еткен?»

Келіні Аппақ шығып, жебені алды,

Жебеге әрлі-берлі көзін салды.

– Тәңірім-ау, Қаракеңнің жебесі ғой,

Сіз менің көрдіңіз бе қайнағамды?

Тірі ме, тірі ме? –деп еңіреді,

Сол сәтте күңіренді төңірегі.

– Тірімін, айналайын, тірімін мен,

Тұрғанда басталғалы өмір енді.

Жөн болмас томпайтқаным қара жерді,

Шырағым, осы жағын ойладың ба?

Еркебұлан, жарығым, әйел алса,

Тәңірім нәсіп етсе, тойлайын да, –

Дегенде қыран-топан жұрт ду күлді,

Себебін Малайсары кештеу білді.

Сәби ед Еркебұлан үш-төрттегі

Ертерек әкесінің солған гүлі.

Мергенге Малайсары сәлем берген,

Көзіме жылы ұшырап көрген жерден.

Тұрған соң деді мерген: «Әй, батырым,

Азырақ тілдесейік, жүрші бермен».

Мергеннің қолын созып садағына:

– Көз тартар ерек екен сағағы да.

Жасырақ кезімде бір көрген едім...

Апырай, кім болды екен бала мына?

Садақты қоя тұрғын...

Атың сенің? –

Дегенде. – Малайсары атым менің.

Құшақтап Қарамерген еңіреді:

– Сардарым, Тоқтауылдың көзі ме едің?

Естуші ем, жайыңа едім сырттан қанық.

Шықтың ба қан майданға шамырқанып?

Жарығым, тұра тұршы, тұра тұршы,

Қарайын өр тұлғаңа мейірім қанып.

Осылай Малайсарыны құшағына ап,

Тарқады қарт батырдың бір құмары.

– Жоңғарды жеңбейінше атар таң жоқ.

Алады бейбіт елдің шырқын әлі,

Сондықтан, –деді сардар, – ата саған

Қырғыннан қалсын десең халқың аман

Жастарды мергендікке үйрет, –деген,

– Аттанып кетерімде қолқа салам.

Сардардың мына сөзін естіген жұрт,

Үндемей қалай қалсын болып жым-жырт.

– Қареке, қорға бізді! – деп шулады,

Мұң басқан жүректерде оянды үміт.

Сол түні ісмерлер істі қолға ап,

Көп садақ дайындады атар толғап.

Қаракең батырларды жиып алып,

Бастады жаттығуды тәңір қолдап.

Садақты жатып ату, тұрып ату,

Үстінен шапқан аттың оқ самғату,

Қашқан жауды түсірсе баудай қырып сап,

Бұрылып атып қуғанын һәм жамсату.

Айтқанын кей талапкер қағып алып,

Сұр мерген екендігін танытты анық.

Біразы Малайсары қолына еріп,

Тәсілін шайқасудың алды танып.



Жаужарған

Жоңғарлар ә дегеннен қатты алданды,

Қайтпақшы ед елді қырып, айдап малды.

Айдарлыны құл қылып,

Шашпаулысын күң қылып.

Ата қырды күн шуақ,

Мұнартқан қара түн қылып.

«Байлығымды арттырам, шалықтаймын»

Деген неме

Басы тасқа соғылған балықтайын.

Келген сәтте аһ ұрды жеме-жемге:

– Бұл жеңіс пе, жоқ әлде жеңіліс пе?..

Сауалды осы қоймаған кемде-кемде,

Тіл тістеумен келеміз сен де, мен де.

– Жеңіс болса, жау қайда сағы сынған,

Жеңімпаздар жеңісін қылған думан?

Бірі де жоқ, сар дала мидай жазық,

Сол далада қалың жау аңдып тұрған.

Жеңіс қалай болмақшы жауды шаппай,

Шабар едік, қаламыз ізін таппай.

Екі жоңғар сырласып ат үстінде

Келе жатып, іркіліп, қалды тоқтай:

–Жеңсек-тағы жоңғардың болып жолы,

Мал-мүлікті, қапшықты алтын толы,

Нояндар бізге бермес құл мен күңді,

Көп ойланып ақыры ұқтым соны.

– Барлаңдар! – деп жіберед, – төңіректі

Талайлардың тұтқында өмірі өтті

Ессіздіктен.

Батырайық біз енді қарамызды

Сүйеді өмір епті.

– Сонда, сонда барамыз біздер қайда?

Соғыс бітед, мен білсем, бірнеше айда.

Оған дейін тығылып, күн көрейік,

Көріп тұрсың ел жоғын бұл маңайда.

Аң мен құс жыртылып айырылады.

Алдағыны ақымақ қайғырады.

Ұшыраса қаңғырған қазақ-мазақ...

Аты жүйрік, кіл семіз айғырлары.

Жаһаннамға жіберсек шыбын жанын,

Сені менен емес пе менің малым.

Ай маңдайлы қазақтың аруларын

Қалың бермей... –дегенде әлгі залым

Қопалақтап ерінде бұлай деді:

– Дәл айтасың біз үшін осы жөні,

Көрген жоқпын сені мен, сен де мені,

Байлықты аңсап бейшара кепкен көні.

