Сұлтанмахмұт Торайғыров (Кім жазықты)

Игендей көздің жасын болғаннан соң,
Зықыштың сол - қуанып жымиғаны.
Долданып Жаңыл жұртқа әйгілетті:
"Алды,- деп,- тастап кеткен қара бетті.
Ана жыл Зықыш қылған жамандықты.
Бала тауып, ол пәлен-түген етті".
Жас тоқал "Қор болдым" деп жылап жүрді,
Ой ойлап, шым-шытырық неше түрлі.
Сөйлескен кісілерге мұңын шағып,
Былайша ағытушы еді ішкі сырды:
"Қор болдым, көп күндесті білмей келіп,
Табар ем, егер білсем басыма ерік.
- Олар күң, сенен басқа қатыным жоқ -
Алдандым деген сөзге нанып, еріп.
Қайта алды мен келісімен тастағанын,
Білмеймін құдай неге бастағанын.
Мұндайын үйде мұның білген болсам,
Жақсы еді былай қарай баспағаным".
Ырысты өз ісіне болмай ырза,
Сөйледі келген-кеткен қатын-қызға,
Ол ол ма, сөз жайылды шын ба, өтірік;
"Алмақ,- деп,- тағы қатын Әжібай мырза".
Өйткені жаңада өлген бір ноғайдың,
Қатыны танысы еді Әжібайдың.
Жас қатын, баласы жоқ заты қазақ,
Мүлкіне өзі ие өлген байдың.
Қызығып оған Әжібай дүниесі үшін,
Алуға жұмсап еді айла-күшін.
Екенін дүниесі үшін о да біліп,
Әжібайдың тимей бірақ, құртты мысын.
Бұл хабар естілген соң Ырыстыға,
Неше рет Әжібаймен ұрысты да.
Ырысты иланбады, тыңдамады.
"Олда!" деп Әжібай айтқан дұрысты да.
Жиырма тоғызы, міне, енді апрельдің,
Көк торғын жамылғаны қара жердің.
Әжібайдың қыз ұзатар тойы ертең деп,
Тиген ед құлағына маңдағы елдің.
Қорадан оқшау тіккен оюлы отау,
Салбырап әшекейлі тұр салған бау.
Тігілген оған таяу ақ боз үйлер,
Сыртында нұрға қалқып көгерген тау.
Киініп ағаштар да жасыл тонын,
Жоғалған жер жүзінен қысқы форым.
Жасыл шөп, көз жасындай аққан бұлақ,
Бассаң да қай жерге аяқ, жүрген жолың.
Дүниеге күннің көзі күле қарап,
Майда жел табиғатты сүйіп-жалап.
Жазды мақтап, құттықтап ән салысқан,
Адамдар бұлбұл дауысын тамашалап.
Қысыр алып қымыз ішіп Әжібайлар,
Күмпиген күпі тастап құнан тайлар.
Көркіне табиғаттың көңіл босап,
Көл қылған көз жастарын терең сайлар.
Мынау той, ауыл үсті толған кісі,
Бықырлап оқшау тіккен отау іші;
Шаңқылдап ауыздарын кере сөйлеп,
"Той құтты болсын!" десті әрбір ісі.
Басына бозбалалар үкі таққан,
Мақтанып құрбысына бұлғақтатқан,
Білгендер екеу-екеу ән салысып,
Саусақтар домбыраның шегін қаққан.
Жарысқан, көкпар алған, тарс-тұрс,
Ойнасқан, әзілдескен, алыс-жұлыс.
Топтанған отау жақта қыз-келіншек,
Естілер ду-ду әзіл, сылқ-сылқ күліс.
Шай жасап, табақ-табақ тартылған ет,
Бұл келген қонақтарды қылып құрмет.
"Тиед,- деп,- енді Күлтай біздің қолға
Көңілі құда, күйеу орныққан ед.
Жиылган отау тола жасау-бұйым,
Ілінген көз тартарлық асыл киім.
"Ұзатқан мұндай қылып адам жоқ" деп,
Мақтасты жасауларын көрген жиын.
Той өтті кешке таман тарқап қызық,
Таңғызды отау жығып, жүгін бұзып.
Еліне Коңбай құда ат шапқызды,
Сүйінші сұратуға қаны қызып.
Әжібай құдасымен кешке таман,
Отыр еді көңілдегі бітіп алаң.
"Білмеймін бізден сізді іш тарта ма,
-Деді,- үйге түк қалдырар емес балаң"
Қуаныш кернеген соң бойын буып,
Жымындап, езу жимай мұрттан күліп.
Шаттығын көкірегі сыйғыза алмай,
Көңбайдың көзінен жас кетті шығып.
Ол айтты: "Мен ырзамын, құдай ырза,
Ырза шығар бабамыз, бабаңыз да.
Қылық жоқ жасыратын, мың шүкірлік,
Айтпады жұрт не өсек арамызға.
"Шұлғау күң Шөмтік Әжі,- деді өзіме:
Алданба Әжібайдың сен сөзіне!
Жеп кетеді, қыз бермейді", дегендердің,
Көрсетсем, арманым жоқ, бір көздеріне.
"Біреумен қойыпты-мыс уәде етіп,
Қапты-мыс бала молда сонда кетіп..."
Деп, алыс та, жақын да таба қылып,
Мазамды алып еді дүңк-дүңк етіп.
Солардың шақырып тұрып тойға бәрін,
Көрсетіп келген жасау, үй сайманын...
Құдайым жеткізген соң бұл тілекке,
Өлсем де енді менің не арманым?
Көкірегім, Әжібай мырза, сізге мәлім,
Болмайды менің сірә, қалт қылғаным.
Өзім тірі тұрғанда бұл дүниеде,
Не болсын сенен аяр басым-малым".