Қош деуге де жарамай жолдасына,

Алды-артына қарамай ол да асыға,

Беттесе бірі шілікке,

Енді бірі жоқ болды қыр асты да.

Желмен баяу тербелген қалың шілік,

Арасында жалтақтап келед шірік.

Әр тұсынан секеңдеп қоян қашып,

Құр ұшады, мұндағы бар тіршілік.

Сірә, осымен дей тұра шектеледі,

«Мендей батыр деймісің текке өледі».

Жалғыз жарым қазақтың көшін тонап,

Ат артына аруын бөктереді.

«Аһ» ұрғызып алтынын сапырады,

Құл, күңдерге жоңғарша ақырғаны.

Аңыз болар күні ертең қоңтайшыны,

Әйел алған тойына шақырғаны.

Кеткен екен қиялға беріліп-ақ,

Ойын бөлді сылдыры сері бұлақ.

Жатқан сұлу сол суға бетін жуып,

Аңдаған жоқ әзірше мұны бірақ.

Қарғып түсті атынан көңілі тасып,

Мауқын баспақ, әйелмен құшақтасып.

Арам ойын жүзеге асырмақ боп,

Жақындады әйелге алшаң басып.

Айқалауға әйелдің үні шықпай,

Қозғалуға шама жоқ қара басып.

Кенет, кенет әлдекім сыбыр етті,

Үні сондай ызбарлы, құдіретті.

– Кездігіңді ал деймін, кездігіңді,

Күлім қағып, көрсетіп құрметті.

Тұрғандай боп аш оған құшағыңды,

Байқа, байқа аңдатпа пышағыңды.-

Күлімсіреп тұрғаның мұның көріп,

Бейшараның көңілі майша еріп.

Үстіндегі лыпасын жұлып тастап,

Лақтыра сап қаруын еткен серік.

Көз қанталап басталған ұлы желік,

Құшағына әйелдің енді келіп.

Жіберген ед кездікпен қарнын осып,

Аяғына сылқ етті жоңғар өліп.

«Шошыма» деп әлдекім әмір берген,

Осы сәтте әлдене сәулеленіп,

Көрінген ед есіктен төрдей жерден.

Қария шал қолында асасы бар,

Жүрген сайын асасы төгеді зар.

Сол зарында жүректі елжіретер,

Естімеген бұл бұрын бір қуат бар.

Келеді оны бұлаққа бастап алып,

– Жуын, – деді сонан соң аз демалып,

– Алыс жолға алаңсыз аттанасың,

Алдың ашық, қарағым, жолың жарық.

– Ата, балам... –

Ол үшін болма алаң, –

Деп ыс етіп, тым баяу ысқырды да:

– Өгіз арбаң– мінекей, әне– балаң...

– Қалмап па еді, апырай, өгіз өліп?

Халсіз жатқан баламды таңмын көріп, –

Дей бергенде ақсақал сөзін бөліп:

Бізде емес, жарығым, Аллада– ерік,

Түй әулие атайды былайғы жұрт.

Әне, –деген, –шырағым, сен сөзді ұмыт.

Түй емшінің шәкірті едім дерсің,

Үкідейін мәпелеп күткен үміт.

Малайсары батырға кезіккенде,

Қалай емші болам деп сезіктенбе.

Сеніменен ақ жылан аттанады,

Ақ жылан аманында орның– төрде, –

Деді- дағы ойланып қалды тұнып.

– Өмір, – деді, – бұлақтай емес тұнық,

Жазықсыздан көп жанға шеккен едің,

Сондықтан да көрінед жүзің сынық.

Еңсені езген уайымнан айығасың,

Кім дос, кім қас екенін айырарсың.

Құныкер деп

Жарыңды еткен майып,

Қанмен жуып, кегіңді қайырасың.

Көкірегіңді меңдеген сауалға осы айтарым,

Аттанарда атаңның осы сөзі.

Әй, ақ жылан, көрінер келді кезің,

Мұның аты – «Жаужарған», иең– осы.



Барымташы Боранбай

Қу жанын барымтада отқа салған,

Қарымтада құрыстап қары талған.

Алты ай жаз, алты ай қыста тақым кеппей,

Боранбай барымташы ұры атанған.

Басыбайлы жар да жоқ,

Бала да жоқ,

Кешкені – өмір бойы қып-қызыл шоқ.

Қалындық әперем деп күрсінетін,

Бай сөзін тұтатұғын көңілге тоқ.

Жұт жылы үзіп оның бал арманын,

Өрт шалып, үміт атты қара орманын.

Керексіз байға, биге бейшарадай

Маңына жолай алмай Ақ орданың.

Қалған ед бір-ақ сәтте шетке шығып,

Қырылып жылқы атаулы кеткен ығып.

Айрылған төрт түліктен бір-ақ сәтте,

Қалған байлар қырдағы қасқырша ұлып.