Бірталай Әжібайдан да сыр ашылды,
Күлтайдың ырза еместігін ол жасырды.
"Дұшпанның к... от басылды" деп,
Мақтауын жолдастары тағы асырды.
Күйеуін, құдаларын жақсы сыйлап,
Нәрсесін жөнелтетін ыңғай жинап,
Сенбіге бүрсігүні жүк жөнелтіп,
Указной молда ертең кеш неке қимақ.
Күлтайдан көрмеген соң мінезді жат,
Барад деп Әжібайдың көңілі шат.
Жүрегі неге бірақ, күп-күп етіп,
Қорқады еститіндей бір жаманат.
Көңілінде Әжібайдың бар бір түйін,
Ол - Қабыш, қармауы шаруа күйін.
Осындай тым болмаса жабдық барда,
Жүргені үйде көрмей болды қиын.
Қаңғырып қалада жүр көрмей үйін,
Өйткені той болардан көп ілгері,
Кеткен еді атқа мініп Қабыш сері.
Қалада жүрмес енді бұрынғыдай.
Әлміш боп таяқ жегеннен бері.
Анау күн алмақ болып орыс қызын,
Барғанда біліп қойған суық ізін.
Орыстың жігіттері алдап тұрып,
Шиедей аузы-басын қылған қызыл.
Ақшасын ұрып-ұрып тартып алған,
Мастықпен Қабыш бірін білмей қалған.
Әйтеуір, өлмеуіне себепші боп,
Көрші ноғайлар көріп айғай салған.
Алғаннан соң олар өшін қол іспенен,
Соттасып, тонадың деп, орыспенен.
Келуден құдалары он күн бұрын,
Шатасқан Әжібай сондай зор іспенен.
Қабышқа тыюшылық беріп құдай,
Қалаға жуымайтын содан былай.
Үстінен таныс қызы арыз берген,
"Кетті,- деп,- Қабыш алдап", арын сұрай.
Ол жұмыс шым-шытырық дауға кетіп,
Екі жақ арыздасқан дүрілдетіп.
Әжібай төрелерге ақша төгіп,
Іздеткен адвокатты іске жетік.
Бұл қайғы Әжібайды басатұғын,
Сырты бүтін, ішінен сасатұғын.
Қабыштың басы сотқа кете ме деп,
Шығынды ақша төгіп шашатұғын.
Ол ол ма? Анау күні жәрмеңкеде,
Ұтқызған Қабыш қартқа бір мың теңге.
Үйінен Қабыш оны жасырса да,
Сөйленген сол маңдағы мәжілістерде.
Әжібай сол себепті Қабышқа ұрсып,
Өзіне ұрысқаны болып қырсық:
"Сөзіңмен дәл к... сүртейін!- деп,
Жөнелген атқа мініп, Қабыш ыршып.
Келген жоқ қайтып үйге сонан әлі,
Ол жоқта өтіп жатыр той мен жыры.
Сол тағы бірдеңеге шатасар деп,
Жүр еді Әжібайдың қорқып жаны.
Ел-жұрты білгендіктен Қабыш сырын,
Сұрамас, сөз де қылмас оның жырын.
Жолдастары: "Дәулетіңнің арқасында,
Жүре бер" деп, жел берер, қозғап жанын.
Әжібай айтты: отырған құдасына:
- Қабыш ие болмады өз басына.
Қайда жүр? Жабдықпен де жұмысы жоқ,
Мен соның болыс болдым сол жасында.
Асса да жиырма жастан әлі бала,
Айтқан сөз, ақылға да көнбес және.
Адам болудан кетті шығармасам,
Қолына тиесісін беріп қана.
Содан соң не қылса да ықтияры,
Шоқынып кетсін мейлі одан өрі...
- Жоқ, мырза! үйдемеңіз жаман сөзді,-
Деп шулап, тоқтау салды құдалары.
Қолында әжесінің ерке өсіп,
Жасынан ен дәулетті жүрді кешіп:
"Малынды балаң таласын" деген бар ғой,
Бағына біткен шығар осы несіп.
Онымен, құдай берсе, ол тауыспас,
Ондайға жас күнінде кім ауыспас?
Еркелік шығар, онысын әлі-ақ қояр,
Бала ғой қанша айтқанмен әлі де жас.
- Ой тәйірі-ай, бұл күнгеше не балалық?
Тартқаны нағашыға диуаналық,
Айтқанда сондайымда дауға билік,
Қалып ед шөмекеңдер таңырқанып.
Баласы пәленшенің дейді халық,
Боп жүр ем болыс қоймақ шарға салып.
Өзгесі басымыздан өткен іс қой,
Жүрмейді сол арасын есіне алып.
Боламын соған ырза, әсіресе,
Байқаңыз сіздер айтып өзі келсе.
Енді өзі адам болсын, мен ұлғайдым,
Берейін қатын алып "қатын" десе.
Жүргені, құдай өмірі, мұндай жан боп,
Көнбесе кеткені ғой басы даң боп.
Болмай ма шыдай тұрса біраз күнге,
Катыннан менен бейнет көрген жан жоқ...
Деп Әжібай күле сөйлеп, сырын ашып,
Серпіліп қайғысынан жүрген сасып,
Шу етті қатын-қалаш, бала-шаға:
"Кәмиланы Қабыш келді,- деп,- алып қашып".
Қарады отырған жұрт қозғалысып,
Екенін не оқиға көрді барысып.
Үн-түн жоқ, қарауытып Әжібай жүрді,
Бетінен түтін шығып, түгі басып.
Әжібай ренжімес еді бұған,
Өзі де келіншек әпермек болған.
Әкелген жесір, бірақ біреудікі.
Ұзатпақ, мал төленген неше жылдан.