Мұны көрген Боранбай атқа қонып,

Ақ тазысын қасына етіп серік,

Аң аулаған қыс бойы елден жырақ.

Аң да сирек дегенмен күнелтерлік,

Тауып азық көктемге іліккен-ді,

Көктем туа қалың ел дүрліккен-ді.

Жоңғар шауып қазақтың ауылдарын,

Ұйпа-тұйпа әп-сәтте түріп берді.

Қарсы тұрар қазақта күштің жоғын,

Қанға бояп шаңдатқан қазақ көгін.

Көрген тұста Боранбай қаны тасып,

Алмақ болған қалайда қазақ кегін.

Кегін алмақ,

Бірақ қалай?

Келген еді басына сан ой талай.

Бұл уақытта қазақтар қаша көшіп,

Асқан еді сай-сала, белден талай.

Ырыс болған қазаққа, қайран дала-ай,

Жау адасқан төсіңде сенің талай.

Аязыңда ақырған үсіп өліп,

Аптабыңда қырылған су таба алмай.

Сүйсінген ед даланың кеңдігіне,

Сол далада қырғын сап енді міне.

Жоңғар мынау жасауда жойқын апат,

Елдігіне, қазақтың ерлігіне.

Пысқырып та қарайтын емес тіптен,

Ойын бөліп, бір сәтке көзін тіккен.

Жоңғар қолы барады желе жортып,

Қалған сәт ед күн тақап екіндікке.

Тартып берді бұл- дағы алдын орап,

Бұл жердегі әр соқпақ таныс сорап.

Боранбайдың есебі дәл шыққан ед,

Қотыр қи белінде бүгіп қонад.

Осы маңда бекініп жүрген талай,

Өзекте өскен бар еді шоқ қарағай.

Екі жағын қоршаған биік шоқы

Жасырынған адамды абайламай,

Жүргіншілер қасынан өтер еді,

Атын байлап тазысын жетеледі.

Табанында жайғасқан қалың жоңғар,

Бір-біріне дауысын көтереді.

Түн ортасы тыйылды дауыс тіптен,

Осы сәтті Боранбай көптен күткен.

Тазысын жетелеген атын ертіп,

Арасына аттардың кіріп кеткен.

Матаулы аттар тұр еді бір-біріне,

Уақыт жоқ кідіріп іркілуге.

Шылбырларды маталған қиып сәтте

Тазысына «айт» деген бұл дүрліге.

Ұшқан құс боп дабылдап сұңқылдаған,

Ал тазы

Өткір тісін арс етіп, шоқап салған.

Аттар үркіп, быт-шыт боп жөнелгенде,

Арқырастап айқайсқа түсіп алдан.

Ат біткендер соңына еріп берген,

Ұйқы – дұшпан,

Ұйқыға ерік берген.

– Жауынгер деп сендерге сеніп келген,

Мен ақымақ, –деді де қолбасшысы

Үш-төртеуін турады ақ беренмен.

Деп ақырды, – барамыз атсыз қайда? –

Ақыр, жұлын жоқ еді одан пайда.

Жоңғарларды қалдырып осы арада,

Сөз қозғаған жөн болар Боран жайлы.

Құс қанатты жануар жылқы деген,

Асқан еді бұл шақта сан белеңнен.

Қырдың таңы атқанда қиядағы,

Қалың шаңға барлаушы еткен елең.

Хабар берген Батырға қосындағы,

Атқа қонған жасақтар осындағы.

Малайсары аңысын аңдаңдар,

Шатырында бір хабар тосып қалды.

Қуып келген жылқыны барымташы

Отыздарда секілді жас шамасы.

– Бізге жөнін айтпады сәті түссе,

Өзіңізге болып тұр жолықпақшы. –

Малайсары орнынан түрегеліп,

Боранбайды қарсы алды сәлем беріп.

Оның жайын тыңдаған Батырекең:

– Сендей ерлер барында– халық аман! –

Кеткен еді толқып бір, тебіреніп.

Жоңғарлардың қай жерде қалғандығын,

Сұрай келіп жүз қаралы жігітті ертті мығым.

Іріктеп ап, аттанып кеткен еді,

Тұтқындасақ аса көп бермей шығын.

Болса да әскер бастар жоқ өнері,

Қоңтайшы– қолбасшысының бар сенері.

Сарайдың сенім артқан кемеңгері,

Басқарған әскерінің бір ғажабы

Жуық ед қан майданда төрден көрі.

Әскерін жаяу-жалпы алға бастап,

Қояды арагідік ұран тастап:

– Қырыңдар, қазақтарды аямаңдар,

Қылыңдар ел шошырдай қанды қасап! –

Дей беріп өз-өзінен іркілген-ді.

Әлдекім: «Қазақтар!» – деп күңкілдеді.

Көргенде қоршап алған қазақтарды,

Қалған ед зәресі ұшып, құр сүлдері.

Әп-сәтте бейшараның өңі қашып,

Жасақтың қоршап алған мысы басып.

Қаруын қолындағы серпе салып:

– Жеңбейміз біз бұларды қарсыласып,

Тастаңдар қаруды, берілеміз.

– Қалайша, соғыспай ма?!

– Елірмеңіз! –

Деп ақырып жүзбасын қалды салып.

– Тірі қалсақ, қазақты көріне біз

Тықпақ үшін табармыз әлі негіз.

Сөз тыйылып тастаған қаруларын.

Малайсары әскері мұның бәрін

Сырт бақылап тұр еді қолбасшысы.

– Малайсарыға тізерлеп бағынамын, –

Дегенінде ет жүрек елжіреді,

Жеңіс туы бір сәтке желбіреді.

–Жанымызды, – дегенде, – қия көргін.

Деді батыр:

«Ал мұны ел біледі,

Бейбіт жатқан алдыңдар жерін жаулап.

Өртке оранды қаншама ауыл-аймақ,

Елім деген талай ер опат болды.

Жастарды құл сен күң қылып кеттің айдап,

Сандаған жыл қазаққа маза бермей,

Маған салса тап қазір ойланбастан

Тастар едім сендерді тірі жерлей.

Тұтқындарды айдаңдар алға салып,

Құныкерін көзімен көрсін халық.

Жүзбасылар мынаған ат мінгізіп,

Жан-жағынан айдаңдар алға салып, –

Дегенінде

Әлдекім жауыр керді

Алдына тартқан еді. Енді мінем дегенде

Сұлай кеткен.

Жатқан жерден

Жұрт жабылып, тұрғызды әрең еппен.

Ақыры аяқ артқан еді,

Шоқ басқандай шошынып, ала қашып,

Іркілгенде қара басып құлаған.

Кеткен ед бет-аузын шөгір жырып,

Әрең тұрып, орнынан қалған жасып.

Жау басшысын кейбіреу мазақ қылып,

Қарқ-қарқ етіп табалап тұрды күліп.

Қол астында болғандар кіжінулі,

Тепсініп тұр «жібер» деп білек түріп.

Соғыста жеңе білу – асқан өнер,

Келтіретін қисынын тәңір шебер.

Адам болып, күні ертең қала алар ма,

У-шу болған парықсыз аш бөрілер?!

Сөздеріне бір сәтте құлақ түрген,

– Адам болу екіталай екен-ау мына түрмен,

Қарап тұрмыз, несіне өлтірейін?

Жоқ,

Дүре соғып, тәубасына келтірейін.

– Құйрығына асаудың байлайық та.

– Мұны айтқан қайсың,

Қайсың Айбалық па?

Қолбасшының даусы зілді шыққан.

Талайлары тайсақтап қорқып ыққан.

– Халық зардап шеккен зұлымдықтан,

Байқауымша, бірің жоқ соны ұққан.

Сондықтан да ескертем бәріңізге.

Қол салғандар мынаған – маған дұшпан! –

Деген сәтте

Сәйгүлікке мінгізіп Тірсек ерді,

Қалың жасақ қозғалып жүре берді.

Жаушылардың хабарын естіген жұрт,

«Әне келді» деумен тұр «міне, келді».

Қара құрттай қаптаған тұтқындарды

Тәуба десіп, көрген жұрт бір таң қалды.

Қалай шыдар екен-ау есерсоқтар?

– Қырыңдар, –деп, – бұларды! –айғай салды.

Ұмтылғандар есіріп, «өлтірем» деп,

Тұтқындарға тұс-тұстан қару сермеп.

Малайсары айбатты тежеген ед.

– Жеңілген жау– қатынға, балаға ермек,

Батыр болсаң, қан майдан даласында

Алпарысып көріңдер, қылыш сермеп!..



Емші қосында

Дәл осы сәт қасынан өте берген,

Арбалыны тұрғандар бәрі көрген.

Арба үстінде баланы сұлап жатқан,

Жаңа ғана шыққан ед десе көрден.

Көргендердің талайы сөзсіз сеніп,

Ажал жетіп, бейбақты қалған өліп,

Салбыратып сүйегін сүйреп келед,

Өлген жерде қайтер ед кетсе көміп.

Ал өгізді жетектеп келе жатқан

Танығандар: «Адам», –деп, – Тәңір атқан».

– Алжыған ба? – дескені анық еді.

– Келе жатыр, апыр-ау, бұл қай жақтан?

– Қайыпқан залым еді аты мәлім,

Қартайғанда үптеген жұрттың малын.

Баласына он жасар ағаш құлап,

Аяқ-қолдың паршалап кеткен бәрін,

Кеудесінде шықпаған шыбын жаны.

Сүйектері терісін тесіп шығып,

Тоқтамастан келеді ағып қаны.

Ата шығып Жаужарған қарсы алдынан,

Арбаны тоқтаттырып сырқатқа көзін салған.

Көзге түспес Ақ жылан қасында еді,

Иретіліп үнсіз қалған.

«Өзіңе-өзіңе сен» деген еді,

Бұрынғыдай жөн айтып жебемеді.

– Қосқа кәне көтеріп кіргізіңдер,

Бір Алланың болар да дегені енді. –

Кіріскенде білегін түре салып,

Жатқан ауру ес-тұссыз жатқан талып.

Өңі кіріп біртіндеп сала берді,

Әлденең соң кеңінен тыныс алып.

Орны-орнына күл болған сүйектерін,

Салған еді Жаужарған төгіп терін.

Түй әулие есіктен ене берген,

«Қолдай гөр!» – деп дауыстап, – пәдуа керім,

Жақындап кеп, сырқатқа көзін салған.

– Өмір оты лауласын, жаным, алдан.

Жаужарғанға батасын бере тұрып,

Кірген шалға үстіне етіп қалбаң.

– Балаң тірі қалады бара бергін, –

Даусын кенеп, дүрдитіп үстіңгі ернін:

– Шідертіні ап жатыр жылқым менің,

Әлгі байы қазақтың мен боламын... –

Қазақ осы түбінде тұрып көрдің

Кеуде қағып масайрап мақтанатын

Болмашыға балаша шаттанатын.

Түй әулие көңіліңе түйіп қалған:

«Жан екен деп мынау бір сақтанатын».

Осы сәтте Қаракерей Қабанбай,

Қанжығалы Бөгенбай,

Шақшақұлы Жәнібек,

Қожа, молда – бәрі бек,

Үш жүздің жақсы, жайсаңы

Жиналған елге ой салды.

Түй әулие келгенде,

Қаз тұрып бәрі қарсы алды.

–Апырай, –деді Қабанбай, –

Сізді де көрдік, ақыры,

–Түй әулие, – деп қойды,

–Бауырым мені қатырды,

Жағаласып жауменен,

Жараланған сан өрен.

Шарапатыңыздан жазылды,

Мұны, сірә, аз демен, –

Деген еді Бөгенбай.

–Жаужарғанды әйтсе де

Малайсарыға жібердің.

Сауықтырды жасақты,

Жаныды қазақ жігерін.

Қиын сәтте қолдаған,

Қазақтың қалың пірі едің,–

Дегенде батыр Жәнібек

Барлығы басын шұлғыды.

Түс ауа бәйге басталып,

Шырқады қазақ бұлбұлы.

Ертеңгісін ас берілді,

Опат болған жер-жерлерде,

Соғыста өлген ерлерге.

–Қия алмай байтақ қырыңды,

Ата жаумен бұрынғы,

Қасқыр мінез қаскөймен

Сан жұлқысқан жырыңды,

Тағы да, халқым, кез келдім.

Ала жібін өзге елдің,

Аттамаған, ардағым,

Қиянат көріп зарладың,

Жоңғардың қалың қолынан.

Шайналды сан бармағың,

Қызыл қан суша төгілді,

Бұлт торлады көгіңді.

Қайратыңды таныттың,

Қорлатпай ата тегіңді,

Тектілігіңді таныттың,

Сан ұтылдың, сан ұттың.

Тәуба қылам ішімнен,

Опат болған, қыршындар,

Бір емес, сендер, мыңсыңдар!

Аллаға ғана құлсыңдар!

Жазым еткен сендерді

Жауыздардан биік тұрсыңдар.

Иншалла, шейіт аталған,

Ата-анадан бата алған,

Сендерге иман бұйырмақ.

Бауырыңнан айрылдың,

Ұланыңды жоқтап қайғырдың.

Тумай өшкен ай-күнін,

Сәбиіңді аңсадың,

Түсінем бәрін, түсінем.

Жалмады соғыс күшіген,

Бәріне көңіл айтамын.

Жақсы менен жайсаңым,

Даладай дарқан, байтағым,

Жаудың қаққан сайтанын.

Сонан соңғы айтарым,

Алла сүймес асқанды,

Алла сүймес қашқанды,

Елің айтар мұндайды,

Қор боп туған тастанды.

Зор боп туған ерлердің

Қорғаған туған жерлерін,

Шалқытар Алла нұрларын,

Болмасын ешбір күмәнің, –

Дей келіп Түй әулие

Соғыста өлген ерлерді,

Сүйегін тегіс жерлеуді

Өтіне келіп жұртына

Батасын қысқа қайырды.

Тыныштық орнап төрінде,

Мәуелі байтақ жерінде

Алланың нұры төгіліп,

Әлдекім

Деп сұрады: «Кім жеңеді?»

Бұл сауал сан көкіректі тербеген-ді.

Әулие:

– Аллаға сенесің бе, сен? – деген-ді.

Шыр айналған дүние дөңгелегі,

Қанқұмарды жаншиды мәңгіліке,

Соғысқұмар жол таппай сенделеді.

Жапа шеккен жазықсыз жауыздықтан,

Жағдайы бейбіт елдің жөнделеді.

Мұнан соң заман туар алмағайып,

Жеңімпаз жұрт сол тұста табан тайып.

Сан сүрінер айрылар сан арыстан,

Орнын басар олардың сан данышпан.

Олар-дағы тайынбас арпалыстан,

Толқынында ғасырлар болмас ғайып,

Тәңір қолдар тағдыры – таңғажайып,

Әумин! – деп сонан соң жайды қолын,

Қоршаған жұрт қол жайды оңы-солын.

Шаттық ойнап жүзінде қалың жұрттың,

Келер күнге бастады ұлы сенім.



Елшілік

– Боранбай, бүгін түнде аттанасың,

Бұл сапар саған да– сын, маған да– сын.

Қоңтайшысына жоңғардың қолға түскен,

Қолбасшының хатын апарасың.

Елшісің біздің жұрттан соны ұмытпа,

Қоңтайшыдан жауап ап қайт жуықта.

Осылай деп ойланып тұрды-дағы:

– Жалпақтама жауларға, жүз жылытпа.

Ал мына хат– оларға менің шартым,

Жауыз жоңғар, –деді де, – қыссын артын.

Бұлтақтаса, інісінің басын алам,

Елшіліктің сақтамай дәстүр-салтын.

Қол көтерсе, тұтқынның қырам бәрін,

Тігіп отыр дегейсің саған кәрін.

Үш жүзден іріктелді тоғыз жігіт,

Басқаратын– өзіңсің соның бәрін.

Боранбайлар сол түні жолға шықты,

Емші, жолбастаушы, тілмаш мықты...

Енді біз емшіге сәл тоқталайық,

Малайсары емші деп топқа лайық

Жаужарғанның есімін атаған-ды.

Борекең «әйел адам» дей беріп ед,

– Сөзді қой, – деп ескертті бейберекет.

– Бореке, өзгелерге көз салайық,

Шетелдің елшілері қасында емшілері

Демеңіз мұны тегін, –

Деп оның сөзін бөлді Малайсары.

Уәж айтар оған қарсы бар ма амалы?..

Алыс жол ыстық түсе ат шалдырып,

Алмақ боп адамдарын демалдырып.

Жайғасқан бір ағаштың түбіне кеп,

Көңілі елшілердің емен-жарқын.

Мұндайда айтылатын әңгіме көп,

Шешендер келтіреді сөздің парқын.

Дуылдап отырғанда ызың қаққан,

Әлдене олай-бұлай ұшып жүрген,

Сол пәле Боранбайды келіп шаққан.

Ынтығып әңгімеге құлақ түрген,

Боранбай білегінің іскенін де

Тіптен де алғашқыда аңдамаған.

Сезген тек қызуы арта түскенінде,

Әлден соң жатып қалды сандырақтап.

Жаужарған өзгелерді кері сырып,

Ісікке әлденені жақты аппақ.

Әлден соң жеңіл шатыр құрғыздырып,

Емін әрі толассыз жалғастырған.

Сол түні көзі тіптен ілінбеген,

Бір сәтте:

– Шыр-пыр боп сенен қорқып кетті, антұрған, –

Деп баяу көзін ашып күлімдеген,

Сонан соң қатқыл үнмен: «Отыр бері,

Қолымды серпер болсаң, менің тегі,

Бұл қорлық– Боранбайдың өлген жері.

Мен саған сүйем-күйем дей алмаймын.

Әйел ғып алам сені,

Ұнатасың, пәтшағар, сен де мені, –

Дегенде Боранбай ер тына қалған.

Демеңіз бұл сөзімді менің жалған,

Көнеден ел аузында аңыз қалған...

Қызыл қан, қызыл оттың ортасында

Қос жүрек махаббаты от боп жанған.

Ұлы өмір арсыз ажал арасында

Махаббат шамшырағы сөнбей жанған,

Бұл үлгі ұрпақтарға мирас қалған.

Содан ба,

Борекеңнің кетті ме мысы басып,

Жоқ әлде қалды ма екен болып ғашық?..

Жаужарған жанарына жас іркіліп,

– Арман не, өтсем сізбен қол ұстасып, –

Дегенде,

– Қарағым, құтты болсын қадамың! – деп

Өзі жоқ болса-дағы бұл маңайда

Құлағына Түй әулие даусы келген.

Сол түні бұл екеуі қол алысқан.

Махаббат ойламаңыз ертегі деп,

Сіз оны іздемеңіз тіпті алыстан,

Шын сүйіп, табысқанның ертеңі көп.

Осылай тағдырлары табысқанда,

Белшеден бейнет кешіп, қызық көрген.

Жастық шақ бірте-бірте алыс қалды,

Артынан екеуінің ұрпақ өрген...

«Қазақтан елші келед» деген хабар

Дүрліктірді жоңғардағы бар ұлықты.

Қоңтайшы қарсы алса да түйіп қабақ,

Ә дегеннен Борекең сөзбен сабап,

Менменсіген немені сабасына түсірді.

– Кеуделенбе, сен бізге аса шалқалап,

Шалқаласаң, шалқаңнан түсіремін,

Ала алмайды ешкімде арашалап.

Тұтқындағы ініңнің басын алып,

Ерегессең, тарттырам саған табақ, –

Дегенінде қоңтайшы иілген-ді,

Уәзірлері шуласып күйінген-ді.

Дескен еді: «Тағыңды төңкереміз,

Ал ордаңның қалады үйіндісі».

Содан болар әп-сәтте жүзі жылып,

Қарт қоңтайшы танытты тосын қылық.

– Малайсары жіберген шартты әкел, – деп,

– Қажет дейсің, –деп қойды, – кімге бүлік?

Өлгендердің соғыста құнын төлеп,

Айдап кеткен мал басты одан бөлек.

Қолға түскен жастарды қайтарғанда,

Азап кешкен сол жастар тұрды еңіреп.

Боранбайлар шыққанда елге беттеп,

Елшілерді қоңтайшы құрметтеп,

Шығарып сап, келетін күнін айтқан,

– Кемдік болса, сол жерде түзелед, – деп.



Шекарада

Үш жүздің іріктісі, біліктісі

Атқа қонды «Алла» деп, жылып түсі.

Жүз қаралы қазақтың жақсыларын

Қорғап келеді жігіттің жіліктісі.

Абылай сұлтан, төре, би, батырлары

Көз көрімнен көз тартып шатырлары.

Салтанатын даланың арттырғандай,

Келгендей-ақ орнына ақыр бәрі.

Ізгі үміттің оятып жұрттың бір сәт,

Көңіл құсы ұшқандай көкке шырқап.

Тұтқындарға шұбырған айдаудағы,

Бала біткен көз салып тұр таңырқап.

Сап түзеп үш жүздің сарбаздары,

Қарсысында жоңғарлар тұрды сабы.

Шыжғырып тұр аптап күн дала төсін,

Қоңтайшыға дұшпанның сынған сағы,

Сияқтанып көрінед Алла кәрі.

Көзін жұмып, бір сәтке ойға шомған,

«Жоңғарларды құтқарам қайтсем сордан»,

Деген оймен

Қырғи тектес қазаққа шүйлігіп ед,

Қазақ торғай сытылып кетті тордан.

– Мына, есуас, япыр-ау, жынданған ба?

Күйме ауып кетсе ше ана жарға?

Ұлы мәртебелім, мерт болса, қайтер едік?

– Ей, малғұн, оттамай, сөзіңді аңда! –

Сарайдағы мінездері қалмаған,

Бірін-бірі айдаһардай жалмаған

Жағымпаздар. Дәл осы сәт

Төбесінен қаңқылдаған қаздар өтті самғаған.

Сол құстарға мұңын шаққандай бір уақ,

Қарт қоңтайшы

Мазасыз ойдан тыным ап,

Бейберекет қапталына көз тіккен-ді.

Жүре берді өне бойы шымырлап,

Мың кісіден асатындай қарамы.

Тұтқыннан қайтқан қазақтар өтіп

Барады.

Іштерінде қаусаған қарт,

Жауынгерлер жаралы

Қаптаған әйел, кейбіреуі балалы.

Қыз-келіншек жетеді, жігіт-желең де.

Көтеріле беріп кезекті бір белеңге,

Көтеріп көкке желбіретті дерсің байрағын.

Жоңғарлық сарбаз қол соза алмасын беренге,

Сенгені анық.

– Япыр-ау, сонда байрақты қайда сақтаған?

Күзетшілер тінткенде қалай таппаған?

Әлдебір сазды әуенді тербеп, аяқтарын нық басад,

Аспанның өзі болар ма иттерді мына жақтаған?..

Байрағы желмен желбіреп,

Тұтқыннан қайтқан ержүрек

Жандардан жаны шошыды.

Көз алдына келеді мына сурет:

Сұрапыл соғыс. Қырылған жанда есеп жоқ.

Қара шаңнан мұнартып тұрды жер мен көк.

Шаңды жарып, айғай салып:

«Жекпе-жек, – деп, –жекпе-жек».

Таныс дауыс шыға келді, батыр алып,

Таныс тұлға тұр ортада өктемдеп.

– Апыр-ау, мынау– Шарыш па?

Кеткен даңқы алысқа.

Ескерткен еді-ау анасы,

Болғайсың деп панасы.

Қазір келем деп кетіп,

Бүлдіргенін қарашы.

Күңіреніп тұрды сол сәт байтақ қазақ даласы.

«Абылайлап» ат ойнатқан әлдекім

Ағызып шықты жақындай берді арасы.

Батыр Шарыш атына қамшы басқан-ды,

Ақырған даусы шайқады шыңды, асқарды.

Опасыз, шірік, дүние-ай!

Қас-қағым сәтте үміті жер жастанды.

Жау батыры іліп алып найзасының ұшына,

Көтеріп тербеп, лақтырып жерге тастады.

Сол сұмырай Абылай сұлтан бүгінгі,

«Ақыры, менің құртпаса жарар түбімді».

Әлдекімдер ерткен назарына ілінді.

Абылай сұлтан, Малайсары қолтықтап,

Тірсекті түсіріп жатты, құрметтеп күймеден.

– Арсыз, неме-ай,

Өңменіне найза түйреген!

Жаулармен ауыз жаласып,

Тұтқыннан тіпті барады қайтып сыйменен. –

Дәл осы сәт соңынан ерген бірталай,

Нөкерлері алды-артына қарамай:

– Мәртебелім, Ұлы мәртебелім! – деп шуласып,

Жарыса шапқан жан жүрегін жаралай.

Есінен танған Қоңтайшыға

Дәрі иіскеткен,

Емшіден әбден ес кеткен.

– Қоңтайшының халі нашар! – деп

Бас уәзірге ескерткен...

Әлден соң басын көтеріп:

– Бөгелмей енді жетелік, –

Дегенде бас уәзір:

– Мәртебелім, сәл-пәл сабыр етелік,

Қазақтар әлі Тірсекті шығарып салып болған жоқ,

Келді хабар осы жерден күтсін деп.

Бас уәзір:

– Ой, Алла –ай,

–Құрыдық енді, біттік, –деп,

Бұған кеңес бере бастаған:

–Сөйлегенде жөн болар аса асып- таспаған.

– Бітімге қолды бұлтақтамай қойыңыз,

Ең бастысы –алып шығу басты аман. –

Дәуренінің Қоңтайшы сезген өткенін

Алтын тақта тербелгенде осы ма барлық жеткені?!

Күйінгенмен енді ұшпаққа шықпасын сезеді,

«Аһ» ұрғанда, өртеніп жатты өзегі.

Емесін іштей сезеді Қоңтайшы бұл тегін,

Бұл емес еді-ау, бұл емес еді-ау күткені,

Көз алдында көлбеңдеп түтіні сөнген білтенің...



Түйін

Сонан бері өте шықты үш ғасыр,

Өтті өмірден сан данышпан, сан тасыр.

Содан бері қаншама қан төгілді,

Бояп қанға байтақ жерді жап- жасыл.

Ұмыттырып ата-салтты, ғұрыпты,

«Елім!» деген ерлердің тіліне салып құлыпты,

Түрмелерге тығыпты.

Тасқа жазар тарихыңды,

Әман жоққа шығарып.

Бұл мешел ел, бұл ғаріп

Дегеніне көнбегенді

Тамырынан жұлыпты.

Қазақ надан, қараңғы ел

Аш бөрідей күні-түні ұлыпты.

Хандар мен батырлардың

Ел жадында аты қалды.

Атын айтқан анық еді,

Сол сәтінде аталарын.

Әйтсе де ел ұмытпаған,

Абылай хан, Малайсары,

Қанжығалы Бөгенбайды.

Айбыны да асқақ ары

Қаракерей Қабанбайды,

Өткен талай жырау, ақын

Атай алмай ерлер атын

Құрсауында саясаттың

Илеуінде өгей, жаттың.

Атып таңы Тәуелсіздік,

Еңсемізді тіктеп бізді.

Үңілдік ескі шежіреге,

Бабалардан қалған ізге.

Кезі жетіп түстік біз де,

Сенің ізің жатыр екен,

Мұрағаттарда сандаған.

Тарихшылар көз майын сарқып ақтарған,

Шет елдерде сары майдай сақталған.

Көне тарих сыңғыр-сыңғыр тіл қатты,

Маңдай тері іздеушінің ақталған.

Туған елге том-том болып оралған,

Баба тарих кітап болып басылды.

Сөйтіп, іске асты ұлы арман,

Торлаған бұлт тарихымда ашылды.

Нұрекеңнің бастамасы еді бұл,

Небір дүлдүл ел тарихын еткен жыр.

Ұрпағымен кітап болып тілдесті,

Қасиет қонған әулие менен әмбие

Тарихын танып, ой санасы бірге өсті.

Ал ұрпағы шадыман-шатты күй кешті,

Батырлардың жөні бөлек әманда

Ел қорғаған, байтақ жерді сақтаған.

Ұлт намысын таптатпаған табанға,

Замандарда шұбырынды ақтабан.

Соның бірі Малайсары тархан-ды

Күрескен жоңғарлармен елі үшін,

Болған елдің – ар намысы, қалқаны.

Жорық жолын Абылаймен бірге өткен,

Ата жауды тізе қосып күйреткен.

Шығарар жай ма бұл естен?!

Малайсары – Абылайдың бас батыры,

Десе-дағы шындықтан

Аттадың деп айталар кім?

Елін сүйген хас батырға

Туған жерге келді, ақыры, қайтар күн.



Тито Мырзаға.

Арғымағын хас батырдың ерттеген,

Тито мырза, мың бір алғыс өзіңе!

Іс тындырдың тіршілікте көптеген,

Ал бұл ісің түсті халық көзіне.

Алла сенің бақытыңды еселер,

Сол халқыңның жадында мәңгі сақталар.

Мазасыз күннің өтесі төккен теріңнің,

Батасы мен елдің ақталар.

Алғысымен байтақ жеріңнің,

Ал ескерткіш жүздеген жыл сақталар.

Соншама жыл аталар сенің есімің,

Атыңды атап сан ұрпақ әлі мақтанар,

Тарихта қалар ерлікке тән шешімің!

Сүлеймен Баязитов